«Шен
дахарехь къонахчун коьрта 1алашо ю шен
къомана,
Даймахкана г1уллакх дар. Халкъан а,
Даймехкан а
хьашташ деза ду цунна шен хьаштел а.»
Ильясов Л.
Х1ора а вайн дахарехь шен цхьа маь1на долуш а, шен
цхьа меттиг йолуш а кхоьллина ву Везачу Дала. Х1оранна а йовза еза шен
меттиг, х1орамма а шена т1аьхьа дика лар йита еза адамашна. Вайн дахаран маь1на
а дац ткъа мелла а алссам дика гулдар? Дикано бен шорбеш буй дикачийн гуо?..
Вай Кхоьллинчу Везачу Дала стогаллех, доьналлех,
собарх буьззина къонахий бевлла вайн къомана. Уьш вайн массо а заманахь хилла
бу. Цундела «Къонахийн мохк» эр дара ас вайн Нохчийчоьнах. Мел халонаш
т1ех1иттарх (уьш х1умма а к1езиг ца хиллий хууш ду историн бухе ма кхевддина),
г1иллакхах ца доьхна вайн адамаш. Тахана иштта хила а, вайн дайн хазачу
г1иллакхех масал оьцуш даха а раг1 вайна т1екхаьчна.
Амма бакъду, бакъволу къонах б1е шарахь цхьаъ бен ца
волу олуш а-м хезна суна. Кху сайн сочиненехь ас вийца хьакъ верг а ву-кх кху
т1аьхьарчу б1ешеран ТУРПАЛХО!. Х1аъ! Суна хаара хьо кхетар вуй, сан ешархо…
Кхин хуьлийла дарий и Кадыров 1абдул-Хьамидан во1 Ахьмад-Хьаьжий бен?!
«Къонаха мила ву? И меллалц веха?-
Хаьттира ахь соьга, шуьнехь 1аш
вай.
«Дерриг а дуьне ду къонахчун меха!
Х1ара дуьне-м къонахийн белшаш
т1ехь дай!»
А. Сулейманов
Къонах- иза шен коьрта 1алашо Даймахкана вацар
хетачу стеган сийн кодекс ю, аьлла дешна ас. Ткъа ша и дош схьадаллар теллича
а, шина орамах кхолладелла и . Халкъан к1ант бохург нисло и 1илманчашка
ладоьг1ча.
Къонах ша дуьненчу воллушехь хуьлуш вац, иза къонахаллин
амалшца кхиа везаш ву, халкъо КЪОНАХ ву аьлла харжа везаш а. Махка цхьа бала
боьссича, цхьа хало т1ех1оьттича гучубовлу и тайпа къонахий. Цара шайна х1умма
а ца йоьху, уьш халкъа дуьхьа беха… Я х1умма а х1ара дахар ца дезаш а ца ло
цара шайн синош д1а… Вайн дуьхьа ло… Вайна юкъахь МАРШО дебийта…
Нохчийчохь т1аьххьара баьллачу т1амах лаьцна дукха
дийцина суна сан дас-нанас. «Лачкъийна», «ягийна», «йохийна», «вайна», «вийна»
бохург бен, кхин лерсина хезаш, я лерса хьостуш х1умма а ца хилла хезаш оцу
къизачу шерашкахь… Делахь а, адам догйовха-м хилла цхьа къонах вериг хиларх.
Беккъачу сатийсамех кхане юцар бен, кхин дан дисина х1умма а ца хилла-кх…
Вайн баккхийчийн до1анаш а, вайн дайн-нанойн саг1а
бахьанехь, Дала вайх боккха къинхетам барца, вайн халкъана ТУРПАЛА КЪОНАХ велла
Цу Хастам Хиларо… «Т1ом- т1ом бу, цуьнца къинхетам ца бог1у», я «т1амо во1 ца
вина, т1амо во1 вийна» !!! Кхин масане ду цу къизаллех лаьцна… Амма т1ом дашца
а берзалуш хилла-кх!.. Масла1атечу дашца!.. Масла1ат дан а ма оьшу КЪОНАХ! Шена
а, шен доьзална а йовссарех кхерам буй хуъушехь, шен халкъах хуьлуш дерг бен
ца хеташ, юьстах а ца лаьтташ, вайна- шен халкъана – МАШАРЕ дахар хилийта,
1аьржачу боданера вай хьаладаха шен са д1аделла яхь йолу ТУРПАЛХО ву Ахьмад-Хьаьжа
Кадыров! Къонахчух дош ала шахьар мел ю к1айн кехат хилча а тоьур дацара цунах
лаьцна хастаме дешнаш ала. Говзачу пхьеро шен коьчалх до пхьола санна,
тоьл-тоьлла дешнаш луьттуш, ша-кепара кочар юца езара къонахчух дош ала!.. Амма
и говзалла соьгахь яц… Бакъду, адамийн деганаш чохь яха юьсур-м ю
Ахьмад-Хьаьжин а , и санна болчу кхечу ТУРПАЛХОЙН а ц1ераш. Дала г1азот
къобалдойла цуьнан!!!
Даймехкан сий динчу къонахийн
хьаьттахь,
Ахьмад-Хьаьжа хьалхарчу мог1арехь
лаьтта.
Декхар ду, цуьнан ц1е
яьккхинчахь халкъ а,
Цуьнан сий-ларам беш, х1олламех
латта.
А. Резванова
Подборка по базе: Поурочный план.docx, 2 класс все планы.docx, Мой план.doc, Краткосрочный план по русскому языку и литературе на тему _Как о, мед план Кодекс чести.docx, Курсовая Планирование.docx, Годовой план МОУО_2020.docx, dugaliii План Дипломная работа Учет долгосрочных финансовых акти, Учебный план_ Информатика_8 класс (1).docx, Филармония В ритме танца закружилась вся планета.doc
Календарно – тематически план
6 класс, литература, 2022 – 2023 шш.
| № | Урока тема | Ц1аг1ара болх | Индив. болх | Сахьат | Таьрахь | Таьрахь |
| 1 | Г1алг1ай багахбувцам. | О. 4-5, юхахьадувца | Боккхача нахага хаьтте, багах. произ. д1аязде. | 1 | ||
| 2 | Оалам «Фаьра хьазилги, миха седкъеи, лехьи» | О. 5-6, чулоацам ха | Фаьра хьазилгах дола илли ала | 1 | ||
| 3 | Мифаши легендаши. Шира дувцараш. | О. 6-7, юхахьадувца | 1 | |||
| 4-5 | Легенда «Астаг1а Темар». | О. 8-13, чулоацам ха | Астаг1а Темарах лаьца хоам бе | 2 | ||
| 6 | Легенда «Наьсар». | О. 13-16, чулоацам ха | Наьсарах лаьца хоам лаха | 1 | ||
| 7 | Легенда «Вайна аьла везац». | О. 17-18, чулоацам ха | 1 | |||
| 8 | Кицаш. Къахьегамах дола кицаш. | О. 18-20, кицаш 1омаде | Боккхача нахага хаьтте д1аязде керда кицаш | 1 | ||
| 9 | Дешарах а хьаькъалах а дола кицаш. | О. 20-21, 1омаде кицаш | Хьалаха майралах, зовзалах, сабарах дола кицаш | 1 | ||
| 10 | Тайп-тайпара кицаш. | О. 21-22, кицаш 1омаде | 1 | |||
| 11 | Коазой Нурдин. «1амаг1 – Ерд». | О. 23-24, юхахьадувца | Хоам: «Къаьнара г1алаш» | 1 | ||
| 12 | 1арпенаькъан Хьажбийкар «Зиза». | О. 24-25, чулоацам ха | 1 | |||
| 13 | Чахкенаькъан Капион «Сийле хийла». | О. 27, дагахьа 1омае | Хоам кийчбе «Боадон низаца къийсараш» | 1 | ||
| 14 | Лаьннаькъан Мустафа «Г1алг1ай къаман эздий во1». | 1 | ||||
| 15 | Мальсагов Кураза Зоврбик | О. 28-29, юхахьадувца | 1 | |||
| 16 | Малсагнаькъан Або «Ц1ихеза 1илманхо, йоазонхо».
Озанаькъан Салман «Аьсет – халкъа йо1», стихотворени.27.10 |
О. 30-32, юхахьадувца |
Хоам :»Майор 2 ранга Аьсет» |
1 | ||
| 17 | Озанаькъан Исма1алий С. «Эздели г1ожали». | О. 34 – 35, дагахьа 1омае | Сочинени «Эздел» | 1 | ||
| 18 | «Декъа эздел», стихотворени. | О. 35 – 37, дагахьа 1омае | 1 | |||
| 19 | Мута1алнаькъан Хьаж-Биийкар «Барт эг1ар», к1оанолг | О. 38-41, чулоацам ха | Барт эг1арах йола Крылова к1оанолг ювца | 1 | ||
| 20 | К1оанолгаш. | О. 41-42, юхахьадувца | 1 | |||
| 21 | «Даьхе», стихотворени. | О. 42-43, дагахьа 1омае | «Т1емо во1 ваьвац, т1емо во1 вийнав». | 1 | ||
| 22 | Янднаькъан Хамарзий Жамалда «Лаьтта шера хилча…», стих. | О. 44, дагахьа 1омае | Анализ е | 1 | ||
| 23 | «Фийг», стих. | О. 45, дагахьа 1омае | Анализ е | 1 | ||
| 24 | Чахкенаькъан Идриса Са1ид «Магас», стих. | О. 46-47, дагахьа 1омае | Хоам: «Магас г1ала» | 1 | ||
| 25-27 | Дахкилгнаькъа1адрахьмана Ибрах1им «Фоти», дувцар. | О. 48-71, чулоацам ха | Хоам: «Г1аьр хинна зама» | 3 | ||
| 28 | Садакиева Аьсет «Маг1албик, Маг1албик…» | О. 72-73, юхахьадувца | «Маг1албик – сийлен г1ала» хоам | 1 | ||
| 29 | Пхьилекъонгий 1асолта Махьмад-Са1ид «Этии Вутии» (1д.) | О. 74-76, чулоацам ха | 1 | |||
| 30 | Т1ом гаргаг1ортар. (2д.) | О. 76-79, чулоацам ха | 1 | |||
| 31 | Моастаг1ий бомбаш етта болабалар. (3д.) | О. 79- 81, чулоацам ха | «Ленинграда го бар» хоам | 1 | ||
| 32 | Вуте майрал. (4д.) | О. 82-83, чулоацам ха | 1 | |||
| 33 | Уж моастаг1ий зувш хилар. (5д.) | О. 83-86,чулоацам ха | 1 | |||
| 34 | Эте денал. (6д.) | О. 86-88, чулоацам ха | 1 | |||
| 35 | Десантникаш лувцар. ( 7д.) | О. 88-92, чулоацам ха | Этеи Вутеи сурт-сибат | 1 | ||
| 36 | Йоккха саг Билейг1аз. (8д.) | О. 93-95, чулоацам ха | Билейг1аза сурт-сибат | 1 | ||
| 37 | Юрт д1аяккхар. (9-10) | О. 95-104, чул. ха | Хоам: «Вай мехка Сийлахь – боккхача Даьхен т1ем т1а дакъа лаьцараш» | 1 | ||
| 38 | Этии Вутии капитани. (11-12) | О. 104-113, чул. ха | 1 | |||
| 39 | Классал арахьара дешар.
Маькиев А. «Зизан лоткъам», стихотворени. |
О. 201, дагахьа 1омае | Хоам: Къона поэташ» | 1 | ||
| 40 | Хамхоев Ваха «Г1алг1ай», стих. | О.115, дагахьа 1омае | Вай республикера Сов. Союза а Россе а турпалаш. | 1 | ||
| 41 | Осминаькъан Хьамзат «Б1аьстан 1уйре», стих. | О. 116-117, дагахьа 1омае | Биографи ха | 1 | ||
| 42 | Пейзаж (лит — ра теори) | О. 117-118, юхахьад. | 1 | |||
| 43 | Осмиев Хь. «Саго юта лар», дувцар | О. 118-123, чулоацам ха | Жоп ле хаттара саго даь дика х1ама лар йоацаш довц яхача. | 1 | ||
| 44 | «Попа хи», дувцар. | О. 124-127, чулоацам ха | Дагадоха барт-цхьоаг1о хиларах дола кицаш | 1 | ||
| 45 | «Ахархочун кулгаш», стих. | О. 127 — 128, дагахьа 1омае | «Къахьегамах доала беркат» яхача темах лоаца соч. язъе | 1 | ||
| 46 | Ведажнаькъан Абабукара Ахьмад «Белхий», дувцар. | О. 129-134, чул. ха | Хоам: «Белхий беш хилар» | 1 | ||
| 47 | Ане сурт | 1 | ||||
| 48 | Балхах беркат далар. | О. 135-138, чул. ха | 1 | |||
| 49-50 | Сочинени»Сона дукха веза турпал» | О. 139-145, чул. ха | 2 | |||
| 51 | Заьзгнаькъан Хьусена Бахьаудин «Г1ожа дегаш», дувцар. | О. 146-153, чул. ха | Лоцеи Тамареи сурт-сибат | 1 | ||
| 52 | Горчханнаькъан Бабрудин «Аьрзега», стих. | О. 154, дагахьа 1омае | Анализ е | 1 | ||
| 53 | Пхьилекъонгий Амир «Са мохк», стих. | О. 155, дагахьа 1омае | «1алама хозленаш» яхаш ц1и йолаш дувцар в1ашаг1долла | 1 | ||
| 54 | Шеденаькъан Султан «Тачанка йодаяр», дувцар. | О. 156-164, чул. ха | 1 | |||
| 55 | Дувцара чулоацам тахкар. | О. 165-169, чул. ха | Билана сурт-сибат | 1 | ||
| 56 | Билана денал. | О. 170-176, чул. ха | 1 | |||
| 57 | Галай Хьасан «Дорхъенна ча», дувцар. | О. 177-186, чул. ха | Хоам: «Чарахьал леладар» | 1 | ||
| 58 | Хьамзатахи Къоасехи ча латар. | О. 187-192, чул. ха | Къоасеи Хьамзатеи сурт-сибат | 1 | ||
| 59-60 | Сочинени «Чарахочо дийцар» | Гаьгенаькъан Г. биографи 1омае | 2 | |||
| 61 | Классал арахьара дешар.
Горчханов Б. «Шолжа атаг1а», дувцар |
О. 202-205, чулоацам ха | Анализ е | 1 | ||
| 62 | Крылов И. «Маймали б1аргсиноши» | О. 193 дагахьа 1омае | К1оанолг определени 1омае | 1 | ||
| 63 | «Бекарги борг1алги», к1оанолг | О. 193 – 194, дагахьа 1омае | 1 | |||
| 64 | Гаьгенаькъан Гирихан «Хье д1авекъа», стихотворени | О. 195 – 196, дагахьа 1омае | Биографи ха | 1 | ||
| 65 | Чахкенаькъан Ювсап «Ши къонах», дувцар | О.197 – 199, чулоацам ха | Сочинени «Мишта хила веза визза къонах?» | 1 | ||
| 66 | Кхоартой Мурад «Дош делар аз», стихотворени | О. 200, дагахьа 1омае | 1 | |||
| 67 – 68 | Шера 1омадаьр кердадаккхар. | 2 |
Кечал я укхазара: Википеди
| Хамхой Элмарзий Ахьмад | |
|---|---|
| Ваь таьрахь | 20 ноябрь 1910 |
| Ваь моттиг | Мочкъий-Юрт, Наьсарен гом, Тийрка область, Россе импери |
| Кхелха таьрахь | 1992 |
| Мохк |
 Россе импери →  СССР |
| Белха-говзалаш | иллиалархо, оазархо, композитор |
| Хьинаре хинна шераш | 1939-1992 |
| Локхаргаш | дахчанпандар |
| Жанраш | илли, лирика йиш |
Хамхой Элмарзий Ахьмад (эрс: Хамхоев Ахмед Элмарзович) — цӀихеза гӀалгӀай иллиалархо, оазархо, композитор; НГӀАССР а (1958), РСФСР а артиста балхах дукха дика хӀамаш карагӀдийна артист (1960). Лорса Лида яха гӀалгӀай халкъа йиш яздаьр ва. Цо лийкха ашараши дӀаоалаш хинна иллеши Шолжа-ГӀалий тӀа дайна дӀадаьннад Нохч-ГӀалгӀай республика ехача хана, Россе радио фондашка хила тарлуш дале а[1]. ГӀагӀай Мехка паччахьалкъен филармони Хамхой Ахьмада цӀерагӀа я.
Биографи[тоаде | тоаде чура]
Берал[тоаде | тоаде чура]
Хамхой Ахьмад ваьв 1910 шера Лайчилла 20 дийнахьа Мочкъий-Юрта. Ялх-ворхӀ шу даьнна кӀаьнк хиннав Ахьмад эггара хьалха илли ала волалуча хана. Ахьмада ше ма аллара, ашарашца цун вахар дувзара керттера бахьан хинна дӀаэтта́р цун нана Баркинхой Берда Баку яр[1].
ТӀехьависано вахав Ахьмад ишколе деша — 11 шу даьнна волаш, хӀаьта а хьехашдар сиха хьаэцаш, къахьегаш хиннав. Иллешцара, оазарлецара доттагӀал а айхагӀа хила даьлар, дукхагӀа байзар поэташ, цар кхолламаш, вахара наькъаш. 15 шу даьннача хана бӀаргса доацаш висав[1].
Кхоллама никъ[тоаде | тоаде чура]
Ткъеста шу даьнна хила мегаш вар из, эггара хьалха «Диск» яхача Буро тӀарча студе вахача хана. Цига ший мукъама исбахьаленах йола говзал лакхъе дага вар зӀамига саг. ГӀалгӀай театра студи яр из, шийна кулгал деш гӀалгӀай драматург Малсаганаькъан АртагӀа Оарцхо а волаш. ЧӀондарг локхаш волча Колесниковца цхьацца балхаш де болабелар уж. Цо локха ашараш дег тӀара езаелар зӀамсага. Цу хана волавелар иллиалархо вайнаьха халкъа иллеш довза, тахка, Ӏомаде, дӀаала[1].
1933 шера денз ГӀалгӀай областа ралса бӀарзача наьх юкъарлен тхьамада заместитель оттаваьв, ше мо бӀаргса дайнача наьха деша, къахьега йиш хилар Ӏалашдеш[1].
1936 шера Ахьмад гӀорваьнна хиннав наха дезаденна тӀаийца «Йола сога» яха илли яздарах. Халкъо ший цӀи тиллай цох, «Лорса Лида» аьнна. Цул тӀехьагӀа дукха ха ялале вахав Ахьмад радиои телевиденеи солисталла балха. 1939 шера Цисканаькъан Боскара Идрисаца болх бе вола а венна, тӀема юхь тӀаотталца цхьана хул уж[1].
1944 шера дерригача къамаца цхьана мехках ваьккхав. Цига цо язъяьй керда ашараш. 1948 шера ГӀиргӀизой паччахьалкхен филармоне солист хул цох. Ший говзал кхы а лакхъе вӀаштӀехьдоал цун, укхаза болх беча юкъа. ЦӀихезача иллиалархоша тӀехьагӀа лекхаргйола дукхагӀа йола ашараш цига язъяь я. Хамхойчун ашараш лекхаш хиннаб: Мусайнаькъан Лейла, Янданаькъан Тамари, Йовлой Рая. Ужаханаькъан Мухьмад, Темарзанаькъан Бембулат, Охцанаькъан Хадижат, Новрбийнаькъан Руслан, Беканаькъан ИбрахӀим, БӀарахой Жамалда, Зангенаькъан Руслан[1].
Ахьмада репертуаре гӀалгӀай авторий ашараш хинна ца Ӏеш, дунен классикай произведенеш а хиннай. Масала, царех яр Моцарта мукъам баьккха «Ага илли», Римски-Корсакова «Къулбехьен романс», иштта кхыйола произведенеш а. Цунна еннаяр еза ши цӀи: «НГӀАССР, РСФСР артиста балхах дукха дика хӀамаш карагӀдийна артист» яха цӀи. ГӀалгӀай тархьаре из цӀи йола артист цхьа Хамхой Ахьмад мара хиннавац гӀалгӀай иллиалархошта юкъе. Цул совгӀа цун дар итт гаргга байташ тӀайола кинижкаш, уж гӀалгӀай а эрсий а меттала дар. Деша говзанча хинна таржамхо Озерова Ирина яр цун байташ эрсий меттала дешача наха дӀайовзийтар[1].
Хамхой Ахьмад кхелхав I992 шера[2].
Фусам[тоаде | тоаде чура]
ЦӀеча фронтовикий улица тӀа ваьхав Ахьмад Шолжа-ГӀалий тӀа. Ши саг йоалаяь хиннав, цу шинна а сесага даь бер хиннадац[1].
Юххьанца Хамхой Ахьмад сесагаца цу гӀишло чу хьалхарча гӀата тӀарча квартире вахаш хиннав. Сесаг цамогаш хилча, бӀаргса доацача сага хала хиннад цунга а шийга хьежа. Цудухьа шоллагӀа саг тӀайоалъяь кхоалагӀча гӀата тӀа ваьннав из. Кхоъ цӀа дола квартира яр цун доалахьа главпочтаннаеи филармоненеи юкъерча моттиге. Лохе ӀокӀалваьлча коа гараж яр, чулатташ цӀенна машен йолаш. Сел эсала доацаш пенси а хьожадаьдар иллиалархочоа[1].
Къамах немце хиннай шоллагӀа сесаг, Лийна яхаш цӀи а йолаш. Маьре а яха, хьехархо а йолаш, Эльза яхаш йоӀ яр цун. Нана а Ахьмад а волча йоагӀаш, уж чӀоагӀа лоархӀаш яр хьехархо. Каст-каста цунца хулар кхувш воагӀа ши кӀаьнк. Лийнай найц а дикка накъавоалар, къаьстта Ахьмад дӀа-юха вига везаш хилча. Машен-м яр поэта, бакъда из лалла саг арахьара веха везаш хулар. Иштта моттиг эттача, Эльзай мар оарцагӀвоагӀар, шийчо дергдола гӀулакх дийя, эзделца, гӀулакхаца волаш дӀа а водар. Цхьайолча хана, из мукъа ца хилча, студенташа а дора гӀо[1].
Борис яха воша, нанас яь йиш Либи яр, тӀехьагӀа Ужахьнаькъанга маьре яха къонгаш а болаш я́ха́й[1].
Теркалъе йоагӀа факташ[тоаде | тоаде чура]
Сергей Михалкови Хамхой Ахьмади[тоаде | тоаде чура]
Ший хана цӀихезача советий оазархочо, кӀоанолгаш яздеча йоазонхочо Сергей Михалковс литературни цхьан кхетаче хиннача, ший керда кинижка Ахьмада совгӀата луш «БӀаргагуш болчарех эггара гуш волчунна, даима бе́кача мерза́ — Хамхой Ахьмада» (эрс: Самому зрячему из всех зрячих, вечно поющей струне — Ахмету Хамхоеву») аьнна, яздаь хиннад, гӀалгӀай иллиалархочун сийдеш[1].
Оазархоех лаьца Ахьмада дешаш[тоаде | тоаде чура]
Ӏарчакханаькъан Сале даь-нанас шийга аьлча: «Хоза воалл хьо, хьал-таро да, машен я, кхы фу эш ираз хила?», Ахьмадага ийккхар:
Яздар[тоаде | тоаде чура]
Ахьмад ше язде ховш вацар, е деша а ше дешацар цо. Цхьанне дӀаязде дезаш хулар цо хьадувцаш дола хӀама. гӀо деш волча сага гӀалгӀай поэтий бе-бе оазараш еша езаш хулар цунна. Болх чакхбаллалца, мел доккха гӀулакх дахьаш саг варах, Ахьмада ниӀ къайла хулар, дӀайоайий хулар наӀарах чувоаллача пенах йоалла зӀамига радио. Дер даь ваьнна гӀеттача, шортта нийса никъ лехаш волалора наӀаргахьа. ДӀа-хьа ца кхета гӀерташ лаьгӀбора цо ший гӀа, хӀана аьлча дехьа-сехьа книжкаш чулоаттаду ишкап а вокха оагӀорахьа диван а латтар. ЦӀенъюкъе уллар кӀувса хьисапе сома, хоза дорожка. НаӀаргага Ӏокхоаччаше, радио сага сихлора из, тӀаккха Ӏоеллар кхыча цӀеношка вугаш йола ниӀ[1].
Хьал-торо[тоаде | тоаде чура]
МугӀарерча сага кхыметтел «Жигули» яха машен Ӏаьдала маьхах эца вӀаштӀехьадоалаш ца хиннача хана, паччахьалкхе оазархочунца дика хинна хилар бахьан долаш, цунна, кӀеззига машен тишъяллал ха яьлча, цӀенаяр лора, базар тӀа из юхайохкача наха совлен ахчаш тела ца дезаш. Цкъа баьде баьццара бос болаш, хьалхара арахийца «Жигули» яр цун. Из дӀа а яьккха, тӀехьагӀа «Газ−24» ийцар Хамхойчо[1].
Кхолламаш[тоаде | тоаде чура]
ГӀалгӀай меттала[тоаде | тоаде чура]
- Сийрда ираз. Стихаш. Дешхьалхе Д. Мальсагова. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1960.
- Къахьегама марш. Советски Ӏаьдала 40 шу дизарга. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1960.
- Дошо гуйра. Стихаш. Шолжа-ГӀала, Нохч-ГӀалгӀай дешаргий зарбанче, 1966.
Эрсий меттала[тоаде | тоаде чура]
- Светлое счастье. Сборник стихов и песен. Перевод с ингушского Ирины Озеровой. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1965.
- Утро Родины. Сборник стихов и песен. Перевод с ингушского Надежды Мальцевой. Грозный, Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1968.
Хамхой Ахьмада кхолламех лаьца[тоаде | тоаде чура]
ГӀалгӀай меттала[тоаде | тоаде чура]
- Ведажанаькъан А. «Сийрда ираз». «Сердало», 1960, 26 мая.
- Ведажанаькъан А. «Сийрда ираз». «Лоаман Ӏуйре», 1960, № 2.
Эрсий меттала[тоаде | тоаде чура]
- Волхов Я. Песни ашуга Хамхоева. — «Грозненский рабочий», 1957, 24 сентября.
- Турлуев В. «Светлое счастье». — «Грозненский рабочий», 1965, 25 февраля.
- Омельяненко В. Емкое слово поэта. «Грозненский рабочий», 1968, 13 ноября.
Белгалдаккхар[тоаде | тоаде чура]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 Ӏарчакхнаькъан, 2017.
- ↑ Хамхоев Ахмет Элмурзиевич Хамхоев Ахмед биография на ингушском гӀалгӀай метта биографи Хамхоев Элмарзий Ахьмад вахара кхоллама никъ вахар кхоллам гӀалгӀай метта
Литература[тоаде | тоаде чура]
- Арчаков C. «Вай деций, вай кӀантий деций…» (inh) // Сердало : газет. — 2017. — 17 Ардара.
- А. У. Мальсагов, Х. В. Туркаев. Писатели Советской Чечено-Ингушетии. — Историко-документальное издание. — Грозный: Чеч.-Инг. кн. изд-во, 1969. — 147 с. — 1050 экз.
ТӀатовжамаш[тоаде | тоаде чура]
- Памяти Хамхоева Ахмеда Эльмурзиевича // ГӀалгӀай паччахьалкхен мохктахкара музей, 10.10.2019.
Дешарг хилча шоай юртарча юххьнцарча дешарле д1ачувеннав из дас-нанас. Из дешарле яьккха ваьлча ший дийтта шу ма даьланге, 1938-ча шера Наьсарерча зооветеренарни техникуме деша вода из. Цига из дешаш хул 1941-ча шерага кхаччалца йолча хана. Х1аьта, цига дешаш волашше Шолжа-г1алий т1арча рабфаке а деша отт из. Ше деша веналг а ховш, шийна 1илма накъа даргдолг кхета а деш, дешарах дика кхеташ а волаш т1ате11а къахьегаш хиннад з1амигача саго. Бакъда, дийша чакхвалале Даьхен Сийлахь-Боккха Т1ом а хьайна, из дешар дита дийзад цун. Цун санна кхы дукханей а дисад из иштта ца дешар д1ачакх а доаккхаш. Т1авенача моастаг1чоа духьал овтта цхьатарра т1ем т1а арабувлаш хиннаб Ахьмадал боккхаг1а а, ханнара а, хьашт дале з1амаг1а а кагий бола нах. Ахьмада а дагадох т1ем т1а ваха, бакъда, бера хана лаьца лазар бахьан долаш аьттув хилац цун кхычар санна моастаг1чоа духьал вала. Ц1ен дезал а раьза хилац из т1ем т1а вахийта.
Доккха 1илма деша 1омаде аьттув беце а, цу т1ема шерашка лоацца хинна хьехархой курсаш а яьха, Соаг1апчарча а Буро-К1алхарча а дешарлешка болх баьб Хьаме Ахьмада. Цул совг1а, 1942-ча шера т1ом Маг1албика юхе кхаьчача, Пседаха ВЛКСМ-а райкомо т1адилларца, ди-бийса къоаста ца деш моастаг1чоа духьала бола т1ема кхоачам кийчбечарца волаш балхаш даьд цо. Вайна ма харра моастаг1чоа духьал латаш, шоай синош кхо цадеш т1ом беш хинна нохч-г1алг1ай, 1944-ча шера 23 февраль бетта-ча дийнахьа халкъа моастаг1ий аьле ба хьа а кхайкадий мехках а баьхе Казахстанеи Юкъерча Азеи 1обохьийт. Наггахьа эбаргбайна лелараш мара кхы саг ца вусаш, з1амига а воккха а къоаста цавеш шевар сибаре 1овуга.
Бехк боацаш мехках даьккха Сибарег1а дахийтача дерригача г1алг1ай къаман дар санна, халонех дизза хиннад Ахьмада вахар. Х1аьта а низ ший ма кхоачча дешарца доттаг1ал леладеш халонна ка ца луш духьал лаьттав из. 1945-ча шера иттлаг1ча классера экзаменаш сихонца д1а а енна Казахски Горно-металлургически институте деша эттав из, бакъда из дешар д1ачаккхдаккха в1ашт1ехдаьннадац цун. Ваха-ва бокъо йоацача хана Павлодара областе ший дезал бахача вахарах д1аваьккхав из. Ала деза, иштта халонаш шийна духьала увтте а, дешар юкъаг1а дитадац Ахьмада. Цигара ший аьттув дешар болаш ца хилча, шийна дега гарга йолча, езача театра студе вода из балха. Кхувш воаг1ача хана денз, а литература, искусство а дезаш, хиларах вода из цига Алма-Атински киноактерски дешарле. Иштта кхы а дешаш беш болх дукха къа хьийгад Ахьмада, ший дега гарга бола никъ ца буташ.
Б1арчча кхойтта шу арахьа, бовзашбоацача мехка а даьккхе юха шоай ц1ааха болалу мехка нах. Ший дай баьхача юрта ц1авоаг1а Бокнаькъан Хьаме Ахьмад а. Ц1авеча доалаш хиннадац г1улакх, бохабаь мохк хиннаб юха меттаоттабе безаш. Моастаг1чо йохаяь Даьхе тоаеш болча балха юкъе доккха дакъа лаьцад Ахьмада. Лоарх1аме болх бу цо 1958-ча шера «Сердало» газета литературни болхло а цар шой хомбоаржабархо а волаш. Ц1ихеза прозаики драматурги хинна ца 1еш, поэт а хиннав Хьаме Ахьмад. Х1ана аьлча, шовзткълаг1ча шерашка стихаш а лоацца дувцараш а яздеш хиннав хургвола къаман йоазонхо. Ц1енхаштта из никъ хьаэца лаьрх1ад цо 1956-ча шера «Дарц» яха хьалхара дувцар «Казахстанская правда» яхача газета т1а кепатеха арахецарца. Цул т1ехьаг1а шийна хьалхашка декхар оттаду йоазонхочо шерра къаман вахар гойта, аьнна. Из декхар дика кхоачаш а деш хьалхара повесташ язъю («Хала никъ», «Райхьант», «Дарц»). Цхьа ха яьнначул т1ехьаг1а, шийна деза йоазош гул а йий, «Беке къонгаш» яха роман хьакхолл.
Тайп-тайпарча йоазонхой гулламаш т1а а, таптараш т1а а, арадийнад Ахьмада йоазон кхолламаш. Х1аьта 1960-ча шера дешачарна совг1ат даьд цо «Райхьант» яха хьалхара гуллам арадаккхарца. Цу гулламо гучадоакх г1алг1ай литературана юкъе доккха нач1ал дола йоазонхо веналга. 1962-ча шера г1алг1айи нохчийи литераторашта юкъе хьалхарчарех СССРа йоазонхой Союзе д1ачуэц из. Цул совг1а, Бокнаькъан Ахьмада йоазонхочун болх баь ца 1еш, Нохч-Г1алг1ай телевидене режиссер а редактор а волаши, «Лоаман 1уйре» яхача редактор альманаха волаши балхаш даьд. Цох хул Наьсарерча халкъа театра режиссер.
1960-1962 шерашка режиссер хинна ца 1еш, боккха болх д1ахьу цо драма болхлой в1ашаг1тохаш, болхлой говзал лакхъеш. Х1аьта кертте шийна хьалхашка латташ декхар дола г1алг1ай театра репертуар дег1айоалаяр долга кхетаду. Х1ана аьлча, цу юкъа актераша ловзаеш хиннай У. Юсупова «1айшет», А. Салынске язъяь «Барабанщица» яха пьесаш а, дуккха а кхыяраш. Х1аьта болхлоша оттаяьй Хьаме Ахьмада язъяь «Бачеи цун истийи» яха пьеса. Из г1алг1аша къаьстта езаенна т1аийца хиннай. Уж пьесаш наха гойташ Ахьмад ше кулгалдеча театра болхлошца юрташка а г1алашка а г1олла чаккхвоал.
Ткъоалаг1ча съездо г1алг1ай а, иштта кхыча къамий а бокъонаш меттаоттаяьчул т1ехьаг1а йоазонхой аьттув баьннаб шерра шоай йоазош де а, царна кепатеха наха уж д1адовзийта.
Хьаме Ахьмада ц1и г1орйоал «Райхьант» яха повесть цо язйича. Цул совг1а, ала деза г1алг1ай меттала литературе наьна язбаь кхоллам из хиларах а. Ткъо шу совг1а ха яьккхай цун повеста кхы кепа ца тохаш. Россе «перестройка» йолаеннача хана «Советски Росси» яхача издательствас арахийцай уж «Буран», аьнна, ц1и а енна.
Бокнаькъан Ахьмада книжкаш вай мехка кепатеха ца 1еш, дуккхаза арадаьннад юкъарча издательствашка а. Ший са, низ кхо ца деш, къаманна йоазонхочун нач1ал д1аденнача Ахьмада кхоллама лакха мах беш, СССРа Йоазонхой союза хьалхарча съезда 50 шу дизарца а литература дег1адоаладара даькъе лакха толамаш дахарах а 1984-ча шера «Знак почета» орден яха еннай цунна. Иштта, Г1алг1ай мехка паччахьа амарца «За заслуги» орден яха а еннай. Цул совг1а, Россе Йоазонхой ц1ераг1а йола Почетни грамоташ а премеш а тийннай. Ший амарца Россе паччахьа Путина В.В. а «Орден Дружбы» яларца белгалбаьккхаб Ахьмада болх баь.
Прозе баь ца 1еш, г1алг1ай драматурги дег1айоалаеш а белггала болх баьб Хьаме Ахьмада. Иштта, бокъонца драматург из волга хьагойтар цун Шолжа-г1алий т1а М. Ю. Лермонтова ц1ераг1а йолча театре увттаяьча «Тхо ц1адоаг1аргда, нани», «Юрский горизонтага» яхача пьесаша. Кхыболча йоазонхочун кхоллам санна, боккхача безамца театрга хьежараша т1аийцар уж. Х1аьта, РСФСРа культуран министерствос уж пьесаш могаяь кхыча республикай театрашка увттаяр ч1оаг1дир.
1977-ча шера Нохч-Г1алг1ай республика халкъа Лакхехьарча Совета Президиумо йоазонхо яха Сийлен ц1и еннай Ахьмада.
Дагадохарца язде волавеннавац Ахьмад ший «Беке къонгаш» яха роман. 1966-ча шера волавенна къахьийгад цо из язде кийчо еш. Х1аьта, цунна бола кхоачам гулбе волавеннав дуккха а хьалхаг1а, 1959-ча шера. Из дег т1ара безам болаш хиннав Советий 1аьдал доаккхаш ший мехкахой моастаг1чунца мел латар бирса, дешар-йоазув ца ховш болча цар сел дог-майра, низ ца кхобеш моастаг1чоа дов мишта дир гойта.
1974-ча шера кепатеха г1алг1ай метала арадаьннад «Ц1ийенна сайре» яха цун керда роман. Цу романа 1976-ча шера ц1ихезача йоазонхочо Шундик Николайс эрсий метта доаккхаш таржам а даь, дукха ха ялалехьа Шолжа-г1алий т1а арадоал. Цу романа хьалхара книжка Москве 1977-ча шера «Роман-газета» яхача журнала т1а кепатеха арадаьннад. Дешачар ч1оаг1а дезаш т1аийцад йоазонхочо ший кхел турпалий д1ахо гойташ яздар. Х1аьта, из яздале Ахьмада караг1даьннадар иштта боккхача безамца дешараша т1аийца дола «Седкъашта юкъе седкъа санна» (1978 шу), «1аи б1аьстии в1ашаг1къасташ» (1984 шу) яха ши роман язде а. Даьхен визза во1 ше хиларга хьежжа, художественни кхолламаца беррига низ т1абахийта гойтад къаман истори. Цунга хьежжа г1алг1ай литературе белггал я йоазонхочун ц1и, лоарх1аме я исторически ларда т1а кхелла йолча цун произведенеша д1алоаца моттиг. Иштта лакха исбахьален литература кхоллара балха нач1ал долаш болча йоазонхоех ца1 ва Бокнаькъан Хьаме Ахьмад.
Ший къаманна юкъе вайза 1ац Ахьмад. Еррига Россе дешачарна безаш а, бовзаш а, хоза хеташ т1аийца а ба цун кхоллам. Заман йоазонхо ва ала йиш я цох. Х1ана аьлча, «Беке къонгаш», «Ц1ийенна сайре», «Дог1анха даш делхаш», «Юрский горизонт», «Готта коана1араш», «1аи б1аьстийи в1ашаг1къасташ», «Кхел» яхача романаш т1а а, «Тиша ц1а», «Дарц», «Райхьант», «Бачеи цун истийи» яхача повесташ т1а а, дуккхача дувцараш т1а а, публицистически статьяш т1а а гойта мегаьд цунна т1еххьарча б1аьшерашкара хьадоаг1а г1алг1ай къаман вахар.
2006-ча шера шоллаг1ча апреле кхелхар ц1ихеза г1алг1ай литературан классик а, халкъа йоазонхо а вола Бокнаькъан Хьаме Ахьмад. Мах баь варгвоаца исбахьален ганз йитай цо т1ехьа т1айоаг1ача къонача т1ехьенна.
Из ваьнна 2015 укх дунен чу-ча шера июнь 25 бетта-ча дийнахьа 91 шу даьннад.
Дала къахетам болба цох, Дала гешт долда цунна!
Мате-наькъан Илез
Ведзижев, Ахмет Абубакарович (1916—1996) — ингушский поэт и писатель. Ахмет Ведзижев родился в 1916 (по другим данным — в 1919) году в селе Плиево (ныне Назрановский район Ингушетии) в крестьянской семье. В 1934 году окончил неполную среднюю школу в родном селе, после чего поступил на рабфак в Грозном (окончил в 1938 году). По окончании учёбы работал в Чечено-Ингушском книжном издательстве, а также был секретарём комитета ВЛКСМ Ачалукского района. В 1940—1941 годах Ведзижев работал в газете «Сер…
Ведзижев, Ахмет Абубакарович (1916—1996) — ингушский поэт и писатель. Ахмет Ведзижев родился в 1916 (по другим данным — в 1919) году в селе Плиево (ныне Назрановский район Ингушетии) в крестьянской семье. В 1934 году окончил неполную среднюю школу в родном селе, после чего поступил на рабфак в Грозном (окончил в 1938 году). По окончании учёбы работал в Чечено-Ингушском книжном издательстве, а также был секретарём комитета ВЛКСМ Ачалукского района. В 1940—1941 годах Ведзижев работал в газете «Сердало». Ахмет Абубакарович участвовал в Великой Отечественной войне. После возвращения с фронта как и все ингуши был депортирован. В депортации работал на различных административных должностях. После реабилитации и возвращения ингушей на родину Ведзижев А.А. вновь стал сотрудником газеты «Сердало», а затем перешёл в Чечено-Ингушское книжное издательство. В 1960-е годы он также был редактором альманаха «Лоаман Ӏуйре». Первые произведения Ведзижева были опубликованы в 1937 году в местной прессе. В начальный период творчества Ведзижев занимался в основном поэзией (сборники «Завет друга» и «Стихи»). С конца 1950-х годов он посвятил себя прозе. В этот период вышли его сборники рассказов и повестей «Грозные годы», «Следы», «На развилке», «Огонь в очаге», а также повесть «Гапур — тёзка героя». В 1970-е годы увидели свет повести Ведзижева «Гапур из Сунжа-Юрта» и «Поджог». Повести «Возмездие» и роман «Остывший очаг», вышедшие в 1980-е годы, посвящены теме коллективизации. Ведзижев перевёл на ингушский язык ряд произведений М. Ю. Лермонтова, К. Хетагурова и других авторов. Источник
На нашем книжном сайте Вы можете скачать книги автора Ахмет Ведзижев в самых разных форматах (epub, fb2, pdf, txt и многие другие). А так же читать книги онлайн и бесплатно на любом устройстве – iPad, iPhone, планшете под управлением Android, на любой специализированной читалке. Электронная библиотека КнигоГид предлагает литературу Ахмет Ведзижев в жанрах .
Календарно-тематически планаш.
10 класс (102 сахьат).
|
№/с |
Урока тема |
Декхараш |
Ц1/Б |
Таьрахь |
|
Багахбувцам—халкъа хьаькъал.Г1алг1ай легендаши оаламаши.»2с. |
||||
|
1. |
«Дарза къонгаш». «Сий» |
Дешархой безам т1абахийтар ,1омабе чам боллийтар. |
5-7 оаг1ув, Чулоацам. |
|
|
2. |
«Сеска Солсеи Баьтари.». «Оршамар Аьрш». «Къозаша ви1ий во1и Германчи» |
Багахбувцама лоарх1ам лакха хилар гойтар. |
8-16 оаг1. |
|
|
3. |
Г1алг1ай шира дувцараш 2. |
|||
|
4 |
«Г1алг1ай шахьар хьахилар» «Кхаькхалахой». «Т1оговзанча Хоаной Хинг» |
Г1алг1ай шира дувцарий идейно-худ.чулоацам гучабаккхар. |
19-20 оаг1. |
|
|
5. |
«Уцага Малсаги аьлан йо1и». «Борг1а яха з1амсаги Сув яха йо1и». |
Къаман хьаькъал,денал довзийтар,багахбувцамах пайда эцар. |
23-28 оаг1. |
|
|
6. |
Боазаркънаькъан Бунхой Алсбик. «Лоамарой текъа ахар».Этнографически очерк. |
Б.Алсбика вахари,цун боккха боаца кхоллами бовзийтар. |
29-38 оаг1. |
|
|
7. |
Мута1алнаькъан Шовхала Хьажбийкар.Вахари кхоллами..5с. |
Поэта вахари кхоллами никъ бовзийтар. |
Биографи, конспект. |
|
|
8. |
«Ловца». «Саг вар из га д1аег1а хиннар». «Хьехархочун кор».Стихаш. |
Стихотвореней анализ яр. |
Еша ,ца1 дагахьа 1омае. |
|
|
9. |
«К1аьнк». «Ши к1аьнк». «Кулгаши б1аргаши».Стихаш. |
Стихотвореней тохкам бар, ерсий стихашца бувзам бар. |
39-46 еша. Конспект язъе. |
|
|
10. |
«Нажи хьарг1еи». «Кунтий пхьа.» «Ваьча юрта.» |
К1оанолгий чулоацам тахкар. |
47-58 оаг1. |
|
|
11. |
«Аратекхавб б1ехал.» «Хьаг1» |
Стихотвореней чулоацам тахкар. |
59-62 оаг1. |
|
|
12. |
Д/къ/ш.Сочинени «Мута1алнаькъан Хьажбийкара кхоллам» |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
13. |
Янднаькъан Хамарзий Джамалда 11с. Вахари кхоллами никъ. |
|
14. |
Даьхенна хетаяь стихаш «Даьхе», «Со ваьча», «Ага илли» |
Стихай лорх1ам,поэта даьхенцара безам,говзаме сурташ дахкар гучадаккхар. |
63-65 оаг1. |
|
|
15. |
Даьхен 1алам хестадеш дола муг1араш. «Тирк». «Гуйра», «1аи б1аьстии». |
1аламцара дешархой безам совбаккхар,дешар шаьрдар. |
Дагахьа 1омае. |
|
|
16. |
«Хаьттар аз», Наьна лаьтта», «Са иллеш декаргда».Стихаш. |
Патриотически лирика дег1айоалаяр,чулоацам тахкар. |
68-69 оаг1. |
|
|
17. |
Философски уйлаш йола муг1араш. «Шалтага», «Наькъахочунга». |
Стихай идейно-худ.чулоацам башхар,дешар шаьрдар. |
Дагахьа 1омае. |
|
|
18. |
«Новкъосташа оал», «Сагот ма де». |
Стихай чулоацам башхар. |
Дагахьа 1омае. |
|
|
19. |
Безаман лирика. |
Стихотворене анализ. |
||
|
20. |
Классал арахьара дешар. |
Дешара навыкаш шаьръяр. |
Дувцар деша. |
|
|
21. |
Сочинени язъе кийчо яр. |
Кхоллам тахкар. |
Сочинении язъе кийчо е. |
|
|
22. |
Сочинени «Янднаькъан Жамалдий кхоллам». |
Д/къ/ш. |
||
|
23. |
Озанаькъан Исма1алий Салман. 4 с. |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Конспект. |
|
|
24. |
Озиев Салмана вахара оаг1онаш. «Даьхенцара безам». |
Стихай тохкам бар. |
Дагахьа 1омае. |
|
|
25. |
«Къонали къоанали».Стихотворени. |
Стихотвореней идейно-худож.чулоацам башхар. |
Дагахьа 1омаде. |
|
|
26. |
«Тоатоли саги».Стихотворени. |
Стихотворене тохкам бар, философски уйлаех пайда эца хар. |
Рецензи язъе. |
|
|
27. |
«Хох». «Г1ийбатхо». |
Кертера ма1ан тахкар,белгалдар.Дешар шаьрдар. |
Дагахьа 1омае. |
|
|
28. |
Осминаькъан Сосе Хьамзата кхоллам. 9 с. «Сайх дола дош»— автобиографически очерк. |
Йоазанхочун вахари кхоллами никъ тахкар. |
1омаде. |
|
|
29. Стихотворени «Наьна мотт» Стихотворене чулоа цам Дагахьа . тахкар. |
|
30. |
«Са даь кулгаш», «Кулгаш» |
Къахьегамцара безам кхебар. |
91-94 оаг1. |
|
|
31. |
«Ц1авода», «Лоравелахь!Човхавелахь». |
Сибаре хинна халонаш,цига хинна денал довзийтар. |
92-93 оаг1. |
|
|
32/33 |
«Золдусхан»-дувцар. |
20 б1аьшере баьхача кхалнаьха сурт-сибат. |
Чулоацам. |
|
|
34. |
«Хьехархо»-дувцар. |
Чулоацам. |
||
|
35/36 |
Сочинени. |
Дувзаденна къамаьли йоазуви шаьрдар. |
||
|
37. |
Зязгнаькъан Хьусена Бахьаудин.9с. |
Вахари кхоллами никъ бовзийтар. |
Конспект. |
|
|
38/39 |
«Оалмаза кхоази»-повесть |
Чулоацам бовзийтар,т1ема шерашка кхалнаьха денал хьагойтар. |
Чулоацам . |
|
|
40/43 |
Сийрдача новкъа»-повесть. |
Кердача заман кагирхой вахар довзийтар,къахьегамах безам кхебар. |
Чулоацам. |
|
|
44/45 |
Сочинени язъе кийчо яр. Сочинени язъяр. |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
46. |
Хамхой Элмарзий Ахьмад. Вахари кхоллами никъ. |
Биографи тахкар. |
Конспект. |
|
|
47. |
«Ваьча моттиге».Стихотворени. |
Даьхенцара безам совбаккхар,дешар шаьрдар. |
174 оаг1. |
|
|
48. |
«Къахьегам»-стихотворени. |
Ираз а сий а къахьегамца хилар дешархошта хьалхадаккхар. |
175 оаг1. |
|
|
49. |
«Сигалено лаьцай бийса». «Уккхаз йоаккхаргья аз бийса» «Сай уйлашка». «Барка лях аз шоана кхалнах» |
Стихотвореней чулоацам башхар,лирически тематика гучаяккхар,дешар шаьрдар. |
1 стих. Дагахьа 1омае. |
|
|
50. |
Кхалнаха хетаяь лирика «Нана сагот ма де», «Хьехархой», «Дог къалуш дац» |
Ший поэзе юкъе кхалнаьха сий поэто лакха лоаттаделга гойтар,дешар шаьрдар. |
Сочинени язъе,Хамхой Ахьмада кхолламах. |
|
|
II-пол. |
Ведажнаькъан Абабукара Ахьмад. |
|||
|
51. |
Вахари кхоллами никъ. |
Биографи тахкар. |
Конспект. |
|
|
52. |
«Лоа ц1увзар когашта к1ал» -дувцар. |
Чулоацам тахкар,кертера турпалхочун сурт-сибат тахкар. |
188-195 оаг1 –хаттараш. |
|
|
53. |
«Циск Поацо»-дувцар. |
Дувцара чулоацам тахкар. Юмори сатиреи къоастае хар. |
196-201 оаг1. |
|
|
54. |
Поэзе муг1араш «Доттаг1чун васкет» |
Сийлахь-Боккхача т1ем т1а дакъа лаьцача наха хетаяь стих.тохкам бе. |
202 оаг1. |
|
|
55. |
Безаман лирика. «Безам»- стихотворени. |
Стихотворене идейно-худ.чулоацам башхар. |
204оаг1.-дагахьа. |
|
|
56/57 |
Сочинени язъе кийчо яр. Сочинени язъяр. |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
58. |
Боканаькъан Хаме Ахьмад.Вахари кхоллами. |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Биографи. |
|
|
59/60 |
Роман «Готта коана1араш» |
Чулоацам тахкар. |
205-220 оаг1. |
|
|
61. |
Г1алг1ай тутмакхий сталински хана хинна хьал. |
Чулоацам тахкар. |
220-234оаг1. |
|
|
62/63 |
Сочиненена кийчо яр. Сочинени язъе. |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
64. |
Коазой Аюпа 1ийса. |
|||
|
65. |
Дувцараш. «Даь езар». |
Чулоацам тахкар. |
235-242 оаг1. |
|
|
66. |
«Хьанифа», «Даьра чов» |
Чулоацам тахкар. |
243-248оаг1. |
|
|
67. |
Чахкенаькъан Османа Капитон. |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Биографи. |
|
|
68. |
Стихотворени «Са даьй г1алаш». |
Стихотворене идейно-худ.чулоацам тахкар,Даьхенцара безам совбаккхар. |
249 оаг1. |
|
|
69. |
«Ва со иштта уйлане», «Хов сона».Стихотворенеш. |
Поэта граждански позици гучаяккхар,дешар шаьрдар. |
250-252 оаг1. |
|
|
70. |
«Къаьнара г1алг1ай илли», «Къаьна Гини», «Г1айре дош». |
Къахьегами мекъали в1аши духьала оттаяр тахкар. |
252-254оаг1. |
|
|
71. |
«Поэт»-стихотворени. |
257 оаг1. |
||
|
72. |
Ло1аме болх. |
Чахкенаькъан Капитона кхолламах 1омадаьр тахкар. |
||
|
73. |
Чахкенаькъан Идриса Са1ид. |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Биографи. Конспект. |
|
|
74/77 |
Роман «Дошо б1оаг1ий» |
Г1алг1ай литературе эггара хьалхара роман хилар а,йоазонхочун автобиографически да ала мегаргдолаш а хилар. |
Чулоацам. |
|
|
78/79 |
Сочиненена кийчо яр. Сочинении язъяр. |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
80. |
Дахкилгнаькъан 1адрахьмана Ибраьх1им. |
Вахари кхоллами никъ. |
Биографи. Конспект. |
|
|
81. |
«Шутар», «Доттаг1ал тассар».Дувцараш. |
Дувцарий чулоацам башхар,наха юкъера эздели хоза г1улакхи лоарх1аме хилар гойтар. |
285-296оаг1. |
|
|
82. |
Кулиев Кайсын Шуваевич Поэзи. «Хьо миччахьа вахе а…» «Каьхат». |
Поэта кхоллам бовзийтар а Къамашта юкъе доттаг1ал хилар къоабалдар а. |
311-312 оаг1. |
|
83. |
1арчакхнаькъан Микаьила Тухан |
Вахари кхоллами никъ бовзийтар. |
Биографи. Конспект. |
|
|
84. |
«Са юртара къоаной».Стихотворени. |
Стихотворене идейно-худ.чулоацам тахкар,дешар шаьрдар. |
315 оаг1. Хаттарашта жоп ле. |
|
|
85. |
«Яхар хьо ши б1арг хьожабаь». |
Лирически стихотворене анализ е. |
315-316 оаг1. |
|
|
86. |
«Къаьнарча салтечо дагара дувц».Стихотворени. |
Стихотворене идейно-худ. чулоацам гойтар. |
318 оаг1. Хаттараш. |
|
|
87. |
«Хам бе ноаной», «Хозал». |
Эрсий литература юкъера стихотворенешца в1аши йистар,башхалонаш тахкар. |
318-320оаг1. |
|
|
88. |
Сочинени. «1алама хозал» |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар. |
||
|
89. |
Албакнаькъан Мурца1алий Жабраил. |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Биографи. Конспект. |
|
|
90. |
«Г1алг1айче,хьо еза сона» Стихотворени. |
Даьхенцара безам кхебар,дешар шаьрдар,сакхетам лакхбар. |
321оаг1. |
|
|
91. |
«Ма эшалда шоана».Стихотворени. |
Дешархой сакхетам лакхбар, Даьхенцара безам совбаккхар. |
322 оаг1. |
|
|
92. |
«Даьхенна» Стихотворенеш. |
Дешархой Даьхе еза а ларх1а а 1омабар,шаьра дешар. |
323 оаг1. |
|
|
93. |
«Сона хац вай юрташ мишта хургьяр». |
Дешархой боккхий нах ларх1а а цар хзам бе а 1омабар,из массе хана хьалхадахар. |
323-324- шаьра еша, хаттарашта жоп ле. |
|
|
94. |
«Воаг1аргва со». Стихотворени. |
Безаман лириках безам совбаккхар. |
324-325 оаг1. |
|
|
95. |
Сочинени. «Са хьамсара нана» |
Дувзаденна къамаьл шаьрдар,наьнацара безам кхебар. |
||
|
96. |
Т1оаршхой Исма1алий Ибраьх1им |
Вахари кхоллами никъ тахкар. |
Биографи. Конспект. |
|
|
97. |
«Дешархочунга».Наькъа илли. |
Дешархошка тахкийтар х1анзарча заман идеалаш. |
327оаг1. Хаттараш . |
|
|
98. |
«Ц1и йоацача салтечун алама хьалхашка». |
Т1ем т1а сийле яккха турпалхой бовзийтар,сакхетам лакхбар. |
328 оаг1. |
|
|
99. |
«Даьймехкага». Стихотворенеш. |
Дешархой Даьймехкацара безам кхебар,дешар шаьрдар. |
328 оаг1. |
|
|
100. |
Дешархой шоай ло1амах 1омаеш,ешаш йола |
|||
|
101. |
Стихаши,дувцараши. |
|||
|
102. |
Чудерзора урок. |
ГIалгIай литература кхолладеннача хьалхарча шерашка денз, деша говзанчий теркам тIаозаш хиннав къахьегама саг. ВIалла гIалгIай йоазув хьа а хилале, язде болабеннача йоазонхой кхолламашка кораду вайна цу тайпара чулоацам бола дувцараш. Царех цаI да Гойгов Iаддал-Хьамида яздаь хинна «Дербича чIир» яха дувцар. Керттера турпал – мугIарера ахархо мел цо къахьегарах паргIатвалац, бакъда болх ца беш, Iийне вагIа молла дика а вах, верста а ва. Цунца яхь я Дербича. Керда Iаьдал даьлча, геттара ирлу царна юкъера къовсам, хIанз Дербич санна бараш ба мехка доал дераш, цудухьа ше молла наIарга гIолла тIехвоалаш хилча, Iимад яь а ше воагIилга дIахайта гIерт из. ХIаьта хьажкIех етта вордаш кердача Iаьдала дIачуяла югача хана, цIе байракх геттара лакха урагIйохийташ, шоаш молланна гойта ловш хул ахархо. Цу темах яздаьча дувцарех хьалхарчарех цаI да аьнна хет сона из. Цхьаболчарна хетадала тарлу, дувцар тIа хьехабер дукхагIа классови къовсам ба, аьнна. Из харцахьа да оалилга дац, хIаьта а, вай зийча бакъахьа хеташ, автора хьахьалхатеттар къахьегама саг а, цун яьнна бокъо а я.
ГIалгIай йоазув кхолладенначул тIехьагIа, балхлошта, ахархошта хетадаь йоазош каст-каста гучадувл вай йоазонхой кхолламашка. Царех я Базоркин Идриса язъяь «Артиста никъ» яха очерк, Озиев Ахьмада язъяь «Йодаш алача меллашха кIур тувсаш» яха стихотворени», Муталиев Хьажбикара язъяь «Хьалхара денош» яха повесть, Осмиев Хьамзата «Золдусхан» яха дувцар, кхыдола йоазош. Къаьстта йоккхача жанрех дола цу тайпара йоазош эггара хьалха кхелларех цаI ва аьнна хет сона Мальсагов Шимоахий Ахьмад. Вайна массарна йовзаш я цун роман «Даим хало ловш вола саг». Из хетаяь я Наьсарерча ГI. Ахриева цIерагIча «Электроинструмент» завода къахьегамхошта. Цу тIа дувцараш автора шийгара хьадагалаьца хIамаш дац аьнна хет сона, хIана аьлча из завод а цун къахьегамхоех дуккхабараш а сона зIамига волча хана денз бовзаш бар. Итташ шераш даьхар са нанас цун механически цехе станока тIа болх беш, са шаккхе воша а ши нус а хилар цхьан юкъа цига къахьегаш. Цул совгIа, лоалахой а, гаргара нах а, юртахой а бар цу къахьегама пхьоалле болх беш. Шимоахий Ахьмада кхеллача турпалий сурташа сона дагабохийт цу хана Наьсаре баьха бокъонца болаш хинна нах. Масала, романа тIа вувца Алим-Гора автора ший тайпан саг вар. Гарах оалар цох из мел вовзаш хиннача наха. Лакхарча дегIара а волаш, хьатара юхь йолаш, бIаргавайча массаза цIимхара хеталуш саг вар из. Белгалдаккха деза из вай республике йовзаш йолча Мальсагова Роза яхача иллиалархочун да хиннилга. Гараха сесаг гурже яр, заводской районе даьча вIаштIардаьча цIеношка бахар цар дезал. ХIаьта романа тIа ювцаш йола Нани а дика дагайоагIа сона. Лохорча дегIара, къоаналгахьа леста йоккха саг яр из, Мужухоева тайпан цIи а язъяйташ. Романа тIа вувцаш вола Хьасан хIанз а волаш ва, дукха ха йоацаш из могаш-маьрша а волаш бIаргавайна дика хийтар сона. Хьасан Наьсаре дуккхача наха вовзаш а, Местоев тайпан ва. ХIаьта завода директор малав ха геттара атта да, цун эзделах, гIулакхах, хозача оамалах. Мальсагов Арсмака сурт духьалъотт цу сахьате. Вешта аьлча, йоазонхо хьахьокха хьежав, мишта хьахулаш а дегIайоагIаш а яр гIалгIай мехка болхлой класс, малагIа халонаш нийслора цу новкъа, мишта эргадоалаш латтар къахьегама сага вахар а сакхетам а. Кхыметтел цу тIа бувцаш болча пэтэушникех, берех дуккхабараш дагабоагIа сона.
Романа тIа белггала моттиг дIалоацаш йолча актови зале концерташка а кинофильмашка а хьийжарех ва со. Тахан мо дагадоагIа Дагаев Валид, Магомедов Султан юкъе волаш хинна концерт, цу зале се хьежа «Генералы песчаных карьер» яха кинофильм. Хьалха цел а мангал а хьабе цаховш хиннача гIалгIачох хьахулаш воагIар токаца кхестаду чоалхне бурош хьадеш вола говза пхьар. Духхьала завода болхлой бийца ца Iеш, гаьна йоаццаш хиннача трикотажни фабрикера мехкарий хьехабу автора ший доккхача йоазон тIа. Из дешачунна атта хоалу, заводерча цхьаболча кагийча нахаи фабрикерча мехкараштеи юкъе хьахулаш боагIа безам.
Цу шерашка кхелла да вай литературе Боков Ахьмада цу лостамагIа даь йоазош а. «ЦIийенна сайре» яхача цун романа хьалхара книжка вайцига хиннача коллективизацена хетадаь да. Цу тIа бувца турпалаш Муради Залихани, вахара массайолча оагIорахьара зийча, кердача заман нах болга гучадоал къахьегача, безам буача, нахаца гIулакх леладеча, кердадар дIачIоагIдеча. Духхьала из цхьа роман хетадаь Iийнавац Боков цу теманна. Мехкдаьттахошта цо хетадаьча «Седкъашта юкъе седкъа санна» яхача романо довзийтар республикан «Iаьржа дошув» доаккхаш боахкача наьха вахар. Цу тIа къахьегача хана, МагIалбикерча бурув деттача болхлошца вIашагIветталуш, кхыметтел царца бийсаш йоахаш, цар гIулакх дикагIа а кIоаргагIа а довза гIерташ хилар халкъа йоазонхо. Цудухьа вахара гарга а шоаех тешавеш а дола турпалий сурт-сибаташ кхолла таро хилар цун.
Наьсархой вахара а къахьегама а хетаяь я Аушев Султан-Хьамида «Наьсархой» яха повесть. Из дукхагIча даькъе автотранспортни предприяте къахьегаш хиннача шофёраштеи цар хIара деннарча балхаи, салаIараи, сакъердараи хетаяь я. Султан-Хьамид вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа цхьан юкъа Наьсарерча АТП директор хиннав. Цу хана ший вахаре нийсъенна хинна моттигаш а цига байза нах а ба цо повеста тIа бувцараш.
Дикка йоккха моттиг дIалоацаш я ювцаш йола тема Ведзижев Ахьмада кхолламе а. Берашта къахьегам безаболийташ да цун «Шолжа-Юртара ГIапур» яхача повеста цхьадола доакъош. Масала, «Белхий» яхача даькъ тIа автора дувц, мишта барт болаш, овсара къахьег кIирандийнахьа музей еча балхий бе баьхкача дешархоша а боккхагIболча цар юртахоша а. Укхаза ва юртда Махьмад Идрисович, тракторист Халакъ, хьун хаьхо Инал, къоаной Доттеи цун сесаг Комсии, хьехархо Гамид Баширович, ГIапура даь-нана Хьагоз, кхыбараш. Из дакъа юкъедихьад школерча 6-ча класса лаьрхIача литературан книжканна.
Дика вIаштIехьадаьннад аьнна хет сона Ведзижева «Кхуврчара цIи» яха дувцар а. Юртбоахама министерствера болх а бите, районерча юртбоахама управлене керттерча инженера болх бе вода зIамига саг. Цига ше дIахьожавича, юрта бахаш бола да-нана долча цIавода из. Къавенна да хIанз а балхара чуванза хул, моттигерча колхоза аьшка- пхьар волаш къахьегаш ва из, ше тIем тIара цIавеначул тIехьагIа денз. ЗаIапхо вале а, вахарера ший моттиг кораяьй цунна, юртхошта накъавоалаш хьавоагIа из йIаьххача хана. Юххьанца хало дар цунна, ког а боацаш, наха юкъе дIаIама. Дезала а ше везац моттар цунна. Бакъда хано шедар ший метта дIаоттаду. Из мо къахьегама тIера волаш, хьалкхув воI а. Цудухьа оал цунга управлене кулгалхочо «къахьегама овлан тIара ваьнна ва хьо» яха дешаш. Бокъонца бакъдар аьлча, йоазонхочун «Шелбенна кхуврч» яха цаI мара йоаца роман а я ала мегаргда къахьегамах а, болх ца беш, атта рузкъа дезача наха духьала язъяь а. Юха а гу вайна коллективизаце зама, кулакаш бохабар, кердадар чIоагIдеш а дIаоттадеш а бола заман дикагIбола нах. Бакъда цу юкъе нийслу кхыйолча темаех дола гIулакхаш а, масала, даькъаза безам.
Къаьстта а дика довзаш да Ведзижев Ахьмада кхелла «Муте новраш» яха дувцар. Укх тIа автора дувц моллагIа болх, хьегаш дола къа хьакъалца дувзаденна а нийса а хила дезилга. Мути колхозе балха воаллар, из болх Iо а кхувсаш, цо кхедаьча новраша зе мара пайда бахьац цунна. Массаза санна ший колхозе цо болх баьбаларе, дуккха пайданегIа хургдолаш дар цо хьийга къа. ХIаьта а хьаькъал дIа ца кхаьчача фу дергда? Ханзар Мутена ши харбаз цхьан бе тарлуш йоацилга, шийна кхело денначох кхоачам бе безилга. Цудухьа дикка зе хилар цунна. Йоазонхочо Iомаву рузкъа хьадоаккхача замалахьа нийсагIбола никъ харжа.
Балха саг хеставеш йола байташ дукха кхеллай вай поэташа. Укхаза эггара хьалха дагайоах Чахкиев СаIида «Наьсарера мехкарий» яха стихотворени, цох Магомедов Султана дIаоалаш хоза илли а хиннадар. Къаьстта дег чу дувшаш да цунцара цхьадола мугIараш, масала, ераш:
«Балха чIоагIа тIера ба
Наьсарера мехкарий…»
Цу лостамагIа эггара дукхагIа къахьийгача поэтех ва аьнна хет сона Осмиев Хьамзат. ЗIамига волча хана денз, ахархочун къахьегам бовзаш, цун хам беш хьалкхийнав из, хIана аьлча цун да а лаьттанца къахьегаш, цу наькъаца ший дезал кхоабаш воаллаш саг хиннав. Поэта книжкашка хьежаш хилча, гучадоал цар тIа массане тIа хIана яц аьнна ахархочунна хетаяь байташ хилар. Къаьстта а дукха я уж 1962-ча шера арадаьннача «Къахьегама ираз» яхача книжка тIа. Хетаргахьа, цох тилла цIи а цудухьа тилла хила еза Осмиевс. Царех нонагIъяраш дукха йIаьха йоаца байташ я. Эггара хьалха са бIарг тIаотт «Ираз» яхача стихотворенена. Сенах лоархI-те поэта сага ираз? Цу хаттара дола жоп байто ше дикагIа лургда аьнна хет сона:
«Сенцад ираз? Мишта кхув цох?
Цун жоп дагакхаба Iа.
Из да ший низ балха дIалуш,
Сага хьаьнала хьега къа.
Балха мекъа хьувзачунца,
Ираз даха тIера дац.
Караръийккха, из Iодоже,
Юха атта корош дац».
Цхьавола саг хул болх бе раьза воацаш, кхычо – е вошас, е йишас, е дас, е нанас – даьр дуаш ваха ловш. Из наха вовзаш а гуш а хул. Цхьаннахьа балха а воцаш, базар еча а воацаш, дикагIдар дуаш-молаш, хозагIдар дувхаш лелаш хилча, ца вайзача воалий из? Дикача сага цIаккха а къоабалабергбац цу тайпара вахара никъ. Цу новкъа лела саг а цун дего тIаэцаргвац. Из дика кхетадайташ я, Осмиевс язъяь «Дечох къехкаш хьо хуле» яха байт. Нахаца а мехкаца а воацача сагах тара хет цунна ший лаьтта, Даьхе хозъе дага воацаш, къа ца хьегаш лелар. «Хьабе болх-м бац укхаза», – оал цу новкъа ваьнначо, ший мел йолча халонех бола бехк цунна дIатIабуллаш. Болх хургбола говзал хьаIомае еза, йолча говзалах бола болх беце, кхыяр Iомае еза. Вай хана дукха хала де дезаш хIама а дац из. Цхьаккха ца деш вагIе, массанена соввалар, дIататтар мара цох хьахила дика хIама дац. Из чIоагIдеш да лакхе хьоахаяьча стихотворене мугIараш а:
«ДегIах къаьста
Цхьалха маьже,
Алал сога, сенна эш?
Накъайоалаш
Йоаца маьже
Хьона сона эший-теш?
ДегIах къаьста
Маьже хул хьох,
Даьхен ларах хьо туле,
Даьхен ларах
Тинна хул хьо,
Дечох къехкаш хьо хуле».
Цхьаькха цхьа стихотворени хьоахае безам ба са вувцача поэта. «Даим дагахьа лоаттае» яхаш я из. Фуд цо даим дагалоаттаде аьнна вайна тIадожадер? Къа а хьегаш, Iайха дергдар, цох юсаргйола дика лараш дагалоаттаяр дех цо вайга:
«Наха йита лараш лехаш,
Чухьа, ара
БIаргаш лекхаш,
Хьай ха зехьа йоа ма е,
Бакъда, Iайха ютаргьяраш,
Цхьанна хана
Йиц ма е Iа,
Даим дагалоаттае!»
КIезига бац тIехьа тIакхийнача гIалгIай йоазонхой ноахала юкъе балха сагах, къахьегамах яздеш бола поэташ, прозаикаш. Масала, Кодзоев Тимура бIарчча байтий книжка («Тхо гIишлонхой да») хетадаьд цIенош доттара тамашийна говзал йолча наха. Хоза сурт кхоллаш я Арчаков Тухана язъяь «Сварщик» яха стихотворени. Иштта Угурчиев Азмат-Гире язъяьй «Дахчан пхьар», «Хьехархочунга» яха, кхыйола байташ. Из тема цIаккха къалучарех яц. Цудухьа шераш дIаахарах лаьгIлургбац аьнна хет сона йоазонхой цунцара безам. Цунга хьежжа тIа-тIа дукхагIа хургда къахьегамах дола йоазош а.
Арчаков С.