Сочинение данэм сыхэсми сыхэхэсщ

Pratik Bilgiler

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 30

Bu ders bu bölümün son çalışması olması nedeniyle bazı tekrarlamalar, hatırlatmalar ve yerli yerine oturtma babından daha anlaşılır kılınmalar üzerine olacaktır. Bu dersten sonra ise ikinci kur yeni bir çalışma ele alınacak ve kolaydan zora doğru günümüz ihtiyaçları doğrultusunda dilin pratikleri verilirken bu alandaki verilmiş ürünlerden bolca örneklemeler sunulacaktır.  Adıgelerin bakış açıları, yaşama biçimlerini yansıtan töreleri ile ilgili bilgiler de sunulacaktır. Хабзэ nin oluşumu evreleri ve günümüz koşullarındaki pratikleri de aktarılacaktır. Her ne kadar Adıge bir millet veya milliyet olarak görülse de Adıgelik denilen şey ise insani davranışlar toplamıdır. Adıgağa bir millete has olmaktan ziyade tüm insanlığa şamil davranışlardır ki evrensel değerleri içerisinde toplamaktadır. Adıgağa ve Цlыхугъэ eşdeğer olarak zikredilir. Хабзэ ise Адыгагъэ veya цlыхугъэ nın icra biçimidir. Хъуэхъу yani yalvarış, yakarış, yaratıcıya yapılan dualar dilde önemli bir yer tutar. Хъуэхъу ayrı bir bölüm olarak ele alınacaktır. Basit olarak ilk temennilerle ilgili ön bilgiler önceki derslerde zaten verilmiştir. İnsani değer olarak insan yaşamına yansıması istenilen ve dilin kazanımı olarak davranışa yansıma durumu ortaya çıkan değerleri de şöylece sıralayabiliriz.

Адыгагъэр  зищlысыр

Adıge olmanın yani insani değerler olarak kazanılması gerekenler olarak;

Дэтхэнэ зы цlыхум зыхилъхьэу игъэзэщlэну,

Гур къабзэу,

Гукъэкl,

Гулъытэ,

Гущlэгъу хэлъу,

Гурэ щхьэрэ зытелъу,

Псэгъэкlуэд  ямлэжьу,

Фэрыщlыгъэ хамылъхьэу псэууэ,

Псалъэр пэжу,

Ямыlуэху зэрамыхуэу,

Пцlы ямыупсу,

Ящхьэ темылъ трамылъхьэу,

Ящхьэ ямыгъэлъахъшэу,

Нэгъуэщlыр ящхьэ иралъытэфу,

Зылъэмыкlыр тегушхуэгъуафlэ ямыщlу,

Лей къызылъысым къыщхьэщыжыфу,

Цlыху ямыукlыу,

Бзэгу зырамыхъэу,

Мыдыгъуэу,

Мыфыгъуэу,

Мынэпсейуэ,

Я гуащlэ хьэлэлкlэ псэужу,

Я бзылъхугъэ ягъэлъапlэу,

Я щlэблэр яущийуэ,

Я нэхъыжь пщlэ хуащlу псэунырщ.

Адыгэ хабзэри мы кедбжэкlахэм и гъэзэщlэкlэрщ.

Adıge xabzesi de bunların icraya konulma  biçimidir.

Bu kadarıyla sınırlayacak olsak bu temel esaslar üzerinden icra ile ilgili detaylandırılışı belirli bir uzmanlık gerektirdiği anlaşılır durumdadır. Bu yaşama biçiminin temel esası yanlışın yapılmasını engellemek veya suç işlenmesini önlemek esasına dayanır. Suç işleyenleri ceza ile korkutmak ve cezalandırma mantığına dayanmaz. Belirli büyüklüklerde güç oluşturup başka toplumları talan veya katletme veya yok etme mantığı da içermez.  Öyle bir başarıdan övünç çıkarmak ise dilin mantığıyla bağdaşmaz. Bizler belki başka kültürlerin etkisi ile bu tür özlemler duyuyor olabiliriz fakat bu durumun düşünenler için bir güzellik olmadığı anlaşılabilir. Adıge düşünen insan olmak zorundadır ve bu dilinin bir yaptırımıdır. Düşünmeyen insanlar kendilerini yönetecek birilerini ararlar. Bu arayışta insanları ya askerler yönetir ya yargıçlar yönetir ya elit bir kesim yönetir ya da kutsiyet atfedilen aileler yönetir. Adıgeler ise  ancak filozoflarca yönetilebilir. Her bir ferdi düşünen insan olmak zorunluluğundan her biri filozof olmak durumundadır ve ancak Унафэ sistemi ile yönetilebilir.  Bu da halkın direkt katıldığı günümüzdeki katılımcı demokrasi ile tanımlanan sistemin benzeri sayılabilir.

Bu kısa açıklamalardan sonra dilin sistematiğine dönecek olursak dilin seslerle oluştuğu ve her sesin bir sözcük olduğu unutulmamalıdır. Dilin sistematiğini ise daha çok fiillerin ve aldıkları ekleri ve işleyiş biçimleri oluşturur. Fiilleri ikiye ayıracak olursak nesne almayan fiillerde konu bahsimizin şahıslar olduğunu anlatmıştık fakat bu dil ile diğer diller arasında farklılık olarak fiilleri nesne alan ve almayan olarak ayıramayız çünkü bir fiil hem nesne alabildiği gibi nesne almıyor da olabiliyor. Belki buna Türk dilinden benzer bir örnek verebiliriz. Okuyorum – Nesnesiz olarak düşünülür ise öğrenciyim anlamı çıkar, nesneli olarak düşünülür ise okuduğu bir kitap veya metin veya bir şiir vardır, yani kısacası bir nesne vardır, nesnesiz düşünülür ise kişinin yaptığı iş ve eylem aklımıza gelir. Cümlede anlam değişse de tanımlama için uygun olabileceğini düşünerek bu cümleyi seçtim. Oysa Adıge dilindeki nesne almayan fiil çekimlerinde anlam değişmez.

Сытхащ. – Yazdım.

Утхащ. — Yazdın.

Тхащ. —- Yazdı.

Дытхащ. – Yazdık.

Фытхащ. – Yazdınız.

Тхахэщ. – Yazdılar.

Сэ сытхащ.

Уэ утхащ.

Ар тхащ.

Дэ дытхащ.

Фэ фытхащ.

Ахэр тхахэщ.

Bu çekimde kişinin yaptığı iş anlatılmaktadır. Yazılan bir şey yani nesne konu bahsi değildir. Şahıs ekleri işaretlenenlerdir. Nesnesizdir.  Şahıslar р halindedir.

Стхащ. – Yazdım.

Птхащ. – Yazdın.

Итхащ. – Yazdı.

Ттхащ. – Yazdık.

Фтхащ. – Yazdınız.

Иатхащ. – Yazdılar.

Усэр сэ стхащ.

Усэр уэ птхащ.

Усэр абы итхащ.

Усэр дэ ттхащ.

Усэр фэ фтхащ.

Усэр абыхэм ятхащ.

Bu çekimde ise yazılan bir şey vardır. Bir yazı, bir metin veya bir şiir veya mektup, dilekçe veya benzeri. Yani nesne almıştır ve aynı fiildir. Şahıslar м halinde ve nesne р halindedir. Yazılmış olan bir şey vardır konu bahsimiz o yazılan şeydir. Her iki çekimi karşılaştıracak olursak Birinci yani nesne almayan çekimdeki şahıs ekleri üçüncü şahıslarda olmadığı görülüyor. Üçüncü çoğul şahısta ise çoğul eki var. İkinci bölümde yani nesne alan bölümde ise bütün şahıslar şahıs eki almıştır. Buradaki Иа ses bileşeni harfi olarak Я ile gösterilebilir. Çoğul ekine de ihtiyaç kalmadığından düşmüş olduğu da görülüyor.

Nesnesiz;

Сопхъанкlэ. – Süpürüyorum.

Уопхъанкlэ. – Süpürüyorsun.

Мэпхъанкlэ. – Süpürüyor.

Допхъанкlэ. – Süpürüyoruz.

Фопхъанкlэ. – Süpürüyorsunuz.

Мэпхъанкlэхэ. – Süpürüyorlar.

Nesneli yani bir şeyi, evi avluyu vb.

Сопхъэнкl.  – Süpürüyorum.

Уопхъэнкl.  – Süpürüyorsun.

Иепхъэнкl.  – Süpürüyor.

Допхъэнкl.  – Süpürüyoruz.

Фопхъэнкl.  – Süpürüyorsunuz.

Япхъэнкl.  – Süpürüyorlar.

Burada iyi anlaşılması gereken diğer bir konu ise şahıs zamirlerinin yani цlэпапщlэ lerin aldıkları hal ekleridir. Fiiller eğer nesne alıyor ise konu bahsi eden eyleyen şahıslar olmadığından, eden eyleyen yani Türk dilindeki deyişle özne м  haline girer ve üçüncü şahıslar абы ve абыхэм  olur, nesne ise р halindedir ve konu bahsidir. Fiiller nesne almıyor ise o zaman konu bahsi şahıslardır ve р halindedirler ve üçüncü şahıslar ар ve ахэр olurlar. Sanırım bu açıklama konuyu aydınlatmak için yeterlidir. Dilin eğitimi ve düzeneği aydınlatılmamış konumda olduğundan başa gelen şahıs ekleri bilhassa eğitimcileri düşündürebilir bunun nedeni de olayın fiilde bitiyor olması nedeniyle karışık söylemlerin kullanılıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Fiil doğru söylenmiş ise konu anlaşılır konuma girer.

Уэ сэ услъэгъуащ. – Seni ben gördüm.

Sen benim görmüş olduğumsun. Veya

Сэ уэ услъэгъуащ.

Fiilden neyin ne olduğu anlaşılıyor. Dilin yapısı gereği sistem irdelenir ise o zaman ekleri düşmüş şahısların gerçekte

Уэр сэм услъэгъуащ.

Düzeneğinden geldiği anlaşılabilir.

Сэ уэ сыплъэгъуащ. – Beni sen gördün.

Ben senin görmüş olduğunum.

Уэ сэ сыплъэгъуащ.

Fiilin kurulumu doğru olduğundan söylenen anlaşılır durumdadır. Bütün bu açıklamalardan anlaşılacağı gibi fiilin kurulumu önemli görülüyor.

Nesne almamış eylem olarak;

Сышхэнущ. – Yiyeceğim.

Ушхэнущ. – Yiyeceksin.

Шхэнущ. – Yiyecek.

Дышхэнущ. – Yiyeceğiz.

Фышхэнущ. – Yiyeceksiniz.

Шхэнухэщ. – Yiyecekler.

Сэ сышхэнущ.

Уэ ушхэнущ.

Ар шхэнущ.

Дэ дышхэнущ.

Фэ фышхэнущ.

Ахэр шхэнухэщ.

Nesne almış olarak yani bir şeyi yemek olarak;

Сшхынущ. – Yiyeceğim.

Пшхынущ. – Yiyeceksin.

Ишхынущ. – Yiyecek.

Тшхынущ. – Yiyeceğiz.

Фшхынущ. – Yiyeceksiniz.

Яшхынущ. – Yiyecekler.

Мыlэрысэр сэ сшхынущ.

Мыlэрысэр уэ  пшхынущ.

Мыlэрысэр абы ишхынущ.

Мыlэрысэр дэ тшхынущ.

Мыlэрысэр фэ фшхынущ.

Мыlэрысэр абыхэм яшхынущ.

Elmayı belirtisiz hale getirecek olur isek, yani herhangi bir elma yiyeceğim diye düşünürsek, Yani elmayı değil de elma yiyeceğim diyecek olursak;

Сэ мыlэрысэ сшхынущ.

Уэ мыlэрысэ пшхынущ.

Абы мыlэрысэ ишхынущ.

Дэ мыlэрысэ тшхынущ.

Фэ мыlэрысэ фшхынущ.

Абыхэм мыlэрысэ яшхынущ.

Birisine bir iş bir eylem yaptırmak ettirmek eyletmek гъэ ön eki ile yapıldığını önceki derslerden öğrendik.

Nesnesiz olarak;

Сэ – сэ———- сы — з — гъэщхащ.

Уэ – уэ ———- у — б — гъэшхащ.

Ар — абы ——– . — и — гъэшхащ.

Дэ – дэ ——— ды – д – гъэшхащ.

Фэ – фэ ——— фы – в – гъэшхащ.

Ахэр – абыхэм — . – а – гъэшхащ.

Nesne almış olarak ise;

Кхъужьыр сэ – сэ ——————– сы—– з – гъэшхащ.

Кхъужьыр уэ – уэ ——————– уэ—– б – гъэшхащ.

Кхъужьыр абы – абы —————и – р — и – гъэшхащ.

Кхъужьыр дэ ——— дэ ———– ды —– д – гъэшхащ.

Кхъужьыр фэ ——— фэ ———– фэ —— в – гъэшхащ.

Кхъужьыр абыхэм – абыхэм —— и – р – а – гъэшхащ.

Bu çaprazlamaların işleyişi önceki derslerden öğrenilmişti. Şahıslar o ve onlar ile çaprazlanırken ы ve э ler düşer.

Birine bir işi etmek eylemek anlamında ise;

Nesne almamış olarak;

Сэ сэ ——————– сы – с – хуэ — тхащ.

Уэ уэ ——————– у — п – хуэ — тхащ.

Ар абы —————– .  – . —- хуэ — тхащ.

Дэ дэ ——————- ды – т – хуэ — тхащ.

Фэ фэ ——————- фы – ф – хуэ — тхащ.

Ахэр абыхэм ———- .  —- а – хуэ — тхащ.

İstisnası ise;

Ахэр абыхэм ———- .  —- . – хуэ — тхахэщ.

Ахэр ile başlayan her bir cümle sonuna хэ çoğul eki gelmek zorundadır.

Nesne almış olarak :

Усэр сэ сэ —————– с – хуэ – с – тхащ.

Усэр уэ уэ —————– п – хуэ – п – тхащ.

Усэр абы абы ————-.  – ху – и – тхащ.

Усэр дэ дэ —————– т – хуэ – т – тхащ.

Усэр сэ сэ —————— ф – хуэ – ф – тхащ.

Усэр абыхэм абыхэм —–.  – ху – а – тхащ.

İstisnası ise :

Усэр абыхэм  ile başlayan cümlelerde fiil başına я ( иа ) gelir ve sonuna çoğul eki almasına gerek kalmaz.

Bu anlatımların tümü dili biraz bilenler için dikkatli incelenirse anlaşılabilir fakat hiç bilmeyenlerin sesleri ve sistematiği eğitimcilerinden almaları gerekebilir. Ben kendim bir milletin dilinin anlatımına, kurallarının açıklanmasına katkı sağlayabilmiş isem kendimi mutlu addedeceğim. İkinci kur çalışmalarım günlük konuşmaları içerecek ve kurallardan uzak kalınarak hazırlanacaktır. Bu dilin en güzel öğrenme ortamının aile içerisinde öğrenmek olduğu düşüncemi yenileyerek herkese böyle bir öğrenme ortamı nasip etmesi için Allah’a dua ediyorum.

Мазэ И Гуфlэгъуэр

Мазэ

Ар минитlрэ тlу гъэм

Дунейм къытехьащ.

Ар дунейм къызэрытехьэрэ

Илъэсий хъуащ.

Мы гъэм абы и еджапlэ кlуэгъуэщ.

Ар Щlэжокъуэхэ япхъщ.

И анэр Гупсэщ.

И адэри Заферщ.

Нобэ еджапlэхэр къызэlуахыж.

Мазэй и еджапlэм кlуэну хущlокъ.

Мазэ и анэм

Еджапlэм щыкlуэкlэ зэдихьыну

Хуэlу хуащlэхэр къыхузригъэпэщащ.

Тхылъ

Тхылъылъэ

Къэлэм

Дэфтэр

Псылъэ

Псом хуэмыдэуи и щыгъынхэр

Дахэ дыддэуи екlуащ.

И анэми ар игъэlущащ,

И ныбжьэгъухэм дахэу яхэтыну,

И егъэджакlуэми

Дахэу епсэлъэну,

Еджапlэм и хабзэхэм зыдригъэкlуну.

Еджапlэм щынэсахэм

Къуажэ цlыкlухэри къызэхуэсахэт.

Еджапlэм и пщlантlэм

Еджакlуэхэр зыпымычу къекlуалlэхэрт.

Цlыкlухэр гуп гупу кусэурэ зэхэувахэрт.

Ауэ

Латlэ ипхъу Быцэ и анэм зыхуигъэтlынэу

Кусэхэм къыхуекlуалlэртэкъым.

И анэми абы еубзэурэ къришэлlэным пылът.

Мазэи ар фlэгъэщlэгъуэн хъуат.

Мазэ и анэм ар хуишэри

И егъэджакlуэм бгъэдишащ.

Мазэ и игъэджакlуэр сыту дахэт.

И нэlур къигуфlыкlт.

И фащэхэмрэ езымрэ зэкlужт.

И lэхэмкlэ и щхэцым lэ къыдилъэри

И еджакlуэ гупым хишэри

Кусэм хигъэуващ.

Еджапlэм и унэфэщlхэм,

Нэхъ ипэ ит еджакlуэ нэхъыжьхэм,

Я гупсысэ дахэхэр къаупсэлъащ,

Нэгу зрагъэужьыну къафэ гупым

Къафэ ирагъэкlуэкlащ.

Пшынэ къеуэм атlэми узlэпишэрт.

Уэзджынэр къеуа иужь

Гуп гупурэ я лэжьапlэ пэщхэм щlэхьахэщ.

Мазэ и тlысыпlэр и егъэджакlуэм къригъэлъэгъуащ.

Къригъэлъэгъуа щlыпlэми тlысащ.

И тхылъылъэр ипlэ иригъэзэгъащ.

Хьэтыжхэ якъуэ Тlутlэи тlысэгъу хуэхъуащ.

Егъэджакlуэр

Еджакlуэ псори ипlэ иригъэтlысхьа иужь

Къащыгуфыкlыу цlыкlухэм къащхьэщыуващ.

Итlанэй мыхэр къыжиlащ.

Сэ си цlэр Синэмйсщ,

Щокъулхэ сырапхъущ.

Сэ фэ фи нэlухэм сиплъэмэ

Фыхэтми гурыгъуазэкlэ фызоцlыху,

Ауэ фэ фи макъхэмкlэ зыкъэзывгъэцlыхум

Нэхъ си гуапэ хъунущ.

Иджы

Фи цlэр

Фи унагъуэ цlэр

Фи анэм ицlэр

Фи адэм ицlэр

Къыжыфlэурэ зыкъэзывгъэцlыху, жиlащ.

Хэт хуейми псалъэгъуэ лъызгъэсынущ,

Зырызурэ фыкъэпсалъэ къыжиlэжащ.

Мазэ и lэр къиlэтри псалъэгъуэр зылъигъэсащ.

— Сэ сицlэр Мазэщ.

— Си унэгъуэцlэр Щlэжокъуэщ

Щlэжокъуэхэ сырапхъущ.

Си анэм ицlэр Гупсэщ

Си адэм ицlэри Заферщ

Жиlэри и еджакlуэм фlыуэ еплъащ

И гуапэ зэрхъуам гу щылъитэм

Игу зэгъауэ и ныбжьэгъухэми ящыгуфlыкlащ,

Ипlэ итlысхьэжащ.

Тlутlэи хуепlэщlэкlыу и lэр къиlэтри

Псэлъэну хуит зыкъыригъэщlащ.

— Сэ сицlэр Тlутlэщ.

— Си унэгъуэцlэр Хьэтыжьщ.

Хьэтыжьхэ сыракъуэщ.

Си анэм ицlэр Нахуэщ.

Си адэм ицlэр Дзыдзущ.

Си унагъуэр фlыуэ солъагъу.

Фэ сыкъызэрыфхэхьари си гуапэ хъуащ.

Жиlэри ипlэ итlысхьэжащ.

Псэлъахэм къаупсэлъухэр Егъэджакlуэм

Апхуэдизу и гуапэ хъуати

Фэ си тlасэхэ сипсэхэ

Фэр хуэдэ цlыкlу lущхэр сипсэм хузогъадэ

Жиlэурэ зырыз зырызурэ игъэпсалъэм

lэ дилъэурэ псори зэригъэцlыхуащ.

Зыгъэпсэхугъуэ уэзджынэр къыщеуам

Синэмйс цlыкlухэм защигъэнчlатэкъым.

———————————————————-

Уицlэр сыт?

Уи унэгъуэцlэр сыт?

Хэтхэ уракъуэ?

Хэтхэ урапхъу?

Уи анэм ицlэр сыт?

Уи адэм ицlэр сыт?

Хэт урикъуэ?

Хэт урипхъу?

Дэнэ ущыщ?

Дунейм укъыщытехьар махуэ, мазэ, гъэ

Дунейм дэнэ укъыщытехьа?

Дэнэ ущыпсэурэ?

Уи ныбжьыр дапщэ хъуа?

Сэ сицlэр Илхьэну.

Си унэгъуэцlэр Щокъулщ.

Щокъулхэ сыракъуэщ.

Си анэм ицlэр Нагlимэщ.

Си адэм ицlэр Нэфlыцlэщ.

Нэфlыцlэ сырикъуэщ.

Нагlимэ сырикъуэщ.

Нэфlыцlэрэ Нагlимэрэ сыракъуэщ.

Ендрей къуажэ сыщыщщ.

09.09.1955 Гъэм дунейм сыкъытехьащ.

Ендрей дунейм сыкъыщытехьащ.

Иджы Истамбул сыщопсэу.

Нобэ си ныбжьыр тхущlрэ щырэ хъуащ.

Унагъэ сщlащ.

Быниплl cиlэщ.

Си бынхэм тlур хъыджэбзщ,

Тlури щlалэщ.

Ахэр плlыри иоджэхэ.

Уи унэгъуэцlэр : ———————————–

Уицlэр : ———————————————-

Уи адэм ицlэр : ————————————

Уи анэм ицlэр : ————————————

Дунейм укъыщытехьэ гъэр

Махуэ мазэ гъэ : ———————————–

Дунейм укъыщытехьа щlыпlэр : ————–

Унагъэ пщlарэ умщlарэ : —————————-

Мы тхыгъэ дахэр хэт уигъэтха?

——- сэ ———- сэ ———– сы — з — гъэ – тхащ.

——- уэ ———- уэ ———– уэ — б — гъэ – тхащ.

Ар — абы ——- абы ——— и – р – и — гъэ — тхащ.

——– дэ ——— дэ ———– ды — д — гъэ — тхащ.

——– фэ ——— фэ ———– фэ — в — гъэ — тхащ.

——– абыхэм – абыхэм —– и – р – а — гъэ – тхащ.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 29

Cümle yapıları ile ilgili olarak mesafe aldığımızı düşünüyorum. Hem ön ekler, hem son ekler ile ilgili de ilerlemeler kat ettik. Seslerin birer sözcük olduklarını zaten biliyoruz. Bu seslerin yan yana getirdikleri kombinezonlarla yeni sözcükler veya anlam ilgileri oluşturduklarını da ifade etmiştik. Genelde oluşan sözcüklerin açıklama biçiminde oluştuğu ile ilgili bilgiler de vermiştik. Buradan bütün sözcükler böyledir sonucu çıkarılamaz veya biz öyle söyleyemeyiz. Kökü ve gelişim süreci, oluşum biçimi üzerinde köklü çalışmalar yapıldıkça kesin sonuçlara varabiliriz, genellemeler yapabiliriz. Bu çalışmaları yaparken öğrenici durumunda olanların yeni keşifler yapmasına şiddetle ihtiyacımız vardır. Biz dili bildiğimiz için bazı yapılar dikkatimizden kaçmaktadır veya ben öyle düşünüyorum. Bir dil öğrenilirken ses bilgisi, sözcük bilgisi, cümle bilgisi olarak düşünülür ise burada ses bilgisi aynı zamanda sözcük bilgisi olarak düşünülebilir. Halen cümle bilgisi üzerine bir çalışma yapılmamıştır. Benim el yordamı ile yaptığım bu çalışma aslında bu eksikliğin keşfi ile ilgili bir seyahattir diyebiliriz. Bilinenlerden hareketle açıklanmamış konuları aydınlatmak ve bilinir duruma getirmektir. Cümle yapıları dağınık coğrafyadaki ayrı dillerin etkisi ile ayrı işletimler kazanmış olma ihtimali çok yüksektir. Bu nedenlerle kesin sonuca ulaşmak uzun araştırmaların sonucunda oluşacaktır. Bu nedenlerle dili yeni öğrenenlerin bazı şeylerin daha çabuk varma ihtimalleri yüksektir. Her ne olursa olsun anlatımına çalıştığımız dilin sonsuz anlatım kapasitesine sahip bir dil niteliği taşıdığı gerçeği ortadadır ve irdelendikçe derinlikleri biraz daha su yüzüne çıkmaktadır. Bunun böyle olmasına karşın öğreniminin de hiç zor olmadığının ise farkına varmak da önümüze çıkmış diğer bir gerçeğidir. Öğreniminin beni düşündüren tek zorluğu ise seslerin öğrenilmesindeki zorluktan ibarettir. Bu aşılabilinir ise gerisi kendiliğinden gelecektir. Anlamlar cümlenin gelişine göre oluşur.

Кхъэ — Mezar

Кхъахэ – harabe, virane

Уэс — kar

Уэсукхъуэ – kar fırtınası

Укхъуэн – bozgun, bozmak, karıştırmak

Жьы — hava

Жьы – eski, yaşlı, çalışarak yaşlanmış

Тlорысэ – eski, kullanılmış, ikinci el

Щlын – bir şeyi yapmak

Щlэн – bir eylemi yapmak

Щlэн – bir şeyi bilmek

Щlэ — yeni

Гу — kalp

Гу — araba

Гущlэ – yeni araba

Гужь – eski araba

Гу тlорысэ – kullanılmış araba, ikinci el araba

Гу кхъахэ – hurda araba

Гущlэ къищэхуащ  Зафер . – Zafer yeni araba aldı.

Гур зы сэхьэт ипэ къишэри – Arabayı bir saat önce getirip

бжэlупэм къыlуигъэуващ. – kapının önüne koydu.

Гур щlэрыпсщ. – Araba yep yeni.

Гум и плъыфэр плъыжьщ. — Arabanın rengi kırmızıdır.

Мэцlу – parlıyor.

Зыщlоцlыуэ – parıldıyor. ( Her tarafa ışıklar saçıyor. )

Мазэ къехауэ гум бгъэдэтщ. – Maze inmiş arabanın yanında duruyor.

Ар гум толъэщlыхь, — Arabayı okşuyor,

Йодэхащlэ. – Onu seviyor.

Куэд  лъандэрэ — Çoktandır

гу къищэхуну Зафер игу илът. – Zafer araba almayı tasarlıyordu.

Ауэ зэпигъэхуэфтэкъым. – Fakat imkanlarını yetiştiremiyordu.

Иджы гу уасэм  — Şimdi araba fiyatının

И ныкъуэр зэхуихьэсри – Yarısını biriktirip

Къанэри lэрмылъхьэу – kalanı da borç olarak

Мазэкlэ ипшыныжыну – aydan aya ödemek üzere

Зэгурыlуэхэри — anlaşarak

И гур пщlантlэм дигъэуващ. – arabasını avlusuna koydu.

Иджы Мазэ гу зэраlэхэм щогуфlыкl. – Şimdi Maze arabaları olduğu için seviniyor.

Сэ къэсщэхуащ. – Ben satın aldım.

Уэ къэпщэхуащ. – Sen satın aldın.

Абы къищэхуащ. – O satın aldı.

Дэ къэтщэхуащ. – Biz satın aldık.

Фэ къэфщэхуащ. – Siz satın aldınız.

Абыхэм къащэхуащ. – Onlar satın aldılar.

Гур lэрмылъхьэу къэсщэхуащ.—Arabayı veresiye aldım.

Гур lэрмылъхьэу къэпщэхуащ. .—Arabayı veresiye aldın.

Гур lэрмылъхьэу къищэхуащ. .—Arabayı veresiye aldı.

Гур lэрмылъхьэу къэтщэхуащ. .—Arabayı veresiye aldık.

Гур lэрмылъхьэу къэфщэхуащ. .—Arabayı veresiye aldınız.

Гур lэрмылъхьэу къащэхуащ. .—Arabayı veresiye aldılar.

Гур lэрылъхьэу къэсщэхуащ.—Arabayı peşin aldım.

Гур lэрылъхьэу къэпщэхуащ.  —Arabayı peşin aldın.

Гур lэрылъхьэу къищэхуащ.  —Arabayı peşin aldı.

Гур lэрылъхьэу къэтщэхуащ.  —Arabayı peşin aldık.

Гур lэрылъхьэу къэфщэхуащ.  —Arabayı peşin aldınız.

Гур lэрылъхьэу къащэхуащ.  —Arabayı peşin aldılar.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр Зафер иещlэ.

Zafer çoktandır araba sürmesini biliyor.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр сэ сощlэ.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр уэ бощlэ.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр абы иещlэ.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр дэ дощlэ.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр фэ фощlэ.

Куэд щlауэ гу зехуэкlэр абыхэм ящlэ.

Гур — Arabayı

ди гъунэгъухэми – bizim komşularımız da

иджы гъунэгъум – bu yakın zamanlarda

къащэхуат. – Almışlardı.

Къэсщэхуат. – Almıştım.

Къэпщэхуат. – Almıştın.

Къищэхуат. – Almıştı.

Къэтщэхуат. – Almıştık.

Къэфщэхуат. – Almıştınız.

Къащэхуат. – Almışlardı.

Фэ фи гъунэгъми гу къищэхуат?

Sizin komşunuz da araba almış mıydı?

Къэсщэхуат? – Almış mıydım?

Къэпщэхуат? – Almış mıydın?

Къищэхуат? – Almış mıydı?

Къэтщэхуат? – Almış mıydık?

Къэфщэхуат? – Almış mıydınız?

Къащэхуат? – Almış mıydılar?

Абыхэм иа щlалэмрэ иа хъыджэбзымрэ

Onların kızları ile oğulları

Гур — arabayı

Махуэ къэс  — her gün

Псы тракlэурэ – üzerine su dökerek

Псы траутхэурэ – üzerine su serperek

Иатхьэщl — yıkıyorlar

Иалъэщl. – siliyorlar.

Сотхьэщl. — yıkıyorum

Ботхьэщl. — yıkıyorsun

Иетхьэщl. — yıkıyor

Дотхьэщl. — yıkıyoruz

Фотхьэщl. — yıkıyorsunuz

Иатхьэщl. — yıkıyorlar

Солъэщl. — siliyorum

Болъэщl. — siliyorsun

Иелъэщl. — siliyor

Долъэщl. — siliyoruz

Фолъэщl. — siliyorsunuz

Иалъэщl. — siliyorlar

Стхьэщlащ.  — yıkadım

Птхьэщlащ. — yıkadın

Итхьэщlащ. — yıkadı

Ттхьэщlащ. — yıkadık

Фтхьэщlащ. — yıkadınız

Иатхьэщlащ. — yıkadılar

Слъэщlащ. — sildim

Плъэщlащ. — sildin

Илъэщlащ. — sildi

Тлъэщlащ. — sildik

Флъэщlащ. — sildiniz

Иалъэщlащ. – sildiler

Genel kabullerden hareketle seslerden anlamlandırarak bu dizeleri çıkarmaya çalışın.

Макъхэм  егугъуурэ мы усэ цlыкlухэр гурыlуэгъуэ зыщыщl.

Теутхэ

Хэутхэ.

Псы теутхэ,

Псы хэутхэ.

Щхьэм теутхэ,

Нэм щlэутхэ.

Къыстеутхэ,

Къытхэутхэ.

Гурыфlыгъуэр

Гум иутхэ.

Къэкlуатэ.

Тlэкlу къэкlуатэ,

Тlэкlу нэкlуатэ.

Псым хэкlуатэ.

Зыщыкlуатэ.

Дахэу плъагъум

Бгъэдэкlуатэ.

Дэкlуэталlэ

Хэкlуэталlэ.

Хъугъуэ фlыгъкэм

Гу куркупсэм

Икlуэталlэ.

Пыщlыкl

Къыпыщlыкl

Ныпыщlыкl

Умгъэщащэу

Тlэкlу гуэщlыкl.

Ныкъуэ ныкъуэу

Зыпыщlыкl.

Зы дзэкъэгъуэ

Къыпыщlыкlи

Лъагъуныгъэ

Къыхэщlыкl.

Хэкlэ

Къыхэкlэ

Ныхэкlэ

Къытекlэ

Нытекlэ

Къыщlэкlэ

Ныщlэкlэ.

Къикlэ

Никlэ

Шэ къикlэ

Псы икlэ

Шей къысхуикlэ

Псы къыстекlэ зызгъэтхьэщl.

29 – 07 – 2008

ХЬЭКlУНЭРЭ КlУЭКlУНЭРЭ

Дэнэ укlуэрэ Хьэкlунэ?

Псыхьэ сокlуэ Кlуэкlунэ.

Сыт къэпхьынур  Хьэкlунэ?

Псы къэсхьынущ Кlуэкlунэ.

Хэт уи гъусэр Хьэкlунэ?

Быцэ си гъусэщ Кlуэкlунэ.

Псы lэфl къытхуэфхь Хьэкlунэ!

Аращ тщlэнур Кlуэкlунэ.

ЖЬЫРЫТЭДЖ  ДЗЫДЗУ

Жьыlуэу согъуэлъыж

Жьыlуэу сыкъотэдж.

Нанэ шэ тlэкlу къысхурекlэ

Сэ зызогъэтхъэж.

Сэ шэ тепщэчым

Щlакхъуэ хызоутэ,

Фошыгъу хызоудэ,

Сэ зызогъэтхъэж.

Сэ нащэ бзыгъэм

Шыгъу тlэкlу тызоудэ

Тэмэтус бзыгъэм

Шыгъу тlэкlу тызоудэ.

Жьыlуэу сыкъотэдж.

Пщэдджыжь къэс ар сошх.

Сэ зызогъэтхъэж.

Нанэ сегъэтхъэж.

31.08.2008

Aşağıdaki yapıda ortadaki şahıs zamirleri sadece sistemin kavratılması için yazılmıştır, günlük konuşmalarda ben sana sen bana şahısları söylenmez. Fiil başına gelen şahıs ekleri yeterli olur. Sıralamanın oluşumunun yerleşmesi için yazılmaktadır.

Şimdiki ve /veya her zaman

Bana biraz süt ( bardağıma ) döküyor olanımsın

Шэ тlэкlу сэ ———- сэ ———- къы – с – ху – з –- о – кlэ.

Шэ тlэкlу уэ ———- уэ ———- къы – п – ху – б – о – кlэ.

Шэ тlэкlу абы —— абы ——— къы – . – ху – ре —– кlэ.

Шэ тlэкlу дэ ———- дэ ——— къы – т – ху – д –- о – кlэ.

Шэ тlэкlу фэ ———- фэ ——— къы – ф – ху – в – о – кlэ.

Шэ тlэкlу абыхэм — абыхэм — къы – а – ху – ра — – кlэ.

Шэ тlэкlу абыхэм сэ къахузокlэ.

Шэ тlэкlу къахузокlэ.

Şu anda eylemi yapmış durumdasın

Шэ тlэкlу сэ ———- сэ ———- къы – с – ху – и – с – кlа – щ.

Шэ тlэкlу уэ ———- уэ ——— къы – п – ху – и – п – кlа – щ.

Шэ тlэкlу абы ——абы ——— къы – . – ху –. — ри – кlа – щ.

Шэ тlэкlу дэ ———- дэ ——— къы – т – ху – и – т – кlа – щ.

Шэ тlэкlу фэ ———- фэ ———къы – ф – ху – и – ф – кlа – щ.

Шэ тlэкlу абыхэм—абыхэм — къы – а – ху — . — ра  – кlа – щ.

Шэ тэкlу фэ дэ къыфхуиткlащ.

Шэ тlэкlу къыфхуиткlащ.

Тхъэн – Bir eli yağda bir eli balda olmak veya

Тхъэжын – Her düşündüğü ve istediklerine erişerek  yaşamak.

Сотхъэ.

Уотхъэ.

Матхъэ.

Дотхъэ.

Фотхъэ.

Матхъэхэ.

Сытхъащ.

Утхъащ.

Тхъащ.

Дытхъащ.

Фытхъащ.

Тхъахэщ.

Сотхъэж.

Уотхъэж.

Мэтхъэж.

Дотхъэж.

Фотхъэж.

Мэтхъэжхэ.

Сытхъэжащ.

Утхъэжащ.

Тхъэжащ.

Дытхъэжащ.

Фытхъэжащ.

Тхъэжахэщ.

Сэ ——- сэ ——- сы – з – о – гъа – тхъэ.

уэ ——- уэ ——– у — б – о – гъа – тхъэ.

Ар —– абы ——- .  — ие —– гъа – тхъэ.

дэ ——- дэ ——- ды – д – о – гъа – тхъэ.

фэ ——- фэ ——- фы – в – о – гъа – тхъэ.

Ахэр — абыхэм —  . —- иа —– гъа – тхъэ.

Сэ фэ сывогъатхъэ.

Сэ ——- сэ ——- сы – з —  гъэ – тхъа — щ.

уэ ——- уэ ——– у — б — гъэ – тхъа — щ.

Ар —– абы ——- .  — и  — гъэ – тхъа — щ.

дэ ——- дэ ——- ды – д — гъэ – тхъа — щ.

фэ ——- фэ ——- фы – в — гъэ – тхъа — щ.

Ахэр — абыхэм —  . — иа — гъэ – тхъа — щ.

Фэ сэ фызгъэтхъащ.

Bu tabloların pratikliğimizi geliştirmesi için işletimi üzerinde çalışmamız gerektiğini hiçbir zaman unutmamalı ve ihmal etmemeliyiz.

Сэ ——– сэ ——– сы — з – гъэ – лъэпlащ.

Уэ ——– уэ ——– у —– б – гъэ – лъэпlащ.

Ар —— абы ——– .  —-и – гъэ – лъэпlащ.

Дэ ——– дэ ——– ды — д – гъэ – лъэпlащ.

Фэ ——– фэ ——– фы — в – гъэ – лъэпlащ.

Ахэр — абыхэм — . —– иа – гъэ – лъэпlащ.

Сывгъэлъэпlащ

Сывгъэтхъащ

Тхьэм бейтхъэж фищl.

Дывгъэгъэпlащ

Дывгъэтхъащ

Тхьэм бейтхъэж фищl.

Дагъэлъэпlащ

Дагъэтхъащ

Гугъу къызэрыддехьар Тхьэм псапэу къаритыж.

Bizim için çektikleri zorlukları onlara Tanrı sevap olarak versin

Псапэ — sevap

Псэкlуэд – yazık ( günah )

Псэгъэкlуэд – günah

Псапэр гуапэщ.

Гуапэр псапэщ.

Псэгъэкlуэд влэжьахэм фыхущlегъуэж,

İşlemiş olduğunuz günahlardan tövbe edin,

Фэ лъэlухэр Тхьэ лъапlэм идэнщ.

Dualarınızı yüce Tanrı kabul eder.

СЫ ЩЫЦlЫКlУМ

Елджэрыкъуэ и мэз джабэм

Мащlэрэ сэ гу схуакъым.

Е мэз джабэр е фэхур

Мащlэрэ къэсщыхьакъым.

А джабэм сэ махуэ къэс

Мывэхэр щезгъэукlурехт.

Сабэр уэгум ихьэжу

Сыкlэлъыплъу къезгъэжэхт.

Къэзгъэхъейт lэуэлъауэр

Згъэшынэрт хьэкlэкхъуакlэр.

Сыщlэфиеу щlэзгъапхъуэрт

Тхьэкlумэкlыхь мэзбжэнхэр.

Сэ а псом сащышынэрт

Ауэ сэ зезымыгъащlэрт.

Лlыгъэшхуэ сэ щызесхьэрт

Бэлыхь лажьэ иахэслъхьэрт.

Пхъэ гъурыр гум из къэтщlти

Мыгувэу дэ къэдгъэзэжт.

Дыкъызэрщlэкlыжу мэзым

Езыхэру къызхэднэжт.

31.07.2008

İstenmeden yapma etme eyleme gibi cümlelerin oluşumu da фl ön eki ile yapılır. Ben istemedim fakat gücüm yetmedi yaptı etti eyledi şeklindeki cümle yapısı;

Сэ —— сэ ——-мэзым —- сы — с – фlэ – кlуащ.

Уэ —— уэ ——-мэзым —-  у  — п – фlэ – кlуащ.

Ар —– абы ——мэзым —- .  —- . – фlэ – кlуащ.

Дэ —— дэ ——-мэзым —- ды – т – фlэ – кlуащ.

Фэ —— фэ ——-мэзым —- фы – ф – фlэ – кlуащ.

Ахэр – абыхэм –мэзым —- я —- а – фlэ – кlуащ.

Уэ абыхэм мэзым уафlэкlуащ.

Sen onlar istemeden onların engelleyememesi ile ormana gittin.

Bu cümle yapısında ilk şahıs giden, ikinci şahıs ise göndermek istemeyendir.

Eğer ikinci tür fiiller olursa oluşum şöyle olur;

Мыlэрысэр сэ ———- сэ ——— с – фlэ— с – шх – а — щ.

Мыlэрысэр уэ ———- уэ ——— п – фlэ— п – шх – а — щ.

Мыlэрысэр абы——- абы ——— . – фl —-и – шх – а — щ.

Мыlэрысэр дэ ———- дэ ——— т – фlэ—т – шх – а — щ.

Мыlэрысэр фэ ———- фэ ——— ф – фlэ—ф – шх – а — щ.

Мыlэрысэр абыхэм — абыхэм — я – фl —- а – шх – а — щ.

Мыlэрысэр фэ сэ ффlэсшхащ.

Elmayı siz bana yedirmeyecektiniz ama

İradeniz dışında güç yetmezliğinizle ben elmayı yedim.

Bu cümle kalıbı genişletilerek tüm zaman ve söylemlere genişletilecek olur ise sayfalar dolusu cümle ve kalıp türetilir. Biz sadece kalıbın işletilmesinde bir ön çalışma olsun diye verdik. İleride detayları da verilecektir. Bu kalıp işletilirken fiil başına eklenen şahıs ekleri günlük konuşmalarda yerini alır fakat ben sen diye ortadaki şahıs zamirleri aradan düşer ve gerekmedikçe kullanılmaz. Yani özellikle belirtilmek istenmiyor ise. Fiil başındaki birinci şahıs elmanın sahibi ve yedirmek istemeyendir, ikinci şahıs ise cebren yiyendir. Bir önceki yapı ile karşılaştırın.

Bu dilin ses dili olduğu gerçeğini ve ne anlama geldiğinin anlaşılmamış olduğunu izlenimlerimden çıkarıyorum. Kök kelime diller ile arasındaki farklılıkların anlaşılması gerekir diye düşünüyorum. Sözcüklerin yapılarına dikkat edilmelidir. Bu dilin eğitimi devlet düzeyinde profesyonel bir seviyeden ele alınıp eğitimi verilmediğinden anlatılanların anlaşılır kılınmasında zorluklar olduğu gibi öğrenicilerin de öğrenmesinde zorlukların olduğu kesindir. Öğrenici de kendini öğrenme zorunluluğu içerisinde görmeyebiliyor. Şimdi ne anlatmak istediğimi biraz daha somut ve basitleştirerek açmaya çalışayım. Türk dilindeki aslında bir kısmı da Türkçe olmayan kanepe, divan, insan, hayat, yaşam, kalem, kitap, okul, şehir, kasaba, belde, belediye, vali, kaymakam vb. sözcüklere bakalım.  Ka – ne – pe  bu sesler ile bu seslerin ifade ettiği nesne arasında bir ilgi ve alaka yoktur. Benzer şekillerde örneklemelerimizi çoğaltabiliriz. Bu düzeneğe nispeten benzer işletimi olan sözcükler de vardır, yatak, oturak gibi. Fakat bunlar dahi birazcık kokusu var gibidir yoksa tam birer örnek değildirler. Varlığın ismi insanların taktığı herhangi bir isimden oluşur. Sözcük genel kabul olur. Adige dilinde ise genel kabul sestir. Ses ise ilk seslendirilen ve öğretilendir. Ka ne pe sözcüğü bir açıklama biçimindedir.

Тетlысхьэпlэ bu sözcüğün tüm seslerinin ne anlama geldiğini çıkarmaya çalışırsanız ilerlemiş olursunuz. Тlыс buradaki genel kabulleri hatırlarsanız т  dan с ya geçmek olduğunu anlayabilirsiniz. Diğer sesleri de düşünerek yapıyı çözebilirsiniz. Bu dilde güzel bir söz vardır; ( Е улlын е улlэн ) ya adam gibi adam olursun ya da yok olursun. Ya taşıdığın değerlere sahip çıkar varlığını sürdürürsün ya da yok olursun. Yok olanlar sadece sizler de değilsiniz. Sonuncu da siz olmayacaksınız. Tanrı nice toplulukları işlediklerinden dolayı yeryüzünden yok etmiştir. Bu güzel kültürün yok olması da mensuplarının ciddiyeti veya bozgununa bağlıdır. Biz üzerimize düşeni yapar isek geri kalanı da takdir ne ise o olacaktır. Bu dil seslerden hareketle hayatın tüm gereklerini öğretendir. Tüm diller kültürlerinin taşıyıcısıdırlar. Fakat bu dilin ses temelli oluşunun ayrı bir farklılığı vardır. Dilin yapısı evrensel değerlerin kabulünü içermektedir. Tanrı anlayışımızı arttırsın. Amin.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 28

Direkt olarak. Şahısların eylemi olarak.

Тхэ – Yazıyor olmak.

Тха – Yazmış olmak. ( sıfat )

Тхэн – Yazacak durumda olmak.

İndirekt. Bir şeyi yazmak olarak.

Тхы – Yaz emri. Ona onu yaz emri.

Тх – Yazıyor olmak.

тха – Yazmış olmak. ( Sıfat )

Тхын – Bir şeyi yazacak olmak.

Тхыгъэ – Yazılı metin.

Bu konu şu şekilde anlatılabilir. Ben gidiyorum. Cümlesinde giden kendi şahıstır. Başkası ile ilgisi, her hangi bir nesne ile ilişiği yoktur. Ben götürüyorum. Cümlesi düşünülür ise gidenden başka esas konu götürülen şey ile ilgilidir. Birinci cümle şahsın veya nesnenin yaptığı eylem, ikinci cümlede dolayılı olarak şahsın veya nesnenin diğer şahsa veya nesneye yaptırdığı konu bahsimiz oluyor. Çekimlenmeleri de farklı yapılarda oluşuyor.

Şimdi birinci tür cümleyi örneklendirelim; eylem olarak

Сэ сотхэ. – Ben yazıyorum.

Уэ уотхэ. – Sen yazıyorsun.

Ар матхэ. – O yazıyor.

Дэ дотхэ. – Biz yazıyoruz.

Фэ фотхэ. – Siz yazıyorsunuz.

Ахэр матхэхэ. – Onlar yazıyorlar.

Сэ сытхащ. — Ben yazdım.

Уэ утхащ. – Sen yazdın.

Ар тхащ. – O yazdı.

Дэ дытхащ. — Biz yazdık.

Фэ фытхащ. – Siz yazdınız.

Ахэр тхахэщ. – Onlar yazdılar.

Сэ сытхэнщ. – Ben yazarım.

Уэ утхэнщ. – Sen yazarsın.

Ар тхэнщ. – Onlar yazarlar.

Дэ дытхэнщ. – Biz yazarız.

Фэ фытхэнщ. – Siz yazarsınız.

Ахэр тхэнхэщ. – Onlar yazarlar.

Сэ сытхэнущ. – Ben yazacağım.

Уэ утхэнущ. – Sen yazacaksın

Ар тхэнущ. – O yazacak.

Дэ дытхэнущ. – Biz yazacağız.

Фэ фытхэнущ. – Siz yazacaksınız.

Ахэр тхэнухэщ. – Onlar yazacaklar.

Sanırım şahıs eklerinin oluşumlarını,

Сэ, уэ, ар, дэ,фэ,ахэр

fiile eklemlenişlerine dikkat ettiniz.

Сы, у, . , ды, фы, . Şeklinde oluşmaktadır.

Şimdi de ikinci tür fiile bakalım; bir şeyi yazmak olarak

Сэ сотх. – Ben yazıyorum.

Уэ ботх. – Sen yazıyorsun.

Абы иетх. – O yazıyor.

Дэ дотх. – Biz yazıyoruz.

Фэ фотх. Siz yazıyorsunuz.

Абыхэм иатх. ( ятх. ) Onlar yazıyorlar.

Сэ стхащ. – Ben yazdım.

Уэ птхащ. – Sen yazdın.

Абы итхащ. – O yazdı.

Дэ ттхащ. — Biz yazdık.

Фэ фтхащ. – Siz yazdınız.

Абыхэм иатхащ.( ятхащ ) – Onlar yazdılar.

Сэ стхынщ. – Ben yazarım.

Уэ птхынщ. – Sen yazarsın.

Абы итхынщ. — O yazar.

Дэ ттхынщ. – Biz yazarız.

Фэ фтхынщ. – Siz yazarsınız.

Абыхэм иатхынщ.( ятхынщ ) Onlar yazarlar.

Сэ стхынущ. — Ben yazacağım.

Уэ птхынущ. Sen yazacaksın.

Абы итхынущ. – O yazacak.

Дэ ттхынущ. — Biz yazacağız.

Фэ фтхынущ. – Siz yazacaksınız.

Абыхэм иатхынущ. (ятхынущ ) Onlar yazacaklar.

Şahısların ve şahıs eklerinin nasıl oluştuğuna sanırım dikkat ettiniz.

Bu çekimlerin başında yazdığın şeyin ne olduğu gelmektedir.

Ya bilinen bir şeydir veya ne ise o gelmek durumundadır.

Усэр сэ сотх.

Şiiri ben yazıyorum. Gibi.

Романыр уэ птхынущ.

Romanı ben yazacağım. Gibi.

Сэ, уэ, абы, дэ, фэ, абыхэм

Fiil başına gelen şahıs eklerini de sanırım gördünüz.

С  veya з, у veya б veya  п, и veya иэ (е )veya ие,

д veya т, в veya ф , а veya  иа veya я

Bu şahıs ekleri fiil başlarına sesleri gür, basık, ezik durumlarına göre gelir.

Eylem olarak yemek; шхэн

Сошхэ. – Yiyorum.

Уошхэ. – Yiyorsun.

Машхэ. – Yiyor.

Дошхэ. – Yiyoruz.

Фошхэ. – Yiyorsunuz.

Машхэхэ. – Yiyorlar.

Bu şimdi yapılan eylemin belirtilişi özel bir söylem gösteriyor.

Сы, у, ма, ды, фы, ма – хэ.

Üçüncü şahıslar bu şimdiki olumlu söylem dışında şahıs eki almıyor.

Bu tür fiillerin çok açık farklılığı da fiil çekiminde üçüncü şahıslar ма ile başlıyor ise o fiil birinci tür fiillerden olduğu açıkça belli olur. Bu fiillerin olumsuz, olumsuz soru, olumsuz soru ve diğer zamanlar ile ilgili tüm şekillerdeki aldığı şahıs ekleri aynıdır. Сы, у, . , ды, фы, . – хэ.

Шха – yemek yemiş olan

Сы Илхьэнщ.–  İlhan’ım.

Сы Заферщ. – Zafer’im

Сы Аднанщ.–  Adnan’ım

Хужь – Beyaz.

Сыхужьщ.—Beyazım.

Щхъуантlэ – Yeşil.

Сыщхъуантlэщ. – Yeşilim.

Егъэджакlуэ – Öğretmen.

Сыегъэджакlуэщ. – Öğretmenim.

Цlыху – İnsan.

Сыцlыхущ. – İnsanım.

Сышхащ. – Yedim.Yemiş olanım.

Ушхащ. – Yedin.

Шхащ. – Yedi.

Дышхащ. – Yedik.

Фышхащ. – Yediniz.

Шхахэщ. – Yediler.

Bir şeyi yemek olarak; ilk sözcük olarak yenilen nesnenin adı gelir veya bilinen malum şey ise gelmezse de o anlaşılacaktır. Yediğin şey.

Мыlэрысэр сэ сшхащ. – Elmayı ben yedim.

Мыlэрысэр уэ пшхащ. – Elmayı sen yedin.

Мыlэрысэр абы ишхащ. – Elmayı o yedi.

Мыlэрысэр дэ тшхащ. – Elmayı biz yedik.

Мыlэрысэр фэ фшхащ. – Elmayı siz yediniz.

Мыlэрысэр абыхэм яшхащ. – Elmayı onlar yediler.

Мыlэрысэр  сшхащ. – Elmayı yedim.

Мыlэрысэр  пшхащ. – Elmayı yedin.

Мыlэрысэр  ишхащ. – Elmayı yedi.

Мыlэрысэр  тшхащ. – Elmayı yedik.

Мыlэрысэр  фшхащ. – Elmayı yediniz.

Мыlэрысэр  яшхащ. – Elmayı yediler.

Мыlэрысэр абы ишхащ. – Elmayı o yedi.

Мыlэрысэр Зафер ишхащ. – Elmayı Zafer yedi.

Eğer cümle başında sözü edilen bir şey var ise bu ikincil yapıyı gerektirir.

Şahıslar  ар olan sıralama  i ( р ) halindedir.

Şahıslar  абы olan sıralama e ( м ) halindedir.

Veya belirteç dirler. Arapçadaki ( el ) veya İngilizcedeki ( the )

Bir sıfatı olmak büyümek, güzel olmak  хъун ile yapılır.

Ин сохъу. – Büyüyorum.

Ин уохъу. – Büyüyorsun.

Ин мэхъу.—Büyüyor.

Ин дохъу. – Büyüyoruz.

Ин фохъу. – Büyüyorsunuz.

Ин мэхъухэ. – Büyüyorlar.

Дахэ сыхъуащ. – Güzel oldum.

Дахэ ухъуащ. – Güzel oldun.

Дахэ хъуащ. – Güzel oldu.

Дахэ дыхъуащ. – Güzel olduk.

Дахэ фыхъуащ. – Güzel oldunuz.

Дахэ хъуахэщ. – Güzel oldular.

Щэныфlэ сыхъунщ. – Güzel ahlak sahibi oldum.

Щэныфlэ ухъунщ. – Güzel ahlak sahibi oldun.

Щэныфlэ хъунщ. – Güzel ahlak sahibi oldu.

Щэныфlэ дыхъунщ. – Güzel ahlak sahibi olduk.

Щэныфlэ фыхъунщ. – Güzel ahlak sahibi oldunuz.

Щэныфlэ хъунхэщ. – Güzel ahlak sahibi oldular.

Щхьэзэ сыхъуат. – Deli olmuştum.

Щхьэзэ ухъуат. – Deli olmuştun.

Щхьэзэ хъуат. – Deli olmuştu.

Щхьэзэ дыхъуат. – Deli olmuştuk.

Щхьэзэ фыхъуат. – Deli olmuştunuz.

Щхьэзэ хъуахэт. – Deli olmuşlardı.

Егъэджакlуэ сыхъунут. – Öğretmen olacaktım.

Егъэджакlуэ ухъунут. – Öğretmen olacaktın.

Егъэджакlуэ хъунут. – Öğretmen olacaktı.

Егъэджакlуэ дыхъунут. – Öğretmen olacaktık.

Егъэджакlуэ фыхъунут. – Öğretmen olacaktınız.

Егъэджакlуэ хъунухэт. – Öğretmen olacaklardı.

Лъагъугъуафlэ сыхъунт. – Sevimli olurdum.

Лъагъугъуафlэ ухъунт. – Sevimli olurdun.

Лъагъугъуафlэ хъунт. – Sevimli olurdu.

Лъагъугъуафlэ дыхъунт. – Sevimli olurduk.

Лъагъугъуафlэ фыхъунт. – Sevimli olurdunuz.

Лъагъугъуафlэ хъунхэт. – Sevimli olurlardı.

Yapmak  — щlын

Bir şeyi yapmak olduğundan ikinci tür çekime girer.

Шхын сщlащ. – Yemek yaptım.

Шхын пщlащ. – Yemek yaptın.

Шхын ищlащ. – Yemek yaptı.

Шхын тщlащ. – Yemek yaptık.

Шхын фщlащ. – Yemek yaptınız.

Шхын ящlащ. – Yemek yaptılar.

Birine veya bir nesneye yaptırmak  гъэ ön eki ile yapılır.

Гъэлэжьэн – Çalıştırmak.

Гъэпщэфlэн – Yemek yaptırmak.

Гъэгъун – Kurutmak.

Гъэутхъуэн – Bulandırmak. ( suyu )

Гъэфlэн – Nazlamak.

Гъэшхэн – Yemek eylemini yaptırmak.

Гъэжьэн – Pişirmek.

Birine veya bir nesneye, kendine bir şey yaptırmak.

Зыгъэпсэхун. – Dinlenmek .( kendini dinlendirmek )

Зыгъэгъущын. — Kurulanmak

Зыгъэщlэрэщlэн. – Süslenmek.

Зыгъэгусэн.  – Küsmek.

Зыгъэпскlын. – Yıkanmak. ( banyo yapmak )

Зытхьэщlын. – Yıkanmak. ( el yüz yıkamak)

Şimdi bu birinci tür ve ikinci tür fiilleri listeleyelim.

Birinci tür fiiller, şahsın veya nesnenin eylemi olan söylemler.

İkinci tür fiiller ise diğer bir şahsı veya bir nesneyi dahil eden fiiller.

Бэуэн – nefes almak  –– гъэбэуэн — birine nefes aldırmak

Плъэн  — bakmak –– еплъын – bir şeye bakmak

Дэlуэн  — dinlemek –– едэlуэн – bir şeyi dinlemek

Дэlуэн – dinlemek  – –гъэдэlуэн – birine dinletmek

Щэlун – sayıklamak —-  гъэщэlун – birini sayıklatmak

Мэхын – bayılmak – –гъэмэхын — bayıltmak

Жейн  — uyumak –– гъэжейн – birini uyutmak

Щхьэукъуэн  — uyuklamak – гъэщхьэукъуэн — uyuklatmak

Псэлъэн – konuşmak –– гъэпсэлъэн – konuşturmak

Псэлъэн – konuşmak –– епсэлъэн – biriyle konuşmak

Псэлъэн – konuşmak –– къэупсэлъын — bir konuda konuşmak

Хуэбэн  — ısınmak – –гъэхуэбэн – bir şeyi ısıtmak

Пlыщlэн – üşümek –– гъэпlыщlэн – birini üşütmek

Ужьыхын – soğumak –– гъэужьыхын — soğutmak

Бэмпlэн  — bunalmak –– гъэбэмпlэн — bunaltmak

Гузэвэн  — meraklanmak –– гъэгузывэн — meraklandırmak

Дыхьэшхын  — gülmek –– гъэдыхьэшхын — güldürmek

Дыхьэшхын  — gülmek –– щыдыхьэшхын — birine gülmek

Гъын – ağlamak – гъагъын –– ağlatmak

Гъын – ağlamak – гъейн –– bir şeye ağlamak

Гъуейн – ağlamak —-  гъэгъуейн — ağlatmak

Пыхьэн  — ağlamak –– гъэпыхьэн — ağlatmak

Гъуэхъуэн – çok yüksek sesle ağlamak — гъэгъуэхъуэн

Пырхъын – horlamak —-  гъэпырхъын – horlatmak

lущэщэн – fısıldamak –– гъэlущэщэн — fısıldatmak

lущэщэн  — fısıldamak –– еlущэщэн – birine fısıldamak

Щхьэрывэн – gevezelk yapak – гъэщхьэрывэн — yaptırmak

Гъуэлъын – yatmak –– гъэгъуэлъын– yatırmak

Тlысын  — oturmak –– гъэтlысын –oturtturmak

Тэджын – kalkmak –– гъэтэджын — kaldırmak

Увын – dikey durmak –– гъэувын – dikey durdurmak

Кlуэн  — gitmek –– гъэкlуэн — göndermek

Гупсысэн  — düşünmek –– гъэгупсысэн — düşündürmek

Гупсысэн – düşünmek –– егупсысын – bir şeyi düşünmek

Щэтэн – yayılmak –– гъэщэтэн – yayıltmak (oturuş )

Кlуэтэн – ( biraz öteye ) kaymak – гъэкlуэтэн — kaydırmak

Жэн – koşmak –– гъэжэн – birini koşturmak

Лъэн – buruşmak –– гъэлъэн — buruşturmak

Лълъэн – atlamak –- гъэлълъэн – atlatmak ( sıçratmak )

Лълъейн  — sıçramak –– гъэлълъейн – sıçratmak

Пкlэн  — atlamak –– гъэпкlэн – atlatmak ( uzun atlama )

Бэкъуэн – adım atmak –– гъэбэкъуэн – adım attırmak

Гуфlэн  — sevinmek –– гъэгуфlэн  — sevindirmek

Уэн – yıkılmak –– гъэуэн – yıkmak ( bir tarafa )

Уэн  — vurmak –– еуэн – birine vurmak

Уэн – vurmak –– егъэуэн birini birine vurdurmak

Зэуэн – savaşmak –– гъэзэуэн – savaştırmak

Зэуэн – savaşmak –– езэуэн — birine savaşmak

Лъхуэн – doğurmak —- гъэлъхуэн – birine doğurtmak

Тlэсхъэн  — gevşemek –– гъэтlэсхъэн — gevşetmek

Пщын  — sürünmek –– гъэпщын — süründürmek

Пщэфlэн – yemek yapmak  —- упщэфlын – bir yemek türü yapmak

Тхьэщlэн – (eylem bulaşık) yıkamak –– тхьэщlын – bir şeyi yıkamak

Лъэсэн – Tanelileri yıkamak ( eylem adı) лъэсын—Bir şeyi yıkamak

Лъэlуэн – yalvarmak –– гъэлъэlуэн – yalvartmak

Лъэlуэн  — yalvarmak –– елъэlун – birine yalvarmak

Хъун  — olmak –– гъэхъун — oldurmak

Бжьыбжьын – iğnelenmek —- гъэбжьыбжьын

Плъын  — kızmak ( demir gibi ) –– гъэплъын—kızdırmak ( fırını )

Губжьын – kızmak ( duygu) –– гъэгубжьын — kızdırmak

Губжьын – kızmak –– хуэгубжьын – birine kızmak

Вэн – kaynamak –– гъэвэн – kaynatmak ( pişirmek )

Вын – erimek –– гъэвын — eritmek

Жьэн – kızarmak –– гъэжьэн — kızartmak

Дэуэн – davacı olmak – едэуэн – birine davacı olmak

Жэбзэн – (su ) temizlenmek – гъэжэбзэн – temizletmek

Гъутхьэн – işemek –- гъэгъутхьэн — işetmek

Гъущын – kurulanmak  -– гъэгъущын — kurulatmak

Гъун – kurumak –– гъэгъун — kurutmak

Упсыфын – ıslanmak –– гъэупсыфын – ıslatmak

Уцlынын  — cıvımak –– гъэуцlынын — cıvıtmak

Удырэщхъун – uyuşmak – гъэудырэщхъун — uyuşturmak

Упщlэн  — sormak –– щlэупщlэн – birini sormak

Пщlэн  — çapalamak –– гъэпщlэн — çapalatmak

Тlэн – bellemek –– къэтlын –( toprağı ) bellemek

Пщlыпщlын – yıldızlanmak parıldamak — гъэпщlыпщlын

Пlэрэпlэн –  ( göz )oynamak —  гъэупlэрэпlэн — oynatmak

Бзэрэбзэн —  —- гъэбзэрэбзэн

Джэн – çağrı yapmak  –– еджэн — birini çağırmak

Пхъуэн – aniden dalmak uzanıp alma hareketi — епхъуэн

Пхъуэн  —- гъэпхъуэн

lэпхъуэн  — göçmek – гъэlэпхъуэн – göçürmek

Узын – ağrımak –– гъэузын — ağrıtmak

Лlэн  — ölmek —- гъэлlэн — öldürmek

Тхьэусыхэн – şikayet etmek — гъэтхьэусыхэн

Тхьэусыхэн – хуэтхьэусыхэн – birine şikayet etmek

Лъэтэн – uçmak – гъэлъэтэн – uçurmak

Хъейн – kımıldamak – гъэхъейн — kımıldatmak

Кlэрэхъуэн—Dönmek —  гъэкlэрэхъуэн — döndürmek

Джэрэзын — Dönmek – гъэджэрэзын — döndürmek

Джэлэн – yıkılmak – гъэджэлэн — yıkmak

Бжэрэбжэн – söylenmek – гъэбжэрэбжэн — söylendirmek

Бжэн – saymak – гъэбжэн – saydırmak

Бжэн – saymak – егъэбжын – bir şeyi saydırmak

Бзэн – biçmek  – гъэбзэн – biçtirmek ( elbise )

Бзэн – biçmek – егъэбзын – biçtirmek ( elbise )

Гужьейн – telaşlanmak – гъэгужьейн — telaşlandırmak

Лъэпlэстхъэн – çırpınmak – гъэлъэпlэстхъэн – çırpındırmak

Лъэпхъэщэн – kurcalamak — къэулъэпхъэщын

Ткlун – erimek – гъэткlун – eritmek

Щтын – donmak – гъэщтын – dondurmak

Щтэн  — ürkmek – гъэщтэн – ürkütmek

Щтэн – almak. Edinmek – къэщтэн – bir şeyi almak

Щтэн  — edinmek – егъэщтэн – edindirmek

Лъыхъуэн – aramak – гъэлъыхъуэн — aratmak

Гъуэщэн – şaşırmak – гъэгъуэщэн – bir şeyi şaşırmak

Гуэшэн  — paylaşmak – гъэгуэшэн –  birine paylaştırmak

Гуэшэн – paylaşmak – гуэшын – bir şeyi paylaşmak

Кэн – çatlamak – гъэкэн — çatlatmak

Къутэн – kırılmak – къутэн – kırılmak

Щэщэн – tuz buz olmak – гъэщэщэн—tuz buz etmek

Джэгун – oynamak – гъэджэгун — oynatmak

Гушыlэн – şaka yapmak – гъэгушыlэн – şaka yaptırmak (konuşmak )

Уэршэрын – sohbet etmek – гъэуэршэрын – sohbet ettirmek

Хъуэпсэн – aşık olmak – ехъуэпсэн – birine aşık olmak

Хъуэпскlын – şimşek çakmak — гъэхъуэпскlын

Пскэн – öksürmek – гъэпскэн — öksürtmek

Пыджэн – toslamak — гъэпыджэн

Пlэскlуэн  — cimciklemek – гъэпlэскlуэн — cimcikletmek

Пlэскlуэн  — cimciklemek – епlэскlун – birini cimciklemek.

Пцlэн – mayalanmak – гъэпцlэн — bir şeyi mayalandırmak

Хъущlэн – kızgınlık söylemek – гъэхъущlэн — söyletmek

Бэнэн – güreşmek – гъэбэнэн – güreştirmek

Бэнэн – havlamak – гъэбэнэн — havlatmak

Фыщlэн – boğuşmak – гъэфыщlэн — boğuşturmakn

Фыщlэн  — boğuşmak – ефыщlын – biriyle boğuşmak

Хущхьэн – esnemek – гъэхущхьэн – esnetmek

Фийн – ıslıklamak – щlэфиен – birinin peşinden ıslıklamak

Фийн  — ıslıklamak – гъэфийн — ıslıklatmak

lуэн – seslenmek – гъэlуэн – duyurmak

lуэн  — sapı sürmek ( gem ile veya tınaz mak ) гъэlуэн

Уфlейн – kirlenmek – гъэуфlейн — kirletmek

Ушыбзэн – elemek – ушыбзын — bir şeyi elemek

Ухуэнщlэн – eleme —  ухуэнщlын—bir şeyi elemek ( un )

Кlыщтэн – savurmak – кlыщтэн — savurmak

Кlыщтэн – savurmak – гъэкlыщтэн — savurtturmak

Бияун – susmak – гъэбияун — susturmak

Щэхуэн  — alışveriş – къэщэхун – bir şey satın almak

Щэхуэн – alışveriş – щэн – bir şey satmak

Щэхуэн  — alışveriş – ещэн – birine bir şey satmak

Тlэхъуэн – kaşınmak – етlэхъун – bir şeyi kaşımak

Убзэн – yalvarmak – гъэубзэн — yalvartmak

Убзэн – yalvarmak – еубзэн – birine yalvarmak

Бзытхэн – tükürmek – гъэбзытхэн – birini tükürtmek

Бзытхэн – tükürmek – ебзытхын – bir şeye tükürmek

Лэжьэн – çalışmak – гъэлэжьэн – çalıştırmak

Лэжьэн – çalışmak – хуэлэжьэн – birine çalışmak

Лэжьэн – çalışmak – дэлэжьэн—biriyle çalışmak

Лъэщlэн – silmek – лъэщlын – bir şeyi silmek

Пlэнкlын – patlamak – гъэпlэнкlын — patlatmak

Гъуэгъуэн – gürlemek – гъэгъуэгъуэн – gürletmek

Тхэн – yazmak – тхын – bir şey yazmak

Щхэн – yemek –шхын – bir şey yemek

Гъуэлъхьэн – kuluçkaya yatmak – гъэгъуэлъхьэн

Дийн – donmak – гъэдийн – dondurmak

Тхъэн – bir eli yağda bir eli balda olmak –гъэтхъэн

Щэкlуэн – avlanmak – ещэкlуэн — bir şeyi avlamak

Утхынытхэн – dalgalanmak – гъэутхынытхэн — dalgalandırmak

Кlуэсэн – kaçmak – гъэкlуэсэн – kaçırmak

Кlуэсэн – gizli ve sessiz bitmek – гъэкlуэсэн — söndürmek

Кlуэдын – kaybolmak – гъэкlуэдын – kaybetmek

Гушхуэн – yüreklenmek – гъэгушхуэн – yüreklendirmek

Гумэщlэн – içli olmak – хуэгумэщlэн – birine içtenlik davranışı

Тlыгъуэн – kal meyvenin tatlanması – гъэтlыгъуэн — tatlandırmak

lущlэн – yontmak  — еlущlын – bir şeyi yontmak ( ağacı )

Шэсын – atlanmak – гъэшэсын — atlandırmak

Гъуэтэн – küflenmek – гъэгъуэтэн — küflendirmek

Ухулийн – paslanmak – гъэухулийн — paslandırmak

Укlытэн – utanmak – гъэукlытэн — utandırmak

Шынэн – korkmak – гъэшынэн — korkutmak

Шынэн – korkmak – щышынэн – birinden korkmak

Щыпэн  — toplamak – гъэщыпэн – toplatmak

Гурымын – böğürmek – гъэгурымын – böğürtmek

Тхъуэн  — aklaşmak kırlaşmak – тхъун—bir şeyi kırlaşmak

Пlэщlэн – acelesi olmak – гъэпlэщlэн – acele ettirmek

Гувэн – gecikmek – гъэгувэн — geciktirmek

Убэлэцын – ( saç ) dağınık olmak – гъэубэлэцын – dağıtmak

Хъуэхъуэн – dua etmek – гъэхъуэхъуэн – dua ettirmek

Хъуэхъуэн – dua etmek – ехъуэхъун – birine dua etmek

Лlыщlэн – memuriyet – гъэлlыщlэн – memuriyet ettirmek

Лlыщlэн – memuriyet – хуэлlыщlэн – birine memuriyet etmek

Гъущlэн – susuz kalmak – гъэгъущlэн – susuz bırakmak

Жьэгъуэшхэн – geviş getirmek –гъэжьэгъуэшхэн — getirtmek

Кlэзызын – titremek – гъэкlэзызын — titretmek

Хъуэнэн – küfretmek – гъэхъуэнэн – küfrettirmek

Хъуэнэн – küfretmek – ехъуэнын – birine küfretmek

Бйэн – beddua etmek – гъэбйэн – beddua ettirmek

Убэн – dedikodu etmek – гъэубэн – dedikodu ettirmek

Удэфэн – şımarmak – гъэудэфэн – şımartmak

Укъуейн – kavlamak – гъэукъуейн – kavlatmak

Жэн  — akmak —-  гъэжэн — akıtmak

Жэн – koşmak —- гъэжэн — koşturmak

İleri derslerde bu fiillerle ilgili nihai çalışmalar da yapılacaktır. Şimdilik daha çok kullanıldıklarını düşündüğüm fiillerin bunlar olduğunu düşünerek bu kadarı ile yetiniyorum. Bu açıklamalar da kısmi açıklamalardır. Bizler eğer fiilleri inceler isek bize bir bakış açısı kazandırır diye düşünüyorum.

Burada yazılan birinci sütun fiiller Direkt olarak kişi veya nesnenin bizzat yaptığı eylemin adının zikredilmesidir ve birinci tür fiiller gibi çekimlenirler. İkinci sütundaki fiiller ise bir şeyin veya bir kişinin söz konusu edilip şahısların figüran veya memur durumuna girdiği yapılardır.

Сэ сохъуахъуэ.

Уэ уохъуахъуэ.

Ар мэхъуахъуэ.

Дэ дохъуахъуэ.

Фэ фохъуахъуэ.

Ахэр мэхъуахъуэхэ.

Гъэ – ön eki ile geçişlilik sağlanışı sanırım dikkatinizden kaçmaz.

Сэ  ——- сэ ——- сы – з – гъэ – хъуэхъуащ.

Уэ  ——- уэ ——- у – – б – гъэ – хъуэхъуащ.

Ар  —– абы ——  .- – и – гъэ – хъуэхъуащ.

Дэ  ——- дэ —— ды – д – гъэ – хъуэхъуащ.

Фэ  ——- фэ ——фы – в – гъэ – хъуэхъуащ.

Ахэр — абыхэм — . — – а – гъэ – хъуэхъуахэщ.

Сэ фэ сывгъэхъуэхъуащ.

Bu şekilde tablodan üretilebilecek 28 cümleyi oluşturunuz.

Ayrıca fiillerin sonuna belirtili eki alarak gelen Ali’dir türü yapılara da ileride gireceğiz.

Къафэ хъыджэбзыр Мазэщ.—Oynayan kız Maze’dir.

Пшынауэр Мазэ и нанэрщ.—Müzisyen Maze’nin ninesidir.

Ди хьэщlэр Заферщ. Misafirimiz Zafer’ dir.

Дыгъуасэ хэт къыфхуэкlуар?—Dün geleniniz kimdi?

Къытхуэкlар Заферщ. — Gelenimiz Zafer’ di.

Къкlуар плъэгъуа? – Gelmiş olanı gördün mü?

Слъэгъуащ. – Gördüm.

Хэт ар? – Kimdir o?

Си ныбжьэгъурщ. – Arkadaşımdır.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 27

Bu dersimizde cümleleri biraz daha yakından ve detaylı olarak inceleyeceğiz. Başta fiillerin yapılarından bahsetmiştik. Birinci gurup fiiller şahısların bizzat yaptıkları ettikleri eyledikleri eylemi konu bahsi alan fiillerdir. Diğer gurupta ise şahısların ettikleri eyledikleri nesneyi konu bahsi eden fiillerdir. Mesela gidiyorum dendiğinde bizzat şahıs gidiyor anlaşılır fakat götürüyorum dendiğinde yine bir gitme var fakat götürülen bir şey bu cümlenin konu bahsi durumunda olur. Bunların daha iyi anlaşılması için cümlelerin yapılarını daha yakından inceleyeceğiz.

Gitmek fiilini ele alalım. Konuşmacıların hazır bulunmadıkları adı bilinen veya belirtilmiş olan bir yere gidiyor musun?  Sorusunun nasıl sorulduğuna bakalım.

Хадэм сыкlуэрэ? – Bahçeye gidiyor muyum?

Хадэм укlуэрэ? — Bahçeye gidiyor musun?

Хадэм кlуэрэ? — Bahçeye gidiyor mu?

Хадэм дыкlуэрэ? — Bahçeye gidiyor muyuz?

Хадэм фыкlуэрэ?  — Bahçeye gidiyor musunuz?

Хадэм кlуэхэрэ?  — Bahçeye gidiyorlar mı?

Дэнэ сыкlуэрэ? – Nereye gidiyorum?

Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun?

Дэнэ кlуэрэ? – Nereye gidiyor?

Дэнэ дыкlуэрэ? – Nereye gidiyoruz?

Дэнэ фыкlуэрэ? – Nereye gidiyorsunuz?

Дэнэ кlуэхэрэ? – Nereye gidiyorlar?

Belirtilen yere gidiyorum.

Истанбул сокlуэ. – İstanbul’a gidiyorum.

Истанбул уокlуэ. – İstanbul’a gidiyorsun.

Истанбул макlуэ. – İstanbul’a gidiyor.

Истанбул докlуэ. – İstanbul’a gidiyoruz.

Истанбул фокlуэ. – İstanbul’a gidiyorsunuz.

Истанбул макlуэхэ. – İstanbul’a gidiyorlar.

Belirtilen yere gidiyorum derken ismin  м   halinde olması gerekir.  Gerçekte de öyledir.  Özel isimler bu eki almazlar. Alsalar da anlamda bir değişme olmaz. Özel ad olmayan yer ismine gidiyorum şeklinde örnek verelim;

Еджапlэ — Okul

Еджапlэм сокlуэ. – Okula gidiyorum.

Еджапlэм уокlуэ. – Okula gidiyorsun.

Еджапlэм макlуэ. – Okula gidiyor.

Еджапlэм докlуэ. – Okula gidiyoruz.

Еджапlэм фокlуэ. – Okula gidiyorsunuz.

Еджапlэм макlуэхэ. – Okula gidiyorlar.

Çıkış yerine dönüş olarak; kendi evimize dönüyoruz,

Evime gidiyorum anlamına geliyor.

Kendi evim zikredilmiyor, zikredilse de olabilir.

Bu tür cümlelerde eğer çıkış yerine dönüş harfi getirilmez ise cümle yavan düşer. Gidilen ev kendi evi veya çıkış yeri değil de herhangi bir yer veya herhangi bir ev veya belirtilen başka bir ev gibi anlam oluşur. Öğle bir anlatım düşünülür ise Felanın evine gidiyorum şeklinde cümlenin kurulması gerekir.

Унэм сокlуэж.  – Eve gidiyorum. ( dönüyorum )

Унэм уокlуэж. – Eve gidiyorsun.

Унэм мэкlуэж. – Eve gidiyor.

Унэм докlуэж. – Eve gidiyoruz.

Унэм фокlуэж. – Eve gidiyorsunuz.

Унэм мэкlуэжхэ. – Eve gidiyorlar.

Си унэм сокlуэж. – Evime gidiyorum.

Уи унэм уокlуэж. – Evine gidiyorsun.

И унэм мэкlуэж. – Evine gidiyor.

Ди унэм докlуэж. – Evimize gidiyoruz.

Фи унэм фокlуэж. – Evinize gidiyorsunuz.

Я унэм мэкlуэжхэ. – Evlerine gidiyorlar.

Зафер и хадэм сокlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyorum.

Зафер и хадэм уокlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyorsun.

Зафер и хадэм макlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyor.

Зафер и хадэм докlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyoruz.

Зафер и хадэм фокlуэ. – Zafer’in bahçesine gidiyorsunuz.

Зафер и хадэм макlуэхэ. – Zafer’in bahçesine gidiyorlar.

Мэзым сокlуэф. – Ormana gidebiliyorum.

Мэзым уокlуэф. – Ormana gidebiliyorsun.

Мэзым мэкlуэф. – Ormana gidebiliyor.

Мэзым докlуэф. – Ormana gidebiliyoruz.

Мэзым фокlуэф. – Ormana gidebiliyorsunuz.

Мэзым мэкlуэфхэ. – Ormana gidebiliyorlar.

Bu şimdiki zaman söylemleri cümlenin gelişine göre geniş zaman için de kullanılan bir cümle yapısıdır. Şu anda da alışkanlık olarak her zaman da bu işi yapıyorum anlamlarında kullanılır. Türk dilinde de şimdiki zaman söylemleri geniş zaman için kullanılır. Tercih veya irade beyanı veya ihtimal anlatım cümlelerinin geniş zaman cümlesi olarak kullanılması yanlış bilgilendirme ve şartlandırmadır. Günlük alışkanlıklarımızın veya tercihlerimizin belirtildiği cümle kalıbı geniş zaman söylemi değildir. Şimdiki zaman söylemleri cümlenin gelişine göre geniş zamanı da kapsamaktadır. Anlam kargaşası dili kısırlaştırır.  Zenginleştirir diye düşünülse de o dilde konuşanları çıkmaza götürür. Öz kaybolur. Bu konuyu Türk dil bilimcilerinin dikkate alacaklarını sanıyorum. Ormana gidebilirim. Bu cümlede geniş zaman ile ilgili bir anlatım yoktur. Öğle bir işi yapabilirlik beyanı vardır.

Пщэдджыжь къэс шэ софэ. – Her sabah süt içiyorum.

Пщэдджыжь къэс шэ уофэ. – Her sabah süt içiyorsun.

Пщэдджыжь къэс шэ иофэ. – Her sabah süt içiyor.

Пщэдджыжь къэс шэ дофэ. – Her sabah süt içiyoruz.

Пщэдджыжь къэс шэ фофэ. – Her sabah süt içiyorsunuz.

Пщэдджыжь къэс шэ иофэхэ. – Her sabah süt içiyorlar.

Юниверситэм сыщоджэ. – Üniversitede okuyorum.

Юниверситэм ущоджэ. – Üniversitede okuyorsun.

Юниверситэм щоджэ. – Üniversitede okuyor.

Юниверситэм дыщоджэ. – Üniversitede okuyoruz.

Юниверситэм фыщоджэ. – Üniversitede okuyorsunuz.

Юниверситэм щоджэхэ. – Üniversitede okuyorlar.

Köye gidebiliyorum ( çıkış yerime dönebiliyorum )

Къуажэм сокlуэжыф. – Köye gidebiliyorum.

Къуажэм уокlуэжыф. – Köye gidebiliyorsun.

Къуажэм мэкlуэжыф. – Köye gidebiliyor.

Къуажэм докlуэжыф. – Köye gidebiliyoruz.

Къуажэм фокlуэжыф. – Köye gidebiliyorsunuz.

Къуажэм мэкlуэжыфхэ. – Köye gidebiliyorlar.

Köye gidebiliyor musun? ( zaman veya imkânın oluyor mu? )

Къуажэм сыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor muyum?

Къуажэм укlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor musun?

Къуажэм кlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor mu?

Къуажэм дыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor muyuz?

Къуажэм фыкlуэжыфрэ? – Köye gidebiliyor musunuz?

Къуажэм кlуэжыфхэрэ? – Köye gidebiliyorlar mı?

Konuşmacının ve muhatabının bulunduğu yere göre söylemleri nasıl oluştuğuna bakalım. Şimdi şu anda veya cümlenin gelişine göre geniş zamanda konuşmacı ve muhatabının köyde olmadığı konuşma içerisinde geçen köye geliyorum cümlesinin işleyişine bakalım. Burada genelde soru kendine sorulmaz.  Konuşma telefon veya yazılı soru olarak sorulabilineceği gibi alışkanlık olarak geliyor musun?  Şeklinde bir sorgulama için de söylenebilir.

Къуажэм сыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyum?

Къуажэм укъакlуэрэ? – Köye geliyor musun?

Къуажэм къакlуэрэ? – Köye geliyor mu?

Къуажэм дыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyuz?

Къуажэм фыкъакlуэрэ? – Köye geliyor muyusunuz?

Къуажэм къакlуэхэрэ? – Köye geliyorlar mı?

Burada verilen cevaplar ben ve biz için hem konuşmacı hem muhatap sadece alışkanlık olarak köye geldiklerini bu cümle ile anlatabilirler. Diğerleri ise hem şimdi şu anda yaptıkları eylemi veya alışkanlık olarak yaptıkları eylemi anlatmış olurlar.

Къуажэм сыкъокlуэ. – Köye geliyorum.

Къуажэм укъокlуэ. – Köye geliyorsun.

Къуажэм къокlуэ. – Köye geliyor.

Къуажэм дыкъокlуэ. – Köye geliyoruz.

Къуажэм фыкъокlуэ. – Köye geliyorsunuz.

Къуажэм къокlуэхэ. – Köye geliyorlar.

Konuşmacının ve muhatabının bir arada olmadığı ve gelinecek gidilecek yerin orası şeklindeki anlam oluşumu söylemlerine bakalım;

Къуажэм сынакlуэрэ? – Köye geliyor muyum?

Къуажэм унакlуэрэ? – Köye geliyor musun?

Къуажэм накlуэрэ? – Köye geliyor mu?

Къуажэм дынакlуэрэ? – Köye geliyor muyuz?

Къуажэм фынакlуэрэ? – Köye geliyor musunuz?

Къуажэм накlуэхэрэ? – Köye geliyorlar mı?

Къуажэм сынокlуэ.  – Köye geliyorum.

Къуажэм унокlуэ.  – Köye geliyorsun.

Къуажэм нокlуэ.  – Köye geliyor.

Къуажэм дынокlуэ.  – Köye geliyoruz.

Къуажэм фынокlуэ.  – Köye geliyorsunuz.

Къуажэм нокlуэхэ.  – Köye geliyorlar.

Ben sana, sen bana ( buraya )geliyorsun türü cümle yapıları;

Сэ ———- сэ ——— сы –- къы – с —  хо – кlуэ.

Уэ ———- уэ ———- у  –- къы – п —  хо – кlуэ.

Ар ——— абы ———  .  – -къы – . —  хо – кlуэ.

Дэ ———- дэ ——— ды –- къы – т —  хо – кlуэ.

Фэ ———- фэ ——— фы – къы – ф —  хо – кlуэ.

Ахэр —– аьыхэм —-  .  –– къы – а —  хо – кlуэ — хэ.

Bu tablodan çıkarılacak 28 cümle çaprazlamalarına alışmamız gerekir. Tablonun işletimi çok kolaydır. Birinci ve ikinci şahıs olarak hangilerini almış isek aynı satır üzerinden şahıs eklerini de alıp fiil şahıs eklerini fiil başına getireceğiz, yapı bir defa kavranır ise diğerleri artık kolaylaşır. Ахэр ile başlayan 6 cümlenin sonuna хэ çoğul eki alacağını unutmamak gerekir.

Сэ ———- сэ ——— сы –- къы – с —  хо – кlуэ.

Уэ ———- уэ ———- у  –- къы – п —  хо – кlуэ.

Ар ——— абы ———  .  – -къы – . —  хо – кlуэ.

Дэ ———- дэ ——— ды –- къы – т —  хо – кlуэ.

Фэ ———- фэ ——— фы – къы – ф —  хо – кlуэ.

Ахэр —– аьыхэм —-  .  –– къы – а —  хо – кlуэ — хэ.

Сэ фэ сыкъыфхокlуэ. – Ben size geliyorum.

Diğer cümleleri yazarak kendinizi geliştiriniz.

Сэ ———- сэ ——— сы –- къы – с —  хо – кlуэ.

Уэ ———- уэ ———- у  –- къы – п —  хо – кlуэ.

Ар ——— абы ———  .  – -къы – . —  хо – кlуэ.

Дэ ———- дэ ——— ды –- къы – т —  хо – кlуэ.

Фэ ———- фэ ——— фы – къы – ф —  хо – кlуэ.

Ахэр —– аьыхэм —-  .  –– къы – а —  хо – кlуэ — хэ.

Сэ ———- сэ ——— сы –- къы – с —  хо – кlуэ.

Уэ ———- уэ ———- у  –- къы – п —  хо – кlуэ.

Ар ——— абы ———  .  – -къы – . —  хо – кlуэ.

Дэ ———- дэ ——— ды –- къы – т —  хо – кlуэ.

Фэ ———- фэ ——— фы – къы – ф —  хо – кlуэ.

Ахэр —– аьыхэм —-  .  –– къы – а —  хо – кlуэ — хэ.

Сэ ———- сэ ——— сы –- къы – с —  хо – кlуэ.

Уэ ———- уэ ———- у  –- къы – п —  хо – кlуэ.

Ар ——— абы ———  .  – -къы – . —  хо – кlуэ.

Дэ ———- дэ ——— ды –- къы – т —  хо – кlуэ.

Фэ ———- фэ ——— фы – къы – ф —  хо – кlуэ.

Ахэр —– аьыхэм —-  .  –– къы – а —  хо – кlуэ — хэ.

Gidilecek yer orası olarak düşünülür ise;

Сэ ——– сэ ——— сы – ны -– с – хо – кlуэ.

Уэ ——– уэ ——— у – – ны -– п – хо – кlуэ.

Ар ——- абы ——-  . – – ны -– . – хо – кlуэ.

Дэ ——– дэ ——— ды – ны – т – хо – кlуэ.

Фэ ——– фэ ——— фы – ны – ф – хо – кlуэ.

Ахэр —- абыхэм — . — – ны – а – хо – кlуэ — хэ.

Sen bana, ben sana ( oraya ) geliyorum.

Сэ ——– сэ ——— сы – ны -– с – хо – кlуэ.

Уэ ——– уэ ——— у – – ны -– п – хо – кlуэ.

Ар ——- абы ——-  . – – ны -– . – хо – кlуэ.

Дэ ——– дэ ——— ды – ны – т – хо – кlуэ.

Фэ ——– фэ ——— фы – ны – ф – хо – кlуэ.

Ахэр —- абыхэм — . — – ны – а – хо – кlуэ — хэ.

Кlуэ – Salt olarak git emridir.

Кlуэ – Gitme eylemi üstende olandır.

Кlуа – Gitmiş olandır.

Кlуэн – Gitme ile bir tercih durumunda olandır.

A harfi fiilleri sıfat haline getiriyor.

Cümleyi dikkatli inceleyecek olu isek dilin ne kadar kolay bir yapısının olduğunu anlamamak mümkün değildir.

Сэ сы кlуащ. – Ben gitmiş olanım.

Сэ сы Илхьэнщ. – Ben İlhan’ım.

Ар кlуащ. – O gitmiş olandır. ( O gitti. )

Ар унэщ. – O ev olandır. ( O evdir. )

Burada fiillerin çekimlenmesi diye bir şey söz konusu değildir. Sadece fiillerin sıfat haline getirilip onun başına şahıs ekleri getirilerek ve fiil sonuna dır, dır yok ise soru, veya olumsuzluk, olumsuz soru eklerinin getirilmesinden ibarettir. Şahıs ekleri ve bahsettiğimiz ekler de artık ezberlenmiş olması gerekir.

Сэ сыкlуащ. – Ben gittim.

Уэ укlуащ. – Sen gittin.

Ар кlуащ. – O gitti.

Дэ дыкlуащ. – Biz gittik.

Фэ фыкlуащ. – Siz gittiniz.

Ахэр кlуахэщ. – Onlar gittiler.

Сэ сыкlуа? – Ben gittim mi?

Уэ укlуа? – Sen gittin mi?

Ар кlуа? – O gitti mi?

Дэ дыкlуа? – Biz gittik mi?

Фэ фыкlуа? – Siz gittiniz mi?

Ахэр кlуахэ? – Onlar gittiler mi?

Bu çekimi bir sıfat çekimi ile kıyaslayalım:

Сэ сыхужь? – Ben beyaz mıyım?

Уэ ухужь? – Sen beyaz mısın?

Ар хужь? – O beyaz mı?

Дэ дыхужь? – Biz beyaz mıyız?

Фэ фыхужь? – Siz beyaz mısınız?

Ахэр хужьхэ? – Onlar beyaz mıdırlar?

Сэ сыхужьщ. – Ben beyazım.

Уэ ухужьщ. – Sen beyazsın.

Ар хужьщ. – O beyazdır.

Дэ дыхужьщ. – Biz beyazız.

Фэ фыхужьщ. – Siz beyazsınız.

Ахэр хужьхэщ. – Onlar beyazdırlar.

Tüm cümle yapıları bu anlatımlardan farklı değildir. Sadece sistematiğin bir kere kavranması , aritmetiksel çaprazlama ve kombinezon oluşturma biçiminin fark edilmesi her şeyi halledecektir.

İkili veya üçlü şahıs eklerinin de yapısı Türk dilindeki sen benim gördüğümsün veya sen benim gönderdiğimsin veya beni sen gönderecek olansın türü yapılardır. Biraz dikkat her şeyi halledecektir.

Burada gelinen ev bulunulan yerdeki evdir.

Унэм сыкъэкlуащ. – Eve geldim.

Унэм укъэкlуащ. – Eve geldin.

Унэм къэкlуащ. – Eve geldi.

Унэм дыкъэкlуащ. – Eve geldik.

Унэм фыкъэкlуащ. – Eve geldiniz.

Унэм къэкlуахэщ. – Eve geldiler.

Gelinilen ev orada ise cümle oluşumu; oradaki eve

Унэм сынэкlуащ. – Eve geldim.

Унэм унэкlуащ. – Eve geldin.

Унэм нэкlуащ. – Eve geldi.

Унэм дынэкlуащ. – Eve geldik.

Унэм фынэкlуащ. – Eve geldiniz.

Унэм нэкlуахэщ. – Eve geldiler.

Хадэм сынэкlуакъым.—Bahçeye gelmedim.

Хадэм унэкlуакъым.—Bahçeye gelmedin.

Хадэм нэкlуакъым.—Bahçeye gelmedi.

Хадэм дынэкlуакъым.—Bahçeye gelmedik.

Хадэм фынэкlуакъым.—Bahçeye gelmediniz.

Хадэм нэкlуахэкъым.—Bahçeye gelmediler.

Хасэм сыкlуакъэ? – Derneğe gitmedim mi?

Хасэм укlуакъэ? – Derneğe gitmedin mi?

Хасэм кlуакъэ? – Derneğe gitmedi mi?

Хасэм дыкlуакъэ? – Derneğe gitmedik mi?

Хасэм фыкlуакъэ? – Derneğe gitmediniz mi?

Хасэм кlуахэкъэ? – Derneğe gitmediler mi?

Gidebilmek,

Истанбул сыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildim mi?

Истанбул укlуэфа? – İstanbul’a gidebildin mi?

Истанбул кlуэфа? – İstanbul’a gidebildi mi?

Истанбул дыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildik mi?

Истанбул фыкlуэфа? – İstanbul’a gidebildiniz mi?

Истанбул кlуэфахэ? – İstanbul’a gidebildiler mi?

Анкара сыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildim.

Анкара укlуэфащ. – Ankara’ya gidebildin.

Анкара кlуэфащ. – Ankara’ya gidebildi.

Анкара дыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildik.

Анкара фыкlуэфащ. – Ankara’ya gidebildiniz.

Анкара кlуэфахэщ. – Ankara’ya gidebildiler.

Çıkış yerine dönüş;

Къуажэм сыкlуэжа? – Köye gittim mi? ( çıktığım köye döndün mü?)

Къуажэм укlуэжа? – Köye gittin mi?

Къуажэм кlуэжа? – Köye gitti mi?

Къуажэм дыкlуэжа? – Köye gittik mi?

Къуажэм фыкlуэжа? – Köye gittiniz mi?

Къуажэм кlуэжахэ? – Köye gittiler mi?

Къуажэм сыкlуэжащ. – Köye gittim.

Къуажэм укlуэжащ. – Köye gittin.

Къуажэм кlуэжащ. – Köye gitti.

Къуажэм дыкlуэжащ. – Köye gittik.

Къуажэм фыкlуэжащ. – Köye gittiniz.

Къуажэм кlуэжахэщ. – Köye gittiler.

Çıkış yerine gelebilmek;

Унэм сыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildim mi?

Унэм укъэкlуэжыфа? – Eve gelebildin mi?

Унэм къэкlуэжыфа? – Eve gelebildi mi?

Унэм дыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildik mi?

Унэм фыкъэкlуэжыфа? – Eve gelebildiniz mi?

Унэм къэкlуэжыфахэ? – Eve gelebildiler mi?

Унэм сыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildim.

Унэм укъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildin.

Унэм къэкlуэжыфащ. – Eve gelebildi.

Унэм дыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildik.

Унэм фыкъэкlуэжыфащ. – Eve gelebildiniz.

Унэм къэкlуэжыфахэщ. – Eve gelebildiler.

Унэм сыкъэкlуэжащ. – Eve geldim.

Унэм укъэкlуэжащ. – Eve geldin.

Унэм къэкlуэжащ. – Eve geldi.

Унэм дыкъэкlуэжащ. – Eve geldik.

Унэм фыкъэкlуэжащ. – Eve geldiniz.

Унэм къэкlуэжахэщ. – Eve geldiler.

Cümle oluşumu ile ilgili fiillerin sıfat haline gelip sadece ben buyum ben şuyum şeklinde nasıl çekimlendiğini fark ettiğinizi sanıyorum. Yeri geldikçe bu durum tekrarlarla kavratılacaktır. Ayrıca dilin işlerliği ön ekler son eklerle oluştuğunu değişik defalarda anlattık.  Şimdi de Ben seni, sen beni gönderdin türü yapılara bakalım:

Гъэ – Yaptırma ön eki: Gönderildiğine göre bir yere gönderme olduğu da anlamdan anlaşılmaktadır.

Сэ ——— сэ ——– сы – з – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——— уэ ——– у — – б – гъэ – кlуа – щ.

Ар ——- абы ——-  . – – и – гъэ – кlуа – щ.

Дэ ——– дэ ——– ды – д – гъэ – кlуа – щ.

Фэ ——– фэ ——– фы – в – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм —  . — – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Tablonun işletimini yeniden anlatmaya sanırım gerek yoktur.

Кlуа  — Gitmenin sıfatlaşmış halinin kullanıldığını görüyorsunuz.

Сэ ——– сэ ——– сы – з – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——— уэ ——– у — – б – гъэ – кlуа – щ.

Ар ——- абы ——-  . – – и – гъэ – кlуа – щ.

Дэ ——– дэ ——– ды – д – гъэ – кlуа – щ.

Фэ ——– фэ ——– фы – в – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм —  . — – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Фэ сэ фызгъэкlуащ. – Ben sizi gönderdim.

Фэ сэ хадэм фызгъэкlуащ. – Ben sizi bahçeye gönderdim.

Фэ сэ унэм фызгъэкlуэжащ. – Ben sizi eve gönderdim.

Фэ сэ хадэм фызгъэкlуа? – Ben sizi bahçeye mi gönderdim?

Нтlэ, дыбгъэкlуащ. – Evet, gönderdin. ( gönderdikleriniz )

Фэра згъэкlуахэр? – Gönderdiklerim sizlermisiniz?

Нтlэ, бгъэкlуахэр дэращ. – Evet, gönderdiklerin bizleriz.

Сэ ——— сэ ——– сы – з – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——— уэ ——– у — – б – гъэ – кlуа – щ.

Ар ——- абы ——-  . – – и – гъэ – кlуа – щ.

Дэ ——– дэ ——– ды – д – гъэ – кlуа – щ.

Фэ ——– фэ ——– фы – в – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм —  . — – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Уэ сэ узгъэкlуащ. – Seni ben gönderdim.

Sen benim gönderdiğimsin.

Birinci şahıs giden, ikinci şahıs gönderendir.

Сэ ——– сэ ——– сы – з – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——— уэ ——– у — – б – гъэ – кlуа – щ.

Ар ——- абы ——-  . – – и – гъэ – кlуа – щ.

Дэ ——– дэ ——– ды – д – гъэ – кlуа – щ.

Фэ ——– фэ ——– фы – в – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм —  . — – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Ахэр сэ згъэкlуахэщ. Onları gönderdim.

Onlar gönderdiklerimdir.

Цlыкlухэр кызылай згъэкlуахэщ. – Çocukları Kızılay’a gönderdim.

Мазэрэ и анэмрэ Миекъуапэ згъэкlуахэщ.

Maze ile annesini Maykop’a gönderdim.

Maze ile annesi benim Maykop’a gönderdiklerimdir.

Хадэм узгъэкlуащ. – Seni bahçeye gönderdim.

Ben senin yanına ( buraya ) geldim türü cümleler.

Сидежым, уидежым, идежым, дидежым, фидежым, ядежым.

Сэ ——- сэ ——- сидежым —– сыкъэкlуащ.

Уэ ——- уэ ——- уидежым —– укъэкlуащ.

Ар —— абы —– идежым ——- къэкlуащ.

Дэ ——- дэ ——- дидежым —– дыкъэкlуащ.

Фэ ——- фэ ——- фидежым —- фыкъэкlуащ.

Ахэр — абыхэм  — иадежым —- къэкlуахэщ.

Bu tablonun kullanılışı da Şöyledir:

Сэ ——- сэ ——- сидежым —– сыкъэкlуащ.

Уэ ——- уэ ——- уидежым —– укъэкlуащ.

Ар —— абы —– идежым ——- къэкlуащ.

Дэ ——- дэ ——- дидежым —– дыкъэкlуащ.

Фэ ——- фэ ——- фидежым —- фыкъэкlуащ.

Ахэр — абыхэм  — иадежым —- къэкlуахэщ.

Фэ сэ сидежым фыкъэкlуащ.

Siz benim yanıma geldiniz.

Siz benim yanıma gelmiş olansınız.

Сэ ——- сэ ——- сидежым —– сыкъэкlуащ.

Уэ ——- уэ ——- уидежым —– укъэкlуащ.

Ар —— абы —– идежым ——- къэкlуащ.

Дэ ——- дэ ——- дидежым —– дыкъэкlуащ.

Фэ ——- фэ ——- фидежым —- фыкъэкlуащ.

Ахэр — абыхэм  — иадежым —- къэкlуахэщ.

Сэ уэ уидежым сыкъэкlуащ.

Ben senin yanına geldim.

Beni sana Zafer gönderdi.

Seni bana Tanrı gönderdi.

Onu bana arkadaşlarım gönderdiler.

Ali’yi ona ben göndermiştim.

Mehmet’i bana sen mi gönderdin?

Bu tür cümleler:

Buradaki gönderme bir mektup veya koli türü değildir.

Yürüyen bir insanı göndermektir.

Düğer göndermelerin taşınan, sürülen şeylerin gönderimi farklıdır.

Хьын – Taşınan bir varlığı götürmek.

Хун – Sürülen bir varlığı götürmek

Шэн – Beraberinde bir canlıyı götürmek. ( taşımadan )

Кlуэн – Yürüyen bir insanı götürmek.

** щ – kalkarsa soru cümlesi,

** щ  — yerine къым veya lым gelirse olumsuz cümle,

** щ – yerine къэ veya lэ gelirse olumsuz soru cümlesi,

** щ – yerine т gelirse bitmiş saman cümlesi,

Olduklarını zaten biliyoruz.

Gönderenin o olduğu yapı:

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – и – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – и – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – и – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Уэ абы абы укъыхуигъэкlуащ.

Seni ona o gönderdi.

Sen, onun ona gönderdiğisin.

Gönderenin onlar olduğu yapı:

Сэ ——- сэ ——– абыхэм —- сы – къы – с – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——- уэ ——– абыхэм —- у – – къы – п – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Ар —— абы —— абыхэм—-  .  -– къы – . – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

дэ ——- дэ ——- абыхэм —- ды – къы – т – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

фэ ——- фэ ——- абыхэм —- фы – къы – ф – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм — абыхэм —-  . –– къы – а – ху – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Сэ ——- сэ ——– абыхэм —- сы – къы – с – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Уэ ——- уэ ——– абыхэм —- у – – къы – п – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Ар —— абы —— абыхэм—-  .  -– къы – . – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

дэ ——- дэ ——- абыхэм —- ды – къы – т – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

фэ ——- фэ ——- абыхэм —- фы – къы – ф – ху – а – гъэ – кlуа – щ.

Ахэр — абыхэм — абыхэм —-  . –– къы – а – ху – а – гъэ – кlуа – хэ — щ.

Уэ сэ абыхэм укъысзуагъэкlуа?

Seni bana onlar mı gönderdi?

Sen, bana onların gönderdiği misin?

Уэ сэ си ныбжьэгъухэм укъысхуагъэкlуа?

Seni bana arkadaşlarım mı gönderdi?

Sen, benim arkadaşlarımın bana gönderdiği misin?

Şimdiki ve geniş zaman olarak;

Bu zaman kalıbı olumlu söylem ;

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – е – гъа – кlуэ.

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – е – гъа – кlуэ.

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – е – гъа – кlуэ.

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – е – гъа – кlуэ.

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – е – гъа – кlуэ.

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – е – гъа – кlуэ — хэ.

Şimdiki ve geniş zaman söylem kalıbı soru;

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – и – гъа – кlуэрэ?

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – и – гъа – кlуэрэ?

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – и – гъа – кlуэрэ?

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – и – гъа – кlуэрэ?

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – и – гъа – кlуэрэ?

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – и – гъа – кlуэ – хэрэ?

Şimdiki ve geniş zaman olumsuz soru;

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – и – гъа – кlуэкъэ?

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – и – гъа – кlуэкъэ?

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – и – гъа – кlуэкъэ?

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – и – гъа – кlуэкъэ?

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – и – гъа – кlуэкъэ?

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – и – гъа – кlуэ – хэкъэ?

Şimdiki ve geniş zaman olumsuz;

Сэ ——- сэ ——– абы —- сы – къы – с – ху – и – гъа – кlуэкъым.

Уэ ——- уэ ——– абы —- у – – къы – п – ху – и – гъа – кlуэкъым.

Ар —— абы —— абы —-  .  -– къы – . – ху – и – гъа – кlуэкъым.

дэ ——- дэ ——- абы —- ды – къы – т – ху – и – гъа – кlуэкъым.

фэ ——- фэ ——- абы —- фы – къы – ф – ху – и – гъа – кlуэкъым.

Ахэр — абыхэм — абы —-  . –– къы – а – ху – и – гъа – кlуэ – хэкъым.

Bu çaprazlamaların her birinden 28 er cümle türetildiğini söylemiştik.

Bu alanda kendini geliştirmek dili konuşma için çok kolaylıklar kazandıracaktır.

Ben bu sistemi öğrettiklerim ilk dersten itibaren cümleler türetmeye hemen başladıklarına kendim şahit oldum. Dilin öğrenimini kolay kılan da bu matematiksel yapı olduğu gibi kişiyi düşünen insan kılan hafızayı güçlendiren, yaşlandıkça tecrübeli oluş nedeni olduğunu düşündüğüm şey de bu olsa gerektir. Bir Adige yaşlısının sohbetinin ne kadar tatlı olduğu ve anlamlı bu kadar söylemi nereden bulduğu konusunda insanı şaşırttığı olgu da bu olsa gerektir. Ben her zaman benden büyüklerin sohbetlerini dinlerken her zaman Tanrıya dua etmişimdir; Ya Rabbi bunlar yorulup sohbetleri kesilmese diye. Veya hiç okul eğitimi görmemiş yaşlı dede veya ninelerin iyi dileklerinde kullandıkları güzel cümleleri çok düşünmüşümdür. Bu kadar veciz ve güzel cümleleri bir araya getirip nasıl söyleyebiliyorlar diye hayretler içerisinde kalmışımdır. En yaşlısının hayata katkılarının derinliğinin ölçümünün sınırı olmadığını sanıyorum. Tanrı onları çok yıllar başımızdan eksik etmesin. Aramızdan ayrılanları da cenneti ile mükafatlandırsın. Amin.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ

ly:”�V?l,�x��uif”;mso-bidi-font-family: “DejaVu Sans”;mso-ansi-language:RU’>— у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы ——– зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ———- зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ———- зы – вы — в – гъэ ————— .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————– .

Абы абы зыригъэт!эщ!а?

O onu soyundurdu mu?

Сэ  ——— сэ ———- зы – зы —- з – гъэ – тlэщlа – щ.

Уэ ———- уэ ———- зы — у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы ——– зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ———- зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ———- зы – вы — в – гъэ ————— .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————– .

Абыхэм уэ зыебгъэтlэщlащ.

Абыхэм уэ зебгъэтlэшlащ.

Onlar seni soyundurdular.

Bu durum didik didik etme anlamı da taşıdığından hırsızlık vakası olarak soyma anlamına da cümlenin gelişine göre gelebilir. Hırsızlıktan soyma anlamına gelen esas fiil ise  — хъунчlэн —  dir.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 26

Adige dili ses anlam temelinde oluştuğundan seslerin telaffuzları öğrenilmediği sürece hiçbir şey öğrenilmiş sayılmaz. Harflerden sonra verilmiş olan ses çalışmaları üzerinde tam bir çalışma yapılmış olması gerekir. Sesler ve genel kabuller öğrenildiğinde artık kendi kendinize de dili ilerletmeniz mümkün olacaktır. Bu dil bu dili bilenler ve konuşanlar var olduğu sürece hayatiyetini devam ettirecektir. Bu dili bilenlerin az olması veya çok olması onun varlığını devam ettirmesi ile ilgili değildir. Bu dilin ses dili olması onun varlığının teminatıdır. O dil insanlık tarihi oldukça var olacaktır. Bu dil herhangi bir dilin istilası ile yok olacak nitelikte değildir. Varlığı seslerin varlığı gibidir. Bu dilin hayatiyetinin sona ermesi o dili bilenlerin artık o dili konuşmuyor olması ile ancak sona erebilir. Bu dil kendi dışından isimler ithal edebilir. Eğer devlet dili veya eğitim dili olarak işlenmez ise bazı varlıkların isimleri, siyasi, iktisadi teknolojik terimleri içerisine alabilir fakat istisnai birkaç fiil dışında ki o fiiller de ses anlam temelinde dilin yapısını bozmadığı için atılmamış olsa gerektir ki yabancı fiillerin bu dili istila etmeleri mümkün değildir. Egemen diller bu dili yok edemezler. Yabancı sözcüklerin girmesi o dilin özüne zarar vermez. Çünkü isimler dışında bir şeyin dilde yer tutması mümkün görünmüyor. Dilin tüm yapılarını fiiller oluşturuyor. Fiillerin kendine has işleyişi kendi yapısına uygun olmayanı kabul etmez.  Sadece gülünecek bazı komiklikler oluşturur. — Кхъыlэ сомыгъэgüldürme. – gibi. Lütfen beni güldürme.

Гу— Araba

Выгу—Kağnı, öküz arabası

Шыгу – At arabası

Хьэлъэгу – Yük arabası, kamyon

Кхъухь – Gemi

Кхъуафэ — Sal

Кхъуафэжьей – Kayık

Кхъухьлъатэ – Uçak, uçan gemi

Мэфlэгу – Ateş arabası, kara tren

Şimdiki tren — ?

Jet — ?

Helikopter –?

Troleybüs — ?

Metro — ?

Metrobüs — ?

Taksi – ?

Minibüs – ?

Otobüs — ?

İnternet — ?

Bilgisayar — ?

Radyo — ?

Televizyon — ?

Buradan da görüldüğü gibi teknolojik gelişmelerin getirdiği yeni araçların insan hizmetine sokulması sonucu bu varlıkların isimleri de hayatın bir parçası durumuna girmektedir. Bu dilin devlet dili veya eğitim dili konumuna geçmemesi durumunda var olan söylemlerin de bu dilde yer bulmaması mümkün değildir. Buna direnç gösterme girişimi de çok anlamsız olur. Sizler bu varlıkları ses anlam temelinde isimlendirmenizin anlamlı hale gelmesi için bu yeni sözcüğün eğitim dili içerisinde kabul görüp işleniyor olması gerekir. Bunun yolu da bu dilde edebiyat ürünü veren yazar, şair, düşünürlerin yazılarında işlemiş, o sözcüğü kullanıyor olmaları sonucu herkesçe biliniyor olması gerekir. Bu dile hizmet o dili konuşmak, öğrenmek, öğretmek, işlerliğini devam ettirmekten geçer. Dile doğal olmayan her türlü müdahale boş bir çaba olarak ortada kalır. Önemli olan bu dilde ürünler verme çabası içerisinde olmaktır. Siz duygu ve düşüncelerinizi bu dilde yazıyor çiziyor konuşuyor iseniz çok şey yapmış oluyorsunuz demektir. Başka dilden bu dile özlemlerinizi dile getirme çabası içerisinde iseniz sadece nostaljik bir şeyler yaparak hem kendinizi tatmin ediyor hem de ifade ettiğiniz dile hizmet etmiş olursunuz. Yaptıklarınız buradan ileriye gitmez.  Kendini bu milletin parçası addedenlerin gereksiz uğraşılar yerine kendi dillerini konuşuyor hale gelmeleri ve onu kullanıyor olmaları gerekir diye düşünüyorum. Hatta bu kültürün inceliklerine vakıf olan diğer milletlerin insanlarını da insanlığa hizmet noktasında bu dili, barış sevgi kardeşlik paylaşım demokrasi söylemlerini öğrenmeye çağırıyorum. Bu dilin asli sahiplerini de ciddiyetle sahiplenmeye davet ediyorum. Çok kolay çalışmalarla edinebileceğimiz okur yazarlık yeteneğini kazanmaya ve bu dilde verilmiş edebiyat şiir roman hikâye düşünce yazılarını okuyup kendini geliştirmeye kendine ve insanlığa hizmet noktasında bu güzel kültürü sunmayı herkesin iş edinmesini diliyorum.

АДЫГЭ ТХЫДЭМ ЩЫЩ

Адыгэхэр ди лъэхъэнэм

щыуэ гуэша хъуащ.

Ахэр иджы

Къэбэрдей

Шэрджэс

Адыгей жыхуаlэхэращ.

Адыгэхэм я тхыдэр ижь – ижьыж лъэхъэнэм къыщожьэ.

Хы Фlыцlэмрэ Азов Тенджызымрэ  я lуфэхэр

Дон псым нэсу абыхэм я щlыналъэт.

Пасэм щыгъуэ Адыгэхэмрэ Абхъазхэмрэ

Зы лъэпкъу щытащ. Иужькlэ

лъэпкъ зырызу зыфlэувэжащ.

я блэгъагъэри яхъумэжащ.

Аращ Адыгэбзэмрэ  Абхъазыбзэмрэ

псалъэ куэд  зэтехуэу щlыхэтри,

я хабзэхэр, я lуэрыlуатэр щlызэгъунъэгъу дыддэри.

Ди эрэм и пэкlэ къэунэхуауэ щытащ

Синдикэ Адыгэ Къэралыгъуэр.

Абы и къэлащхьэт Горгоппие

( Иджы а къалэм зэреджэр Анапэщ. )

Синдхэм пасэрей Адыгэхэм тхыгъэ яlащ.

Иджырей Урысейм хиубыдэ щlыналъэхэм

щыпсэу лъэпкъхэм

а  лъэхъэнэм ирихьэлlэу

зыми къэралыгъуэ иlакъым,

Адыгэхэм фlэкl.

Гун зэрыпхъуакlуэхэр ди эрэм и 370 гъэм Адыгэхэм

къатоуэ.

Лъы гъажэ зауэм Адыгэ куэд  хокlуадэ.

Бийм зэрепхъуэ зэтрегъасхьэ

къуажэхэр, къалэхэр.

зызужьу щlэзыдза Адыгэ къэралыгъуэр

абы иужькlэ къызэфlэувэжыфакъым.

Лъэпощхьэпо куэд къызэранэкlащ Адыгэхэм.

Бий lэджэм емызауэу хъуакъым.

Ауэ итlани

зыбзэ

зы хабзэ

зы културэ

зиlэ лъэпкъ лъэщу къызэтонэ.

Пасэрей Адыгэхэм lэзэу мэкъу мэш ящlэрт,

lэщ куэд ягъэхъурт, псом хуэмыдэу

шы гъэщlэгъуэнхэр зэрахуэрт,

бжьэ гъэхъуным елэжьхэрт,

пхъащхьэмыщхьэ жыгхэр куэду къагъэкlырт.

Тенджызым нэхъ пэгъунэгъухэм

бдзэжьей къаубыдырт

нэгъуэщl  лъэпкъхэм  иращэрт ирахъуэжырт

гъавэкlи хьэпшыпкlи.

Епщlыкlущанэ лlэщlыгъуэм

Адыгэхэмрэ Къавкъаз Ищхъэрэм ис

адрей лъэпкъхэмрэ я lуэхур хэплъэгъуей мэхъу.

Азием къокl Монгол зэрыпхъуакlуэхэр.

Европэр  къазэуэн ягурылъу.

1922 гъэм Монголхэр къытеуащ

Къавкъаз ищхъэрэм.

Епщlыкlущанэ лlэщlыгъуэм икухэм

Монголхэм къызэрагъэпэщ

Золотая Орду къэралыгъуэр.

А къэралыгъуэм куэдрэ пэщlэтащ Адыгэхэр.

я хуитыныгъэмрэ я хэкумрэ яхъумэжу.

Епщlыкlутхуанэ епщlыкlуханэ лlэщlыгъуэхэм

Адыгэхэм лъэкlыныгъэ яlэ мэхъу.

я бжыгъэкlи я лъэкlыныгъэкlи

я зэфlэккlи пжьыпэр щаубыд

Къавкъаз Ищхъэрэм.

Епщlыкlутхуанэ лlэщlыгъуэм щыщlэдзауэ

Къырым Хъанхэмрэ Тыркумрэ

Адыгэхэр лъэгущlэт ящlыну

бжыгъэкlэ къеныкъуэкъуащ.

щlэх щlэхыурэ зауэ къращlылlэу екlуэкащ.

Арщхъэкlэ Тыркухэми Къырым Татархэми

Адыгэ хэкур яубыдын  яхузфlэкlакъым.

Адыгэхэм захъумэжыфащ,

лlыгъэшхуэ зэрахэлъым,

я хэкур, я хабзэр зыпащl щымыlэу

Фlыуэ зэралъагъум къыхэкlыу.

Адыгэхэм я бжыгъэр,

Епщlыкlуянэ епщlыкlубгъуанэ лlэщlыгъуэхэм

зы мелуаным щlигъурт.

Ахэр лъэпкъ цlыкlу куэду гуэшат,

ауэ нэхъ лъэпкъ инхэу пщlыкlутlым

егъэщlылlэжат,

Абэзэхэхэм

Бжэдыгъухэм

Натхъуэджхэм

Жанейхэм

Кlэмыргуейхэм

Шапсыгъхэм

Беслъэнейхэм

Хьэтыкъуейхэм

Мэхъуэщхэм

Еджэрыкъуейхэм

Къэбэрдейхэм

Убыххэм.

Адыгэхэм хабзэ дахэ яхэлът.

Фащэ дахэ зэрахьэрт.

Адыгэ фащэр къэвкъазым ис

лъэпкъ куэдым къащтащ.

Адыгэ къэфэкlэм, уэрэд  жыlэкlэм  щапхъэ

трахащ  ди гъунэгъу лъпкъхэм.

Ди лъпкъыр lуэрыlуатэкlэ къулейщ.

Нарт lуэрыlуатэхэр дуней псом щыцlэрыlуэщ.

Адыгэшым и пщ!эр лъаджэщ.

Ар щlыпlэ куэдым къыщацlыху.

Епщlыкlуянэ лlэщlыгъуэм и кlэхэм

Урысейм  къавкъаз  ищхъэрэр

Къизэун щlедзэ.

Быдапlэхэр щеухуэ,

языныкъуэ щlыпlэхэм

Къазакъхэр кърегъэтlысхьэ,

бгырыс лъэпкъхэм пэщlагъэувэн,

ирагъэзэуэн папщlэ.

Урыс пащтыхьхэм

lуэхур къызэрагъэувыр мырат,

бгырыс лъэпкъхэр

е жыlэдаlуэ щlын,

е ахэр псори зэтеукlэн,

е я хэкур егъэбгынэн.

Пащтыхьыдзэхэр куэдкlэ нэхъыбэт,

фlыуэ зэщlэузэдат,

топхэр гъунэжу яlэт.

Адыгэхэр щхьэмыгъазэу бийм пэщlэтащ

илъэсищэм нэскlэ.

А зауэр иухащ 1864 гъэм.

Урысейм ди лъахэр хагъэхьащ.

Адыгэ жылагъуэ lэджэ

щыпсэун ямыlэжу,

я хэкур ямыбгынэну амал имыlэжу къэнащ.

Аращ Истанбулакlуэ жыхуаlэжыр къызыхэкlар.

1858 – 1865 гъэхэм

Тыркум

Иорданикм

Сирием

Нэгъуэщl Къаралхэми lэпхъуахэщ

Адыгэ мелуаным щlигъу.

Абыхэм ящыщ lэджэ гъуэгухэм щыкlуэдащ,

Хы Фlыцlэм щlилъэфащ,

узыфэхэмрэ мэжэл!ал!эмрэ

куэдыр текlуэдащ.

Апхуэдэ щlыкlэкэ

Зэ гуэр  лъэпкъ лъэщу тета Адыгэхэр

Дунейм текъухьа  хъуащ.

Хэхэс хъуа Адыгэхэм я щlэблэр

И джы къэрал плlыщlым щlигъум щыlэхэщ.

Зыщыпсэу къэралхэм

пщlэрэ щlыхьрэ абыхэм щаlэщ.

Адыгэбзэри Адыгэ хабзэри яхъумащ.

Дунейм Адыгэу тетым я бжыгъэр иджы,

зэрыхуагъэфащэмкlэ

мелуанитхум щlегъу.

Сонэ Абдулчэрим Зэритхыжамкlэ.

Yukarıdaki metin Adigelerin tarih içerisindeki yolculuğu kısa olarak bilinenlerden hareketle  anlatılıyor.  Bulundukları coğrafya nedeniyle tarih boyunca milletlerin geçiş alanı olması nedeniyle saldırılardan her dönemde nasibini almışlar ve saldırgan ulusların talanından kurtulamamışlardır. Sadece vurmaya öldürmeye talan etmeye programlanmış bir kısım ulusların tarihi geçmişlerinden övünç çıkarmaları kadar gülünç . acıklı ve ibret alınacak ne olabilir. Hunların, Moğolların ve sonrasında Tatar’ların ve Kırım Hanlarının ve dolayısıyla Osmanlıların egemenlik alanı oluşturma alanları içerisine giren Adigeler her ne kadar kendi varlıklarını sürdürmüş iseler de sonunda kendi egemenlik alanında olmamış olduğu halde uluslar arası arenada Rus egemenlik alanı olarak devreden ve büyük, düzenli rus orduları karşısında dengesiz güç nedeniyle büyük direnişleri olmasına rağmen yenik duruma düşüp yersiz yurtsuz kalışları anlatılıyor.  Göç ve göçün uğrattığı kayıplar. Göçten sonra da yeni edinilen yurtlarda oraların bağımsızlık mücadelelerine katkıları herkesçe biliniyor. Aktif olarak bu mücadelelerde hep o milletlerin egemenliği yolunda  rol oynandığı kendi adlarına ise hiçbir şey istenmediği , kendi varlıklarının dahi kabulünün istenmediği manidardır. Burada sanırım diğer milletlerin oturma kalkma yaşama düzeyi olarak hayli ilerisinde olmaları nedeniyle hiç aşağılanmamışlık veya adige kültürünün gereği olarak sözüne güvenilirlik, düşünen insan olarak gittikleri yerlerde o milletlerin kültürlerinin gelişimine katkı sağladıkları için biraz övgü onlara yetmiştir. Sanırım kendileri de kayboluş ile karşı karşıya gelebileceklerini kestirememişlerdir. Bu gün hala ferdi bazı tedbirlerin kendilerinin o kültür içerisinde koruyup bırakacağını düşünenlerimiz olduğundandır ki örgütlenmeye şiddetli direnç gösterilmektedir. Kültürün bireysel olarak yaşatılamayacağı bilincine varmamız dileği ile.

Кхъужьей Къудамэ

Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту

Ди хэкум къиши къысхуэгъэс

Арат цlыхубзым къысхуищlэну

Сызэрелъэlур нобэм къэс.

Кхъужьей къудамэм и гъусэнут

Псы уэр уэрэду си гъэфlэн

Пшынэнчэу къуршхэр къеуджэкlмэ

Сахэт си гугъэу сыгуфlэнт.

Сызыхуэныкъуэ сэ сыт щыlэ

Данэм сыхэсми сыхэхэсщ

Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту

Ди хэкум къиши къысхуэгъэс.

Ди кхъужьейжьыр гум ихуакъым

Езыр жыг уардэу щlым хэкlащ

Жыг щхьэкlэ дыддэм сэ сыпысу

Си сабийгъуэр щlиупскlащ.

Уэлбанэ хъуамэ шкlахъуэ пщыlэт

Дыщlэст жыг щlагъым дыщыджэгут

Жэщ хъуамэ бзухэм я тlысыпlэт

А жыгыр гоби щlэтщ си нэгу.

Согъазэ нобэ жысlэ защlэу

Хамэ къэралхэм салъоlэс

Кхъужьей къудамэ тхьэмпэ пыту

Ди хэкум къиши къысхуэгъэ.

Кlыщокъуэ Алим.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 25

Bu dersimizde dilin işleyiş özellikleri üzerinde daha detaylı bir çalışma yapacağız. Dilin işleyiş özellikleri iyi anlaşılırsa bu yapılan veya yapılacak olan açıklamalara gerek kalmaz. Her şey anlaşılır hale gelebilir. Biz her şeye rağmen dilin işleyişi ile ilgili bazı ayrıntıları bu dersimizde anlatmaya devam edeceğiz.

Щытlэгъэн – Bir şey giymek

Щыхын – Bir şeyi çıkarmak

Зыхуэпэн — Giyinmek

Зытlэщын – Soyunmak ( Buradaki soyunmak çıplak hale gelmek anlamında değildir. Bu soyunma günlük hayatta toplum içerisinde giydiğimiz elbiselerin yeni ortamdaki rahat oturuşumuza uygun hale gelmesi için yapılan elbise değişikliği için yapılan soyunmadır. Diğer soyunma ise  — зыупцlэнын —  bu ders içerisinde ele alınmayacaktır. )

Зафер къищэхуа джанэр зыщетlагъэ.

Zafer satın aldığı gömleği giyiniyor.

Giyinme kendi üzerine olduğu için fiil başına – зы—gelmiş.

Ар сэ зыщызотlагъэ.

—- уэ зыщыботlагъэ

— абы зыщетlагъэ.

— дэ зыщыдотlагъэ.

— фэ зыщывотlагъэ

— абыхэм зыщатlагъэ.

Bu fiil iki parçalı fiillere dahil olduğundan şahıs ekleri  — щы — ve — тlэгъэн – arasına girmiştir. Banlarla ilgili ön bilgi verilmişti ileride de daha detaylı bilgi verilecektir.

Dilin ses bileşenleri ile ve işletimin farklı bazlar alınarak işletimi diyalektler arasındaki farklılıkları ortaya çıkardığını bilmemiz gerektiğini düşünüyorum. Aslında dilin işleyiş mantığı olarak farklılıklarının olmadığını düşünüyorum. O mantık anlaşılır ise tüm diyalektlerin anlaşılması sorun olmaktan çıkacaktır.

Зафер къищэхуа джанэр зыщитlагъэрэ?

Zafer aldığı gömleği giyiniyor mu?

Ар сэ зыщыстlагъэрэ?

— уэ зыщыптlагъэрэ?

— абы зыщитlагъэрэ?

— дэ зышыттlагъэрэ?

— фэ зыщыфтlагъэрэ?

— абыхэм зыщатlагъэрэ?

Зафер и лъэпэдхэр зышитlагъэкъым.

Zafer çoraplarını giyinmiyor.

Ар сэ зыщыстlагъэкъым.

— уэ зышыптlагъэкъым.

— абы зышитlагъэкъым.

— дэ зышыттlагъэкъым.

— фэ зышыфтlагъэкъым.

— абыхэм зышатlагъэкъым.

Зафер и пыlэр зышщхьэритlагъэкъэ?

Zafer şapkasını giymiyor mu?

Ар сэ зыщыстlагъэкъэ?

— уэ зыщыптlагъэкъэ?

— абы зыщитlагъэкъэ?

— дэ зыщыттlагъэкъэ?

— фэ зыщыфтlагъэкъэ?

— абыхэм зыщатlагъэкъэ?

Мазэ и фащэхэр зыщитlэгъащ.

Maze elbiselerini giydi.

Ар сэ зыщыстlэгъащ.

— уэ зыщыптlэгъащ.

— абы зыщитlэгъащ.

— дэ зыщыттlэгъащ.

— фэ зыщыфтlэгъащ.

— абыхэм зыщатlэгъащ.

Burada eklerin değişimi ile  щ kalkarsa cümlenin soru cümlesi olduğunu ,  щ  yerine къэ gelirse olumsuz soru, къым gelirse soru cümlesi, т gelirse bitmiş zaman cümlesi, нущ gelir ise gelecek zaman cümlesi veya benzeri detaylar daha önceki derslerde anlatıldığından daha fazla detaylara girilmeyecektir.

Зафер и пыlэр зыщхьэритlагъэри унэм къыщlэкlащ.

Zafer şapkasını giyip evden çıktı.

Başına giyindiği için baş eki geldiğini fark ettiniz.

Biz başına giyinmeyi çıkararak yazacak olursak;

Ар сэ зыщыстlагъэри унэм сыкъыщlэкlащ.

— уэ зыщыптlагъэри унэм  укъыщlэкlащ.

— абы зыщитlагъэри унэм  къыщlэкlащ.

— дэ зыщыттlагъэри унэм дыкъыщlэкlащ.

— фэ зыщыфтlагъэри унэм фыкъыщlэкlащ.

— абыхэм зыщатlагъэри унэм къыщlэкlахэщ.

Ev bir örtme altı olarak düşünüldüğü için altından çıkmak şeklinde sözcük oluşmuş. Ayrıca burada anlatımı yapan olayın müdahili ve evin dışındaki bir anlatım olduğu anlaşılabilir. Daha önceden genel kabullerde değinilmişti. Eğer evdeki biri dışarıdakine bir anlatım sunsaydı  къыщlэкlащ  yerine ныщlэкlащ olacaktı veya kendisi sadece evdekilere bir anlatım olarak sunum yapsaydı sadece щlэкlащ diyecekti.

Зафер, уи лъэпэдхэр зыщытlагъэй унэм къыщlэкl.

Zafer çoraplarını giy de evden çık.

Dili öğrenme üzerinde çalışma yapanların bunlarla çokça alıştırma yapmaları kendilerini geliştirecektir. Burada anlatılanlar salt bilgi olarak verilmesi ve öğrenilmesinin bir kazanımı olacağını düşünmüyorum. Eğer onlar pratiğe aktarılmadığı sürece biliyor olmanın bir yararı olmayacaktır. Bu temel basamaklar dilin işletim mantığının verilmesine yöneliktir. Öğrenici bunu pratiğe dökmesi gerekir veya öğreticilerin metinlerden bunları açabilmelerine yönelik çalışmalardır.

Cümle oluşumu bu dilde fiilin sıfat haline getirilmesi ve başına sonuna ön ekler son ekler şahıs ekleri getirilmesinden ibarettir. Bu durum dilin öğrenimini kolay hale getiriyor. Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin doğru çıkarılması temel esastır. Bundan sonrası ise kolaydır. Cümlenin kurulumu mantığını kavramak gerekir. Cümlelerin mantığı – sen beni sevensin – ben senin giyindirdiğinim – şeklindeki cümle yapılarıdır. Mantık anlaşılır ise iş kolaylaşır. Dikkat ederseniz bu cümlelerde iki tane şahıs eki vardır. Ses bileşenleri ayrıca alıştırmalarla anlaşılması gerekir.

И фащэхэр Мазэ Зафер щрегъэтlагъэ.

Zafer Maze’nin elbiselerini giyindirdiriyor.

Ар сэ ——– сэ ———- зы – щы – зы —- з —- о – гъэ — тlагъэ.

— уэ ——– уэ ———– зы – щы – у —— б —- о —————– .

— абы —— абы ——– зы – щы — . – р – е ———————– .

— дэ ——– дэ ———– зы – щы – ды—- д —- о —————– .

— фэ ——– фэ ———– зы – щы – вы — в —- о —————– .

— абыхэм – абыхэм  — за  – щы — . –р –а ———————— .

Bu tablo işletiminden sadece şimdiki zaman olumlu söyleminin çekimi olduğunu biliyoruz. Bu tablonun işletiminde özel bazı durumlar olsa dahi genel yapı olarak işletim mantığını vermesi bakımından önemlidir ve işletiminin kavranması gerekir. Burada  ар  yerine herhangi bir elbise adı konulabilir. O herhangi bir elbiseyi temsil etmektedir. Ayrıca —  Ар  абыхэм —  ile başlayan cümlelerin ilk ön ekinin çoğul eki alma durumunda olduğunu da görebilirsiniz.

Ар сэ ——– сэ ———- зы – щы – зы —- з —- о – гъэ — тlагъэ.

— уэ ——– уэ ———– зы – щы – у —— б —- о —————– .

— абы —— абы ——– зы – щы — . – р – е ———————– .

— дэ ——– дэ ———– зы – щы – ды—- д —- о —————– .

— фэ ——– фэ ———– зы – щы – вы — в —- о —————– .

— абыхэм – абыхэм  — за  – щы — . –р –а ———————— .

Ар сэ уэ зыщызыбогъэтlагъэ.

Onu bana sen giydirensin.

( Onu bana sen giydiriyorsun. )

Ар сэ ——– сэ ———- зы – щы – зы —- з —- о – гъэ — тlагъэ.

— уэ ——– уэ ———– зы – щы – у —— б —- о —————– .

— абы —— абы ——– зы – щы — . – р – е ———————– .

— дэ ——– дэ ———– зы – щы – ды—- д —- о —————– .

— фэ ——– фэ ———– зы – щы – вы — в —- о —————– .

— абыхэм – абыхэм  — за  – щы — . –р –а ———————— .

Ар сэ фэ зыщызывогъэтlагъэ.

Onu bana siz giydirensiniz.

( Onu bana siz giydiriyorsunuz. )

Şimdiki zaman olumlu özel söylemi dışındaki diğer tüm cümlelerin kalıbı;

Ар сэ ——— сэ ——– зы – щы – зы – з – гъэ – тlэгъа – щ.

— уэ ———- уэ ——– зы – щы – у — б ———————- .

— абы ——- абы —— зы – щы — . р – е ——————— .

— дэ ——— дэ ——- -зы – щы – ды – д ——————— .

— фэ ——— фэ ——– зы – щы – вы – в ——————— .

— абыхэм – абыхэм – зы – щы – а – р – а ——————- .

Bu tabloda щ kalkarsa ve yerine konulacak eklerin katacakları anlamlar ile ilgili açıklamalar defalarca  yapıldığı için yeniden anlatıma sanırım gerek yoktur. Ayrıca oluşan ses bileşenleri de alıştırmalar yaparak çıkarabileceğinizi sanıyorum.

Ар сэ ——— сэ ——– зы – щы – зы – з – гъэ – тlэгъа – щ.

— уэ ———- уэ ——– зы – щы – у — б ———————- .

— абы ——- абы —— зы – щы — . р – е ——————— .

— дэ ——— дэ ——- -зы – щы – ды – д ——————— .

— фэ ——— фэ ——– зы – щы – вы – в ——————— .

— абыхэм – абыхэм – зы – щы – а – р – а ——————- .

Ар фэ сэ зыщывызгъэтlэгъащ.

Onu size ben giyindirdim.

Ар сэ ——— сэ ——– зы – щы – зы – з – гъэ – тlэгъа – щ.

— уэ ———- уэ ——– зы – щы – у — б ———————- .

— абы ——- абы —— зы – щы — . р – е ——————— .

— дэ ——— дэ ——- -зы – щы – ды – д ——————— .

— фэ ——— фэ ——– зы – щы – вы – в ——————— .

— абыхэм – абыхэм – зы – щы – а – р – а ——————- .

Ар фэ дэ зыщывэдгъэтlэгъащ.

Onu size biz giyindirdik. ( giydirdik )

Ар сэ ——— сэ ——– зы – щы – зы – з – гъэ – тlэгъа – щ.

— уэ ———- уэ ——– зы – щы – у — б ———————- .

— абы ——- абы —— зы – щы — . р – е ——————— .

— дэ ——— дэ ——- -зы – щы – ды – д ——————— .

— фэ ——— фэ ——– зы – щы – вы – в ——————— .

— абыхэм – абыхэм – зы – щы – а – р – а ——————- .

Ар уэ сэ зыщыузгъэтlэгъащ.

Ар уэ сэ зыщозгъэтlэгъащ.

Onu sana ben giyindirdim. ( giydirdim )

Зыщыхын – giydiği herhangi bir giysiyi çıkarmak da tamamen

щытlэгъэн – giymek gibidir.

Зафер и пыlэр зыщхьэрихри пилъащ.

Zafer şapkasını çıkarıp astı.

Мазэ и лъэпэдхэр зыщихащ.

Maze çoraplarını çıkardı.

И лъакъуэхэр фlитхьэщlыкlащ.

Ayaklarını yıkadı.

Сыт Зафер ищlэр? – Zafer ne yapıyor?

И лъэпэдхэр щех. – Çoraplarını çıkarıyor.

Ар сэ щызох.

— уэ щыбох.

— абы щех.

— дэ щыдох.

— фэ щывох.

— абыхэм щах.

Ар сэ щысхащ.

— уэ щыпхащ.

— абы щихащ.

— дэ щытхащ.

— фэ щыфхащ.

— абыхэм щахащ.

Bu sözcüğün tüm işleyiş mantığı ve kalıpları diğerinin aynısı olduğundan bu kadarı ile yetiniyoruz. Öğreniciler detaylı çalışma yaparak kendilerini geliştirmeleri gerekir. Щытlэгъэн – щыхын

Щы –тlэгъэн

Щы — хын

Buraya kadar konu bahsi yaptığımız şeyler bir şeyi giymek veya çıkarmak üzerine olmuştur. Şimdi de giyinmek eylemi yani yapılan işin, giyilenin değil de kişinin yaptığı işin konu bahsi yapıldığı yapıya bakalım.  Хуэпэн – тlэщын.

Зыхуэпэн – хуэпа – хуапэ – giyinmek yapısı

Bu giyinmek yapısının bir şey ile olacağından şahıslar м haline girmek durumundadırlar.

Зафер пщэдджыжьым къотэджри зехуапэ.

Zafer sabah kalkıp giyiniyor.

Giyiniyorum. ——— giyiniyor muyum? ——– giyinmiyorum.

Сэ зызохуапэ.——– зысхуапэрэ? ———— зысхуапэкъым.

Уэ зыбохуапэ.——– зыпхуапэрэ? ———— зыпхуапэкъым.

Абы зехуапэ. ——— зихуапэрэ? ————– зихуапэкъым.

Дэ зыдохуапэ. ——- зытхуапэрэ? ————- зытхуапэкъым.

Фэ зывохуапэ. ——- зыфхуапэрэ? ———— зыфхуапэкъым.

Абыхэм захуапэ. —- захуапэрэ? ————— захуапэкъым.

Зафер пщэдджыжьым къэтэджри зихуэпащ.

Zafer, sabah kalkıp giyindi.

Сэ зысхуэпащ.

Уэ зыпхуэпащ.

Абы зихуэпащ.

Дэ зытхуэпащ.

Фэ зыфхуэпащ.

Абыхэм захуэпащ.

Bu tablodan щ  kalkarsa soru cümlesi – giyindim mi?

Къым – giyinmedim.

Къэ? – giyinmedim mi?

Ну? – giyinecek miyim?

Нущ — giyineceğim

Нщ – giyineyim.

Н? – giyinir miyim?

Т. – giyinmiştim.

Т? – ( vurgu ile ) giyinmiş miydim?

Эт — giyiniyordum

Рэт? – giyiniyor muydum?

Нт – giyinirdim.

Нут – giyinecektim.

Нутэкъым  — giyinmeyecektim

Нутэкъэ? – giyinmeyecek miydim?

Сэ сыщыкlуам Зафер зыхуэпат.

Ben gittiğimde zafer giyinmişti.

Зафер зимыхуапэу хадэм къехащ.

Zafer giyinmeden bahçeye indi.

Сэ зызмыхуапэу хадэм  сехащ.

Уэ зомыхуапэу хадэм  уехащ.

Абы зимыхуапэу хадэм  ехащ.

Дэ зыдмыхуапэу хадэм  дехащ.

Фэ зывмыхуапэу хадэм  фехащ.

Абыхэм замыхуапэу хадэм  ехахэщ.

Зафер зихуапэри унэм щlэкlащ.

Zafer giyinip evden çıktı.

Сэ зысхуапэри унэм сыщlэкlащ.

Уэ зыпхуапэри унэм ущlэкlащ.

Абы зихуапэри унэм щlэкlащ.

Дэ зытхуапэри унэм дыщlэкlащ.

Фэ зыфхуапэри унэм фыщlэкlащ.

Абыхэм захуапэри унэм щlэкlахэщ.

Зафер унэ нэщlым зыщихуэпащ.

Zafer boş evde giyindi.

Сэ унэ нэщlым зыщысхуэпащ.

Уэ унэ нэщlым зыщыпхуэпащ.

Абы унэ нэщlым зыщихуэпащ.

дэ унэ нэщlым зыщытхуэпащ.

Фэ унэ нэщlым зыщыфхуэпащ.

Абыхэм унэ нэщlым зыщахуэпащ.

Зафер зихуэпэнурэ унэм къыщlэкlынущ.

Zafer giyinip evden çıkacak.

Сэ зысхуэпэнурэ унэм сыщlэкlынущ.

Уэ зыпхуэпэнурэ унэм ущlэкlынущ.

Абы зихуэпэнурэ унэм щlэкlынущ.

Дэ зытхуэпэнурэ унэм дыщlэкlынущ.

Фэ зыфхуэпэнурэ унэм фыщlэкlынущ.

Абыхэм захуэпэнурэ унэм щlэкlынухэщ.

Birisine elbiseler alarak giyindirmek veya giyinmesine yardım ederek giyindirmek. Yani bir kişinin bir kişiyi giyindirmesini gösteren bu tabloda değişecek olanlar sadece şahıs ekleri ile zaman ekleri, olumlu olumsuzluk ekleri, ön ek ve son eklerin eklemlenmesi ile oluşacak değişimlerdir. Şimdiki zaman olumlu söylemi dışında farklı söylem oluşturmaz. Biz bu tablodan çıkaracağımız cüleleri yazmakla bitiremeyiz. Yapmamız gereken tablonun işleyişini kavrayıp onu işleterek cümleler üretmektir.

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Щ – yerine konulabilecek ekleri zaten biliyoruz.

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Сэ уэ зызыбгъэхуэпащ.

Sen beni giyindirdin.

( Sen beni giyindirmiş olansın )

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Уэ сэ зыузгъэхуэпащ.

Уэ сэ зозгъэхуэпащ.

Seni ben giyindirdim.

( seni ben giyindirmiş olanım )

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Абыхэм сэ зыезгъэхуэпахэщ.

Абыхэм сэ зезгъэхуэпахэщ.

Onları ben giyindirdim.

Абыхэм – ile başlayan cümle sonu çoğul eki alır.

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Сэ фэ зызывгъэхуэпакъым.

Beni siz giyindirmediniz.

Сэ ———- сэ ———– зы – зы — з – гъэ – хуэпа — щ.

Уэ ———- уэ ———– зы – у —– б – гъэ ————– .

Абы ——- абы ——— зы — . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – ды — д – гъэ ————– .

Фэ ——— фэ ———– зы – вы — в – гъэ ————– .

Абыхэм – абыхэм —- зы – е – р – а – гъэ ————- .

Дэ фэ зыдывгъэхуэпат.

Bizi siz giyindirmiştiniz.

Зытlэщlын – Soyunmak, yeni ortama uygun hale gelmek, rahat oturur hale gelmek için üst değişikliği yapmak için soyunmak. Oturacak veya yatacak elbiseleri ile kalmaya soyunmak. Çıplak olmak anlamında değildir.

Зафер зетlэщlри псым хохьэ.

Zafer soyunup suya giriyor.

Yani suya girme konumuna kendini getiriyor ve giriyor.

Сэ зызотlэщl.

Уэ зыботlэщl.

Абы зетlэщl.

Дэ зыдотlэщl.

Фэ зывотlэщl.

Абыхэм затlэщl.

Зафер унэм къыщlэхьэжри зыщитlэщlыжащ.

Сэ унэм  сыщlэхьэри зыщыстlэщlащ.

Уэ унэм  ущlэхьэри зыщыптlэщlащ.

Абы  унэм  сыщlэхьэри зыщитlэщlащ.

Дэ унэм  дыщlэхьэри зыщыттlэщlащ.

Фэ унэм  фыщlэхьэри зыщыфтlэщlащ.

Абыхэм  унэм  щlэхьэхэрири зыщатlэщlащ.

Bu sözcük de tıpkı giyinmedeki cümle kalıbı şeklinde işletilebilir.

Birisinin birisini soyundurması;

Сэ  ——— сэ ——– зы – зы —- з – гъэ – тlэщlа – щ.

Уэ ———- уэ ——— зы — у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы —— -зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ——— зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ——— зы – вы —- в – гъэ ————– .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————- .

Bu cümle kalıbını örnek olarak işletecek olur isek;

Сэ  ——— сэ ———- зы – зы —- з – гъэ – тlэщlа – щ.

Уэ ———- уэ ———- зы — у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы ——– зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ———- зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ———- зы – вы — в – гъэ ————— .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————– .

Уэ абы зыуигъэт!эщ!акъым.

Seni o soyundurmadı.

Сэ  ——— сэ ———- зы – зы —- з – гъэ – тlэщlа – щ.

Уэ ———- уэ ———- зы — у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы ——– зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ———- зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ———- зы – вы — в – гъэ ————— .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————– .

Абы абы зыригъэт!эщ!а?

O onu soyundurdu mu?

Сэ  ——— сэ ———- зы – зы —- з – гъэ – тlэщlа – щ.

Уэ ———- уэ ———- зы — у —– б – гъэ ————— .

Абы ——- абы ——– зы — – . –р – и – гъэ ————– .

Дэ ———- дэ ———- зы – ды —- д – гъэ ————– .

Фэ ———- фэ ———- зы – вы — в – гъэ ————— .

Абыхэм — абыхэм — зы – е – р – а – гъэ ————– .

Абыхэм уэ зыебгъэтlэщlащ.

Абыхэм уэ зебгъэтlэшlащ.

Onlar seni soyundurdular.

Bu durum didik didik etme anlamı da taşıdığından hırsızlık vakası olarak soyma anlamına da cümlenin gelişine göre gelebilir. Hırsızlıktan soyma anlamına gelen esas fiil ise  — хъунчlэн —  dir.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 24

Dilimizde sözcük oluşumları üzerine bir hayli çalışma yapılmıştır. Ön ekler, son ekler, şahıs ve zaman eklerinin fiillere eklenişi ile ilgili çalışmalar gerek Adige dilinde gerekse Rusça olarak detaylıca çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalara erişmek isteyenler gerekli kaynak sanırım bulabilirler. Bu dilde fiiller üzerinde yapılmış hayli geniş çalışmalar mevcut olmakla birlikte Türkçe olarak yapılan bazı çalışmalar birçok yanlışlıkları da taşımıyor değildir. Her ne olursa olsun bu alanda emek sarf etmiş olanlara saygı duymamak onların yazılı kaynakları olmadan el yordamı ile yaptıkları çalışmaları takdir etmemek mümkün değildir. Yalnız cümle kurulumu dizilişleri üzerine ben bir çalışma ile karşılaşmadım. Yapılan çalışmalar da cümle diziliş mantığını yansıtmamaktadır. Bu durumun nedeni kanaatimce bu dilin yazı diline çok sonradan geçmiş olması, yazı diline geçilirken diğer egemen dillerin cümle dizilişlerinin etkilerinin olması ihtimal dahilindedir diye düşünüyorum.  Bu nedenlerle Türkiye’de yaşayanlar Türk dilinin cümle dizilişlerinin, Rusya’da yaşayanlar da Rus dilinin cümle dizilişlerinin etkisinde kalmış olduklarını zannediyorum. Bu nedenle yazılanların yörenizde bizim anlatmaya çalıştıklarımıza aynen uymama ihtimalleri de vardır. Bazı şartlanmışlıklarımız olabileceğini zaten anlatmıştık. Kalmış ki biz Türk dilinin kurallarını dahi yanlış öğrendiğimizden bu şartlanmışlıklarımızla devam ediyoruz. Cümle kurulumlarını incelerken bu uyarıları dikkate almanız gerektiğini düşünüyorum ve olabildiğince yeni duruma adapte olmanız gerektiğini, bölgesel söylemlerden ziyade olması gerekeni verdiğimizi, olabildiğince yöresel söylem farklılıklarını da anlatıp eklemeğe çalışacağımızı da bilmenizi isterim. Burada cümle yapıları, cümle oluşumları, ses anlam temelinde anlam oluşumlarını daha dikkatlice anlama imkanımız olacaktır.  Ben sen o gibi şahısların konu bahsi yapıldığı cümle örneklerini inceleyelim.

Сэ   сыхэлъщ. – Ben yatıyorum.

Уэ  ухэлъщ. – Sen yatıyorsun

Ар  хэлъщ. – O yatıyor.

Дэ  дыхэлъщ. – Biz yatıyoruz.

Фэ  фыхэлъщ. – Siz yatıyorsunuz.

Ахэр  хэлъхэщ. – Onlar yatıyorlar.

Şimdi de konu bahsinin davranış biçimi, şahısların figüran olduğu cümle yapısına bakalım:

Bu güzel davranış biçimi ( güzel adet ) benim davranışlarımda var

İnsan davranışları bir çoğul olarak algılanıp bu konu bahsi ettiğimiz davranış biçimi de o çoğulun içerisindedir şeklinde cümle yapısını oluşturuyor.

Мы хабзэ дахэр сэ схэлъщ.

——————— уэ пхэлъщ

——————– абы хэлъщ.

——————— дэ тхэлъщ.

——————— фэ фхэлъщ.

——————— абыхэм яхэлъщ.

Bu güzel davranış biçimi benim davranışlarımın arasında vardı. Cümlelerinin oluşumu da şöyledir; Bu kalıbın şimdiki zaman kalıbı ile olmasının nedeni de o davranış biçiminin süreğen olması nedeniyledir. Olmuş ve o anda bitmiş olsaydı bitmiş zaman kalıbı uygulanması gerekecekti.  Hikayeleştirmeler anlatılırken bu aşağıdaki anlatım uygun düşer. Yani sıfat olarak o özelliği vardı anlamındadır.

Мы хабзэ дахэр сэ схэлъащ.

——————– – Уэ пхэлъащ.

———————- абы хэлъащ.

———————- дэ тхэлъащ.

———————- фэ фхэлъащ.

———————- абыхэм яхэлъащ.

Olmuş bitmiş olarak süreğenliği göz ardı edilirse cümle şöyle oluşur;

Мы хабзэ дахэр сэ схэлът.

——————— уэ пхэлът.

——————— абы хэлът.

——————— дэ тхэлът.

——————— фэ фхэлът.

——————— абыхэм яхэлът.

БЭДЫН   ДАДЭ  — НАРТ lУЭРЫlУАТЭ

Хабзэу Нартхэм яхэлъащ

жьы хъуар бгым шадзыжу.

Бэдын и ныбжь хэкlуатэри жьы хъуат.

Зэй – тlой къыхуаlуэхуащ,

Нарт хабзэр Бэдынокъуэ игъэзэщlэну.

Щымыхъужым ещанэу лlыкlуэ  къыхуагъэкlуащ,

е ди хабзэр гъэзащlэ е тхэкl , жаlэу.

Амалынчэ щыхъум, Бэдынокъуэ мэзым кlуэщ,

Чы гулъэ къишэри тажджэ иухуэу пэрыувэжащ.

Махуэ ныкъуэ лэжьыгъэр тхьэмахуэкlэ зэпишри,

тажджэр ухуэн иуха нэужь,

мывэ шэрхъиплl  щигъэувэжащ.

Тажджэр зыфlэлъхьэныр щиухым,

щалэр и адэм бгъэдэхьэри ещыхьэкlуащ.

— Ди адэ, мы къэлэн мыгъуэр

уэ нэхърэ нэхъ къызохьэлъэкl, ауэ

хабзэр забзэщи,

ар сымыгъэзащ!эмэ ,

уэр дыддэм губгъэн къысхуэпщlынщ.

— lыхьы — lыхы, тlу, lыхьы lыхьы.

Хабзэр жьы хъурэ убзэщхъу щыхъу лъэхъэнэр

Къэзыщlэф цlыху

Нартым къыхэкlыу щlидзэмэ,

Нартхэри абы кlэлъыкlуэнщ.

Иджы Жьыгъейбг дыдэкlын ди къэлэнщи,

дыкlуэнщ.

Ар къэзыублар Тхьэм иещlэ

щызыгъэтыжынури уи нэ фlыкlэ илъагъу.

Зэдэзэкъуэр Жьыгъейбг нэсщ,

Зэкlэлъхьэужьу пэнтхым къытеуващ.

тэлайкlэ къуакlэм дэплъэу щыта нэужь,

щlалэм жиlащ,

— Иlэ ди адэ итlысхьэ.

Бэдын зыри жимыlэу тажджэм итlысхьащ.

Бэдынокъуэ тажджэр щыхупlэм  щхьэщилъафэри

еlунщlащ.

Тажджэм и мывэ шэрхъиплlыр хуэмурэ ежьэри,

кlуэтэху нэхъ псынщlэ хъуурэ  ежэхыу щlидзащ.

псынщlэ дыддэ щыхъум Бэдын натlэкlэ чийм еуэу

тажджэр зэщlэувыlыкlащ.

Еплъмэ

тажджэм и пхэ шэрхъитlыр  жыг лъабжьэ гуэрым

фlэнауэ адрей шэрхъитlыр кlэрахъуэу

жьым хэту иелъагъу Бэдын.

Уэ ди тхьэ ущыlэр пэжщ.

Жиlэри къэхъуным пэплъэу тысыжащ.

И къуэр бжьэпэм къехщ, тажджэм къыбгъэдыхьэри

шэрхъыр лъабжьэм къыфlихыу щlидзащ.

Къуэр а лэжьыгъэм гугъу зэрыдехьыр  щилъагъум,

Бэдын къыпыгуфlыкlащ.

Бэдынокъуэ абы гу лъитэри и адэм еупщlащ,

— Сыт ди адэ узыщыгуфlыкlыр? Жиlэри.

— Сыт си гуфlэгъуэ сэ?

Ауэ… сщlэркъым сигу къыщlилъэдар

уи къуэм мыбы ущридзыхьжкlэ

уи тажджэри мы жыг лъабжьэм фlэнэу

укъызтригъэувыlэну пlэрэ? жысlэу.

Бэдынокъуэ и лэжьыгъэр игъэувыlэри

тэкlу гупсыса нэужь, и адэр тажджэм кърихыжащ.

— Нартхэм я хабзэр згъэзэщlащ.

Бгым ушыздзын си къэлэнти ущыздзащ.

Уэ тхьэм укъигъэувыlамэ

сэ тхьэм сыпэувыну гуэныхьщ.

Нартхэм саукlами тlо ущыздзынкъым…

Тажджэ нэщlыр жыг лъабжьэм къыфlихыжщ,

бгым ириутlыпщхьэхри

зэдэ зэкъуэр мэзым щlэхьэжащ.

Мэзыр щlащыкlыурэ,

бгъуэнщlагъ гъущэ гуэр къагъуэтри,

ар Бэдын егъэзыпlэ хуищlащ.

Бэдыгокъуэ унэм кlуэжащ,

къыкlэлъыплъыну къигъэгугъэри.

Бэдын бгым щадзыжа фlэкl ямыщlэу,

Бэдынокъуэ и адэм гъуэмылэ хуихьурэ куэдрэ кlуащ…

Зэгуэрым

и къуэм къихьа гъуэмылэм

щынэл зэрыхэмылъым гу лъитэри къеупщlащ.

— Щынэлым щхьэ уефыгъуэжа щlалэ?

А къыфхуэзгъэнар

уэри уи щlэблэми къывдэхуэжынти!

— Нарт хэкум тlылlэ къихьэри псори ихьащ,

гуартэм щынэ хэтыжкъым.

— Атlэ абы амал иlэщ, щlалэ.

гуартэхэр Амыщ  и чэтыпlэжьым тевгъэт бжьыхьэм.

абы зыгуэр къыфхуихьынщ.

Нартхэр Бэдынокъуэ жиlэм едаlуэри

я мэлыр псэф хъуащ,

икlи зы мэлым щынитl щы щlэсу гъатхэ техьащ.

Ауэрэ кlуэурэ

зэгуэрым Бэдынокъуэ ихьа гъуэмылэм

щlакхъуэ хэмылъу къыщlэкlащ.

— Гъавэм ущысхьыжай тlэ щlалэ?

— Нарт хэку псом зы ху шынакъ илъыжкъым,

гъэблэ хъуащи, щlыр бгъэуэ гъэ техьэнущ,

трасэн ху жылэ яlэкъым.

— Ари амалынчэкъым, щlалэ.

Тхьэгъэлэдж и гъэсашэ гъуэгужьыр ввэй,

абы фи гъавэр дэбэгъуэнщ.

Бэдынокъуэ аргуэру нартхэ чэнджэщ яхилъхьэри

я гъавэр зэфlэувэжащ.

Апхуэдэу екlуэкlыурэ

Бэдын гу лъитащ

Хуахьа гъуэмылэм мыlэрысэ зэрыхэмылъым.

— Мыр лlо, щlалэ.  Мыlэрысэ къысхуэпхьакъыми?

— Мыlэрысейуэ хэкум итыр игъукlащ.

Сабий гъымэ lэщlэплъхьэн зы мыlэрысэ телъыжкъым

ди адэ.

— Мы мэзым ущlэкlыжу ущехыжкlэ

уафэм удэплъеурэ ехи, зыгуэр плъагъунщ.

Бэдынокъуэ и адэм гъуэмылэ зэрыхуихьа

хъуржын нэщlыр къищтэжри,

уафэмкlэ дэплъейуэ мэзымкlэ ехыжу щlидзащ.

куэд имыкlуауэ

мыlэрысищ жыг щхьэкlэм пыту  илъагъури

дэкlуейри къыпичащ, игъэзэжри и адэм хуихьащ.

— Мыр сэ сшхымэ жылэр зыгуэркlэ пфlэкlуэдынщ.

зэрыпсэууэ хьый жылэр хэфщlэ.

А мыlэрысищым нартхэ я

мыlэрысэ хадэ цlэрыlуэр къытехъукlыжащ.

Апхуэдэурэ кудрэ екlуэкlыну къыщlэкlынт,

ауэ зы губзыгъэ гуэрым гу лъитэри жиlащ.

— Уа, дэ дымыщlэу Бэдынокъуэ дэнэ щищlэрэ

мы lущыгъэ къомыр?

Ди гъавэр игъэбэвыжащ.

Ди жыг хадэр къигъэщlэрэщlэжащ.

Мыр даурэ?

Нартхэр зэхуэсри Бэдынокъуэ ираджащ.

Къыджеlэ lуэхур зытетыр, жаlэу къыщыпаубыдым,

яжриlащ.

— Тезыр къыстевмылъхьэну сыкъэвгъэгугъэмэ

вжесlэнущ,

сыкъэвмыгъэгугъэмэ вжесlэнукъым.

— Птетлъхьэнкъым зыри, жаlэри къагъэгугъащ.

— Фыкъедаlуэ нтlэ.

Фэр нэхърэ сынэхъ lущкъым,

ауэ дэ псом нэхърэ Бэдын нэхъ lущщ.

Бэдын бгым щыздзыжакъым,

абы а псори къызжиlащ.

— Уа, дэ ди Тхьэ,

Сыту щыуэгъэшхуэ тщlэуэ дытета

иджыри къэс мы дунейм. Жаlэри

зэрынарт жылэу  ежьэри

Бэдын я дамэм тесу къахьжащ.

Абдежым Нартхэм зыханащ

я хабзэ бзаджэр.

Жьы хъуахэр бгым щадзыжыныр.

Нало Ахьмэдхъан Щэритхыжамкlэ.

Жыlэн – söylemek. İki parçalı fiiller gurubuna girer. Bu nedenle şahıs ekleri de parçaların arasına girer. Konu bahsi söylenen şey olduğundan cümle ona göre oluşur. Şahıs eklerinden zaten anlayabilirsiniz.

Сэ жысlащ. – Ben söyledim.

Уэ жыпlащ. – Sen söyledin.

Абы жиlащ. – O söyledi.

Дэ жытlащ. – Biz söyledik

Фэ жыфlащ. – Siz söylediniz.

Абыхэм жаlащ. – Onlar söylediler.

Buradaki söylemeler ortaya söylemelerdir. Herhangi birine veya yöne değildir. Yön belirteci olmadığını da sizler fark etmiş olmalısınız.

Сэ жызоlэ. – Ben söylüyorum.

Фэ жывоlэ. – Sen söylüyorsun.

Абы жеlэ. – Onlar söylüyorlar.

Дэ жыдоlэ. – Biz söylüyoruz.

Фэ жывоlэ. – Siz söylüyorsunuz.

Абыхэм жаlэ. – Onlar söylüyorlar.

Bu cümlelerde konu bahsi bir şeydir yani bir şey söylemektir. Konuşmak değildir. Konuşmak – псэлъэн – veya — гушыlэн — dır.

Birilerinin birilerine bir şey söylemesinin kalıbını çıkaralım ve onu işleterek kendimizi geliştirelim.

Konu bahsimizin cümle başına geleceğini de unutmayalım. Fiil başına gelen şahıs eki söylenen fiil ortasındaki şahıs eki de söyleyeni temsil etmektedir.

Сэ ——— сэ  ———- къы —- з — же – с – lащ.

Уэ ——— уэ ———– ны —– б — же – п — lащ.

Абы —— абы ——————– . — ж  — и — lащ

Дэ ——— дэ ———– къы —- д – же –- т — lащ.

Фэ ——— фэ ———– ны —– в — же – ф — lащ.

Абыхэм – абыхэм ————— я — ж — а — lащ.

Bu tablo işletilirken – щ – kalkarsa cümle soru cümlesi,

n       Щ – yerine —  къэ – gelirse olumsuz soru

n      Щ – yerine – къым – gelirse olumsuz

n      Щ – yerine – нущ – gelirse gelecek zaman

n      Щ – yerine – т – gelirse bitmiş zaman olduğunu biliyoruz.

O – o ile veya onlar ile eşleşecek olursa  жри – жра  şeklinde  araya kaynaştırma dolgu harfi girer.

Мы псалъэр сэ абы къызжиlащ.

Мы псалъэр сэ Зафер къызжиlащ.

Мы усэ дахэр абы абы жриlащ.

Мы усэ дахэр Мазэ и адэм жриlащ.

Bu sözcük ile ilgili detaylı çalışma ileride yapılacaktır. Ön çalışma olarak tablonun işletilebilmesi önemlidir. Benim çalışmalarımın kocaman okyanus içerisinden su damlalarını size anlaşılır hale getirmek olduğunu anlayabilirseniz sanırım dilin genişliğini de bir nebze anlaşılır kılmış olurum.

Bu cümleleri öğrenme güçlüğü olarak algılamayınız. Dilin işleyiş mantığını öğrenmenizin önemi ile ilgili olarak sizinle paylaştım. Eğer dilin işleyiş mantığı bir defa kavranır ise iş kolaylaşacaktır. Kendi mantığı içerisinde söylenen her söz herkesçe anlaşılabilen bir yapıya sahiptir. Bu mantıkla yeni üretilen sözcük dahi herkesçe ilk işitildiğinden itibaren anlaşılır durumdadır.

Bunu veya herhangi bir şeyi söyleme şeklindeki cümle oluşumu;

Сэ жызмыlэ. – Ben söylemeyeyim. ( söylemiyorum )

Уэ жумыlэ. – Sen söyleme.

Абы жремыlэ. – O söylemesin.

Дэ жыдмыlэ. – Biz söylemeyelim. ( Söylemiyoruz )

Фэ жывмыlэ. Siz söylemeyin.

Абыхэм жрамыlэ. Onlar söylemesinler.

Зыри жызмыlэу сыщысщ. – Bir şey söylemeden oturuyorum.

Зыри жумыlэу щыс. – Bir şey söylemeden otur.

Мы къэдупсэлъар уи адэ жумыlэ. – Bu konuştuklarımızı babana söyleme.

Мы къэдупсэлъар уи адэ жумыlыж. – Bu konuştuklarımızı babana nakletme.

Мы къэдупсэлъар хасэм щыlуэтэж. – Bu konuştuklarımızı dernekte anlat.

Nart destanlarından Bedın Dede’ nin ve oğlu arasındaki ve Nartların törelerini uygulamaları ile ilgili bazı ip uçlarını veren yukarıdaki  parça töre değişimleri, xabzenin oluşum ve değişimlerine de ışık tutmaktadır.

Sözcük dağarcığı;

Гу зылъытапхъэ псалъэхэр

Амал – çare, çıkış yolu

Губгъэн – kabul edilmeyen şey

Убзэшхъу – değiştirmek, düzeltmek, berrak hale getirmek

Пэнтх – uçurumun tepesi, yamacın en yüksek yeri

Бгы — yamaç

Чы — çuguk

Гулъэ – kağnı dolusu

Ухуэн — kurmak

Пэрыувэн—işe başlamak, işe koyulmak

Зыфlэлъхьэн – parçaları bir birine takmak

Ещыхьэкlуэн – üzüntüsünü iletmesi

(ölüm ile ilgili zamanının geldiğini iletmesi )

Къэлэн – görev

Къехьэлъэкlын – ağırına  zoruna gitmek

Тажджэ – çubuktan örülerek yapılan çevirme

Мыгъуэ – zavallı, faydasız, mesnetsiz

Зэпышын — uzatmak

Дзын — atmak

Дэдзейн – yukarı atmak

Едзыхын – aşağı atmak

Дэхьейн – yukarıya götürmek

Ехьэхын – aşağıya götürmek

Дэкlуейн – yukarıya çıkmak

Къехын – aşağıya indirmek

Шэрхъ — teker

Ежьэн – yürümeye başlamak, çıkış

Хуэм  — yavaş

Псынщlэ — hızlı

Мывэ — taş

Лъабжьэ — dip

Къэублэн – bir şeyi başlatmak

Щыгъэтыжын – bir şeyi bitirmek

Еутlыпщхьэхын – aşağıya boşluğa bırakmak

Тезыр — ceza

Гъаблэ — kıtlık

Шынакъ — tabak

Гъуэмылэ — azık

Псэф – yüklü, hamile

Бгъэ – yüksüz, kısır

Ху – Buğday pirinç türü insanlık tarihinde ilk ekim biçimi yapılan ürün türü.

Лъытэн – fark etmek

lущ – eğitimli, akıllı

Щыуагъэ – hata, yanılgı

Иджыри къэс – bu zamana kadar

Гъэгугъэн – güvence vermek

Гъавэ – ekilip biçilen ürün

Къом — çok

Гъасэ – buğday türü ürünlerin biçilmiş hali

Цlэрыlуэ – ünlü

Зыхэнын – o davranışı, adeti terketmek

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхтэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 23

ГЪУБЖЭР НАРТХЭМ ЛЪЭПЩ ЗЭРАХУИЩlАР

Нартхэм мэш бэв къагъэкlат,

ауэ къызэрахьэлlэжынур ямыщlэу гузавэу зэхэсхэрт.

Лlыжьхэр зэчэнджэщырт.

Щlалэгъуалэр зэдауэрт.

Сыт жаlэми, сыт ящlэми

мэшыр зэрыlуахыжыну амал къахуэгупсысыртэкъым.

Икlэм зыгуэрым жиlащ:

Ди жылэм нэхъыжь дыддэу дэсыр Уэрсэрыжьщи,

фыкlуэй къафшэ.

Абы зы чэнджэщ гуэр къыдитынщ.

Ар щызэхахым,

щlалэ гуп зэрохьэжьэ,

Уэрсэрыжь къашэну,

къэмыкlуэфмэ къахьыну.

Уэрсэрыжь пэщащэу дыгъапlэм кlэрысу ирохьэлlэхэ.

lуэху зыlутыр хуаlуатэ.

Мыкlуэфыну щыжиlэм,

ар щlалэхэм пхъэхьым тралъхьэри

нартхэр щызхэс щlыпlэм яхь.

Нарт хэщlапlэр кумбылъэти,

къыщеувэхым фызыжьыр мэджалэ.

— Уии, нартхэ я унэм сыныщlоджагуэри,

фызыжьым щыжиlэм,

щlалэгъуалэр зэщlодыхьэшхэ.

— Укъыщlэджагуэркъым, укъыщlэджэлащ.

Щlалэхэм я ауаныр гущlыхьэ щыхъуауэ,

Уэрсэрыжь зегъэгусэри йожьэж.

— Зумыгъэгусэ, жраlэ

нарт лlыжьхэм Уэрсэрыжь.

— Дымыщlэкlэ дыноупщlыну аращ,

чэнджэщ къыдэт.

Ди мэшыр губгъуэм йокlуэдэж,

къызэретхьэлlэжынури тщlэркъым.

— Сэ фи мэш си лажьэкъым,

Сэ жьы сыхъуащ,

сыщхьэмыгъуэщ. Жиlэри

Уэрсэрыжь гъуэгу техьэжащ.

— Ар щхьэхупсалъэщ,

къыджимыlар ищхьэ хужиlэурэ кlуэжынущ,

Фыкlэлъыкlуатэ, фыкlэлъыдаlуэ,

яжриlащ Лъэпщ нарт хасэм.

Щlалэ нэхъ жьыджэру зы тlущ,

Уэрсэрыжь кlэлъыщlэпхъуащ.

Кlэлъыщlэхьахэм мыр зэхахащ.

— Лlо абы гугъуехьу хэлъыр?

Адакъэкlэу къэбгъэшрэ,

пхъэшыкъу тlэкlу фlэбукlэу,

къазшырыдзэу дупкlыкlыжмэ,

гъубжэ жыхуэпlэнур аракъэ?

Ар зэрызэхахыу,

щlалэхэм къагъэзэж,

къагъэзэжри къокlуэж,

къосыжхэри я тхьэкlумэ къиlуар

нарт хасэм хуаlуэтэж.

lуэхур щызэхихым,

Лъэащ щlалэхэм унафэ яхуищlащ.

— lэплlэкlэ фхьыжи

ди Уэрсэрыжь дыщэр

дыгъапlэм кlэрывгъэтlысхьэж.

дыгъэпсым хэсу куэдрэ ирепсэу.

Сэ кlыщым сыкlуэнщи, гъубжэ фхуэсщlынщ.

Ар жиlэри Лъэпщ кlыщым кlуэжащ.

Гъущl кlапэ

адакъэкlэу къигъэшащ,

къазшырыдзэу дипкlыкlащ,

пхъэшыкъу тlэкlуи фlиlужащ.

Нартхэм ар я гъубжэу

я мэш бэвыр къахыжащ.

Кlуантlэ lэзид зэритхыжамкlэ.

Щlын — yapmak

Щlэн – bilmek

Щlэн – bir şey etmek eylemek

Bu iki fiilin her ikisi de ikinci tür fiillerdendir. Çünkü yapılan bir şey veya bilinen bir şey konu bahsimizdir. Fiillerin çekimlenmeleri de, şahıs eklerinin oluşumu da ona göredir. Her ne kadar fiil ayrık gibi görülse de her ikisi de birbiri ile aynı yazım ve seslenimlerle aynı anlamlarda kullanılırlar. Eğer bahsedilen şey bir nesne ise veya bir kavram ise bilmek, bahsedilen şey bir eylem ise yapmak anlamına gelir.

Щlы — yap

Умыщl – yapma

Сыт пщlыр? — Nesnel olarak yaptığın şey nedir?

Сыт пщlэр? – Eylem olarak yaptığın şey nedir?

Зэр—- р – yaptığı, yapışı.

Зэр — у – yaptığı ettiği eylediği zaman

Зафер, узэрышхэу къакlуэ. – Zafer, yemeğini yiyince gel.

Пщэдджыжь къэс Зафер шей зэрефэр пщlэрэ?

Her sabah Zafer’in çay içtiğini biliyor musun?

Зафер щей зэрефар сэри сощlэ.

Zafer’in çay içtiğini ben de biliyorum.

Ефэн – bir şeyi içmek

Зэрефэр – bir şeyi içtiğini

Зэрищlыр – nesnel olarak yapış şekli

Зэрищlэр – eylem olarak yapış şekli

Зэрищlэр – bilişi

Мы къэдыупсэлъар Зафер ищlэн хуейкъым.

Bu konuştuğumuzu Zafer’in bilmemesi gerekir.

А жыхупlар Зафер ищlэн хуейкъым.

O söylediğin işi Zafer’in yapmaması gerekir. ( yapmaz )

Onu ben yapıyorum.Onu ben yaptım. Onu ben yapacağım.

———- Сэ сощl ——— Сэ сщlащ. ————- сэ сщlынущ.

———- Уэ бощl ——— Уэ пщlащ. ————– уэ пщlынущ.

Ар —- абы иещl –Ар – абы ищlащ. – Ар –— абы ищlынущ.

———- дэ дощl ———- дэ тщlащ. ————– дэ тщlынущ.

———- фэ фощl ——– фэ фщlащ. ———— фэ фщlынущ.

—— абыхэм ящl —– абыхэм ящlащ. ——абыхэм ящlынущ.

Bir cümlenin sonuna – р – gelir ise o cümlenin tamamı konu bahsi olur.

Нышэдибэ лъандэрэ Мазэ зэлэжьахэр плъэгъуа?

Sabahtan beri Maze’ nin uğraştığı şeyleri gördün mü?

Cümle içerisinde – р – halindeki şahıs veya nesnenin konu bahsimiz olduğunu zaten daha önceden öğrenmiştik. Konu bahsi ile Türkçedeki cümle öznesi aynı gibi görülse de farklı şeylerdir. Burada konu bahsi bazen şahıslar olabildiği gibi bazen de değildir. Şahıslar figüran olduğundan konu bahsi durumunda değillerdir. Şimdi konu bahsinin şahıslar olduğu – хуэ – ön eki ile cümle tablomuza bir bakalım. Fiil başındaki birinci şahıs eki eden eyleyen, ikinci şahıs eki ise kimin için edildiği ve eylendiğini göstermektedir.

Сэ —— сэ ———- сы —- с —- хуэ –– лэжьащ.

Уэ —— уэ ———– у —— п —- хуэ — пщэфlащ.

Ар —— абы ——— . —— . —– хуэ — щэхуащ.

Дэ —— дэ ———– ды —- т —- хуэ — кlуащ.

Фэ —— фэ ———- фы — ф — хуэ — тхьэшlащ.

Ахэр – абыхэм —— . —— а —- хуэ — лъэсащ.

Bildiğimiz üzere birisi için bir şey yapma tablosundan çaprazlamalarla 28 cümle üretilmektedir. Sen benim için, ben senin için şunu, bunu yaptım türü cümlelerdir. Şimdi de konu bahsimizin bir nesne olduğu cümlelere ve cümle kalıbına bir bakalım. Bu kalıpta ön ek birinci ve ikinci şahıs eklerinin arasına girmektedir.

Гъубжэр сэ ———- сэ ———– с — хуэ – с – щlащ.

————- уэ ———- уэ ———- п — хуэ – п ———.

————- абы ——– абы ——– . — хуэ – и ———.

————- дэ ———- дэ ———- т — хуэ – т ———.

————- фэ ———- фэ ——— ф – хуэ – ф ———.

————- абыхэм — абыхэм — . — хуэ – а ———-.

Bu tablonun tek istisnası ise гъубжэр абыхэм ile başlayan beş cümlede fiil başına я ( иа ) gelmek durumundadır.

Гъубжэр абыхэм сэ яхуэсщlащ.

———————— уэ яхуэпщlащ.

———————– абы яхуищlащ.

———————– дэ яхуэтщlащ.

———————— фэ яхуэфщlащ.

———————— абыхэм абыхэм хуащlахэщ.

Diğer çaprazlamaları da sizler yaparak kendinizi geliştirebilirsiniz.

Şimdi de зэр ön eki ile yapılan cümle tablosuna bakalım. Benim senin onun yapışı anlamı oluşturan cümleler.

Гъубжэр сэ зэрысщlар.

———— уэ зэрыпщlар.

———— абы зэрищlар.

———— дэ зэрытщlар.

———— фэ зэрыфщlар.

———— абыхэм зэращlар.

Şimdi de benim için senin yapışın, senin için benim yapışım türü cümle tablosunu inceleyelim. Sanırım şahıs eklerinin sıralanışını tekrar etmeğe gerek yoktur.

Гъубжэр сэ ——– сэ ———- зэры – с — хуэ – с – щlар.

———— уэ ——– уэ ———- зэры – п — хуэ – п ——– .

———— абы —— абы ——- зэры — . — хуэ – и ——- .

———— дэ ——— дэ ——— зэры – т — хуэ – т ——– .

———— фэ ——– фэ ——– зэры – ф – хуэ – ф ——- .

———– абыхэм — абыхэм – зэры — а —хуэ – а ——– .

Гъубжэр абыхэм абы зэрахуищlар.

Гъубжэр нартхэм Лъэпщ зэрахуищlар.

Bu çalışmaları ilerleterek çalışmayı zevkli hale getirebilirsiniz. Çaprazlamaları yapabilirseniz artık pratiklerinizi geliştirebilirsiniz.

Mesla ben küstüm sen küstün cümlelerine bakalım.

Сэ зызгъэгусащ.

Уэ зыбгъэгусащ.

Абы зигъэгусащ.

Дэ зыдгъэгусащ.

Фэ щывгъэгусащ

Абыхэм загъэгусащ.

Ben sana sen bana küstün türü cümle kalıbına bakacak olursak

Къы – ны – yön belirteçlerini de dahil edelim.

Сэ ——— сэ ———– зы – къы – с – хуэ – з – гъэгусащ.

Уэ ——— уэ ———– зы – ны —- п – хуэ – б ————– .

Абы ——- абы ——– зы ———— . – хуэ – и ————– .

Дэ ——— дэ ———– зы – къы — т – хуэ – д ————- .

Фэ ——— фэ ———- зы – ны —- ф – хуэ – в ————- .

Абыхэм – абыхэм — зы ———— а — хуэ – а ————– .

Сэ абы зыхуэзгъэгусащ. – Ben ona küstüm.

Сэ Зафер зыхуэзгъэгусащ. – Ben Zafer’e küstüm.

Абы сэ зыкъусхуигъэгусащ. – O bana küstü.

Зафер сэ зыкъысхуигъэгусащ. – Zafer bana küstü.

Сэ уэ зыныпхуэзгъэгусащ. – Ben sana küstüm.

Уэ сэ зыкъысхуэбгъэгусащ. – Sen bana küstün.

Bu cümlelerde küsenin kalp olması nedeniyle konu bahsi zikredilmemiş olmasına rağmen cümle oradan kurgulanmıştır. Diğer çaprazlamaları sizler yaparak 28 cümleyi dizmeye çalışın ve pratik yapın. Şimdi de küsüşme benzeri cümlelere bakalım. Bu cümle yapısı daha önceki derslerde anlatılmıştı. Hatırlamak ve tekrar etmek yararlı olacaktır.

Заферрэ сэрэ дызэргъэгусащ. – Zafer ile ben küsüştük.

Мазэрэ и адэмрэ зэргъэгусахэщ.—Maze ile babası küsüştüler.

Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа? – Maze ile tanıştınız mı?

Абырэ абырэ зэрцlыхуахэ? – Onunla o tanıştılar mı?

Ахэр зэрцlыхуахэ? – Onlar tanıştılar mı?

Дэ дыгъуасэ дызэрлъэгъуащ. – Biz bu gün görüşeceğiz.

Ахэр нобэ зэрлъагъунухэщ. – Onlar bu gün görüşecekler.

Bana doğru eylemin başına – къ – yön belirteci.

Sana doğru eylemin başına – н — yön belirteci geldiğini zaten biliyoruz.

Bu açıklamalardan sonra yukarıdaki metnin tahlilini yapacak olursak olayı şöylece bölümlere ayırabiliriz. Öncelikle Nartların içerisinde bulundukları durum ve problemlerinin xasede görüşülüp çözüm bulunmaya çalışıldığı. Büyüklerden danış alınmak istenildiği. Onun küstüğü. Onun kendi başına konuştuğu. Bu durumu bilen demircilerin pirinin verdiği fikir ve çözüme ulaşılması anlatılmaktadır.

Sözcük dağarcığı:

Зэгъэгlапхъэ псалъэхэр

Къэкlын – (Yerden ) bitmek

Чэнджэщ — danışık

Къехьэлlэжын — hasat

Зэдэуэн – birbiriyle davalaşmak, münakaşa

Мэш — ekenek

Бэв — bereketli

Гупсысэн — düşünmek

Жылэ – halk ( diğer bir anlamı da tohumdur fakat buradaki anlamı halk anlamındadır.)

Пэщэщэн – eliyle bir şeylerle uğraşmak

Пхъэхь – ağaçtan yapılmış tutuşmalı taşıma aracı

Хэщlапlэ – xasenin yapıldığı yer

Кумб – çukur

Кумбылъэ — engebeli

Джэлэн — yıkılmak

Ауан — alay

Кlуэдын — kaybolmak

Пхъэшыкъу – ağaçtan sap

Къэгъэшын — bükmek

lэплlэ — kucak

Кlыщ — atölye

Дэпкlыкlын – uçunu kenarını döverek çıkarmak

Гъущl — demir

Къэхын.—biçmek

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 22

ФlЭХЪУСХЭР SELAMLAŞMA

Уи пщэдджыжь фlы  ухъу. —– — İyi sabahlar.( muhataba)

Фи пщэдджыжь фlы фхухъу. — — İyi sabahlar. ( muhataplara)

Уи махуэ фlы ухъу. ————– — İyi günler. ( muhataba)

Фи махуэ фlы фхухъу. ———- — İyi günler (muhataplara)

Уи пщыхьэщхьэ фlы ухъу. ——- İyi akşamlar.

Фи пщыхьэщхьэ фlы фхухъу. — İyi akşamlar.

Уи жэщ фlы ухъу. ——————- İyi geceler.

Фи жэщ фlы фхухъу. ————— İyi geceler.

Уи пшыхь фlы ухъу. —————- İyi geceler

Фи пшыхь фlы ухъу. —————- iyi geceler

Нэху лъэфl  фыкъикl. ————– Aydın ve iyi  sabaha ermenizi dilerim.

Нэху лъэфl укъикl. —————- Aydın ve iyi sabaha ermeni dilerim.

Узыншэу  фыкъанэ. ————— Sağlıkla kalın.

Гъуэгу махуэ. ———————— Yolunuz açık olsun.

Тхьэм гурыфlыгъуэкlэ дызригъэлъагъу.  — Tanrı mutlulukla görüştürsün.

Тхьэм гурыфlыгъуэкlэ дызхуигъазэ.  — Tanrı bizi mutlulukla karşılaştırsın.

Дызэрлъагъунщ. ——————— Görüşürüz.

Фlыкlэ , дызэрлъагъунщ.  ——— İyilikle , görüşürüz.

Кхъыlэ.  ———————————- Lütfen.

Упсэу.  ———————————– Yaşa.

Тхьэм уи гукъэкl нэхъыбэ ищl. —- Tanrı düşüncelerini çoğaltsın.

lуэхъус апщий. —————— Hoş geldin.( yabancı olarak  gelene söylenir)

lуэхъусыж. ————– Hoş geldin. ( yabancı olmayanın dönüşüne söylenir)

Упсэуж. ————————- Hoş bulduk.( Tekrar çok yaşa anlamında)

Къеблагъэ.  ——————- Buyur. ( buyur etmek için kullanılan söz)

Фlым ухуиблагъэ. ———-  İyiliğe buyurasın .

Уи лъагъуж фlы ухъу. —– Tekrar görmek ne güzel.

Къысхуэгъэгъу. ————- Özür dilerim.

Губгъэн къысхуомыщl.  — Kusuruma bakma.

Уигу къызомгъабгъэ.  —— Kusuruma bakma.

Бэ ухъу апщий. ————– Bereketli olsun.

Гуп махуэ апщий. ———– Gurubunuz açık ( içten) olsun.

Фlым ухуишэ. ——————- İyiliğe yöneltilesin.

Фlым фыхуишэ. —————- İyiliğe yöneltilesiniz.

Ем ущихъумэ. —————— Kötülüklerden korunasın.

Ем фыщихъумэ. ————— Kötülüklerden korunasınız.

Уи lуэху Тхьэм иузэнщl. — Tanrı işlerini düzeltsin.

Фи lуэху Тхьэм иузэнщl. — Tanrı işlerinizi düzeltsin.

Фигу илъ Тхьэм къывигъэхъулlэ. — Tanrı düşüncelerinize eriştirsin.

Уигу илъ Тхьэм къуигъэхъулlэ. — Tanrı düşüncelerine eriştirsin.

Ягу  илъ Тхьэм къаригъэхъулlэ. — Tanrı onları düşüncelerine eriştirsin.

Фlыкlэ Тхьэм къывигъэлэжь. — Tanrı iyilikle kazandırsın.

Фlыкlэ Тхьэм фигъэшхыж. — Tanrı iyilikle yemeyi nasip etsin.

Фlыкlэ улажьэ.  — İyilikle eskitesin. (yeni alınan bir şey için hayırlı olsun)

Selamlaşma ile ilili açıklama olarak söylenen çok fazla ve detaylı sözler çoktur.

Dilimizin bu alanda zenginliği içerisine girildiğinde anlaşılabilir.

Dilimizin en fazla gelişim alanı törenlerde iyi dilek anlatımları alanında olmuştur.

Tanrıdan iyi şeyler dilemek üzerine, gelin alma , cenaze törenlerinde veya diğer törenlerde güzel dilekler dilemek üzerine , işe başlama işi bitirme başlı başına bir kültür olarak dilimizde yer tutmaktadır. Bunlar yazıldığı takdirde kitaplar dolusu yer tutar. Ben kendimce daha çok kullanılacağını tahmin ettiklerimi yazdım.

Selamlaşma ile ilgili ve onun adabı ile ilgili yaklaşımlara da bir göz atacak olursak; temel bazı kuralları şöyle sıralayabiliriz.

Selam verecek olan daima gelen olmak durumundadır. Eğer yolda bir karşılaşma olmuş ise selam verecek olan büyük olandır. Selamı alacak olan da küçük olandır.

Yaşıtlarda böyle bir kayda gerek yoktur.

Adigelerde selamlaşmada sarılmak, öpüşmek, kafa tokuşturmak gibi selamlaşma genel adaba aykırıdır. El ile tutuşup el sıkışarak selamlaşma dahi sonradan edinilmiş ve uygun görülmüş olmalı ki adaba aykırı görülmemiştir.

Özellikle baş sağlığı veya cenaze törenlerinde başsağlığı verilirken el tutmak ve öyle başsağlığı vermek bu adabın özüne çok aykırı düşmektedir. Sarılma öpüşme kafa tokuşturma gibi davranışların ise bu adapta çok ayıp sayıldığı unutulmamalı. Söylenmek istenilen şey ciddi bir duruş ile muhataba söylenmelidir.

Selamlaşma, hal hatır sormalar sonunda küçüklerin büyüklere birilerine  selam  söyle türünden selam gönderme girişimleri de çok ayıp sayılan bir davranış biçimidir.

Selam alış şekli de  büyük ve küçüğe göre değişkenlik gösterir.  Selam alışın genel standartları vardır onların bilinmesi selamı almayı kolaylaştırır.

Eğer selamı veren büyük ise küçük olan selamı şu cümlelerin biri veya tümünü veya bir ikisini söyleyerek alabilir.

Жьыщхьэ  махуэ ухъу. — Aydın büyüğümüz olmanı diliyorum.

Тхьэм и щlасэ ухъу.  — Tanrının hoşnutluğu içinde olasın.

Щхьэ махуэ ухъу.  — Akıl önderimiz olasın

Eğer selamı veren küçük alan büyük ise şu cümle veya cümleler ile selamı alır.

Упсэу.  ———- Yaşa

Насыпыфlэ ухъу. — Kısmetli olasın

Гъащlэ кlыхь ухъу. — Uzun ömürlü olasın.

Щауэ махуэ ухъу. — Genç önder olasın.

Насыпыфlэ, насып защlэ ухъу.– Kısmetli, kısmet içinde olasın.

Апщий  — sözcüğü her selam verme almanın sonuna eklemlenebilir. Bunun cümleye katkısı karşıdakini yüceltme ve değerli kılma sözcüğüdür.

Arapçadan dilimizde yer tutan Selamun aleykum ve cevabi olarak Aleykum selam. Bu selamlaşma her türlü selamlaşma için yeterli bir selamlaşma olarak kabul edilir.

Şimdi de selam verme cümlelerine bakacak olursak

Bir işte çalışan herhangi bir kişi yanına gidildiğinde verilecek selam

lуэху фlохъуэ апщий.  — Kolay gelsin, işin rast gelsin.

— Уи lуэху фlы икlуэ.  — İşin iyilikle yürüsün.

— Фlэхъус апщий. — Hoş geldin.

Bir guruba rastlandığında

Гуп махуэ апщий —— Değerli gurup olasınız.

— Щауэ махуэ ухъу апщий. — Genç önder olmanı dileriz

İyileşmiş kalkmış hasta ziyaretinde

Лъапэ махуэ къыухьэжьэж. — Sağlıklı olarak tekrar topluma katılmanı diliyorum

Тхьэм уигъэlуэтэж. — Tanrı hastalığını hikayeleştirip anlatmayı nasip etsin.

Ameliyat geçirmiş veya yara almış hasta için

Фэбжь хъуами лажьэ Тхьэм имыщкlэ. — Acı verdi ise de Tanrı ölümden korusun.

Bu söylemlerin sonuna eklenecek cevaplar yukarıda zikrettiğimiz büyük küçük olma durumları gözetilerek verilecek cevaplardır.

Bu kültürde damat sağdıcı ile kardeş olur ve sağdıcının ailesi ile ömür boyu sürecek bir akrabalık ilişkisi başlar. Her türlü mutluluk ve sıkıntıyı beraber paylaşmayı beraberinde getirir. Щауэ, къан  tabirleri burada kullanılır. Sağdıcın ailesi onun da ailesi sayılır. Kardeşleri de kardeşi sayılır.

Sağdıca veya ailesine bu sözler söylenebilir

Уи къуэшыгъэ тхьэм кlыхь ищl.  — Kardeşliğiniz uzun olsun.

Фи къуэшыгъэ Тхьэм кlыхь ищl. — Kardeşliğiniz uzun olsun

Гущэпс быдэ Тхьэм фхуищl. — Aranızdaki bağı Tanrı güçlendirsin.

Kızı evlenene , gelin gönderen aileye;

Лъэдакъэ махуэ Тхьэм къыфхущигъанэ — Aydın geleceğe gitmiş olanlardan etsin

Зыхэхьам Тхьэм яхигъэзагъэ.  — Girdiği aileye uyumlu olmayı nasip etsin.

Зыхэхьам Тхьэм щигъэтынш. — Tanrı girdiği ailede rahat yaşama nasip etsin.

Gelini alan, gelin gelen aileye;

Лъапэ махуэ къыфхишияуэ Тхьэм жиlэ.

————- Aydın kişi olarak ailenize girmiş olmasını Tanrıdan diliyorum.

Фызэрхуейуэ Тхьэм къыфхущlигъэкl. — İstediğiniz gibi  çıkmasını diliyorum.

Акъылэгъу Тхьэм къывдищl. — Akıl birliği içerisinde olmasını diliyorum.

Her iki aileye birlikte iyi dilek dilemek gerekiyor ise

Благъэ захуэмахуэ Тхьэм фищl.

— Akrabalığınızın birbirinize açık ve içten samimi  olmasını Tanrıdan diliyorum.

Фи блэгъагъэр Тхьэм кlыхь ищl. — Tanrı akrabalığınızı uzun kılsın.

Damat veya geline arkadaşlarının söyleyeceği sözler

Пlэщхьагъ махуэ Тхьэм пхуищl.

— İçten samimi yastık arkadaşlığınızın olmasını Tanrıdan diliyorum.

Тхьэм гу зыщывигъахуэ. — Birlikte mutluluğa eresiniz.

Doğan çocuk için

Тхьэм гъащlэ кlыхь ищl. — Tanrı uzun ömürlü kılsın

Тхьэм насыпыфlэ ищl.  — Tanrı kısmetli kılsın

Ölümlerde  başsağlığı olarak;

Тхьэм фщимыгъэгъупщэкlэ.  — Tanrı unutturmasın.

Зыдэкlуам Тхьэм щигъэтынш. — Gittiği yerde Tanrı kolaylık versin.

Дунейкlэ къемыхъуэпсэн Тхьэм ищl. — Tanrı onu dünyaya imrendirmesin.

Ар фщызгъэгъупщэн Тхьэм фимгъэлъагъукlэ.– Unutturacak acı yaşatmasın.

Тхьэм рахьмэт дахэ кърит. — Tanrı rahmet etsin

Eğer cenaze töreninde bulunulamamış ise sonradan başsağlığı verilmesi gerekiyor olabilir. Başsağlığı karşılaşıldığında verileceğinden

Лажьэр жьы хъукъым.  — Ölümün eskisi olmaz.

denilir ve sonra başsağlığı yukarıdaki cümlelerle gerçekleştirilir.

Başsağlığı buluşması veya törenlerinde el tutuşması bu kültürün yapısına  uymadığının özellikle unutulmaması gerekir.

Diğer buluşmalarda ise büyük elini uzatmadıkça el tutma çabasına küçüğün  girmesi de uygun düşmez. Büyük olan el tutmak istiyor ise hareketi yapacak  olan büyüktür. Küçük  gözetmek ve büyük olanın hareketine göre icabet etmek durumundadır.

Къуажэхэм зы унэ lухьахэм  япэ тlэкlу загъэпскэlурт.

—– lхьхьу, lухьху жаlэурэ.

Иужькlэй

—– Еей фыщlэсхэ, жаlэурэ, тlэкlуи  lэуэлъауэ ящlурэ lухьэхэрт.

Иужькlэй бжэм е куэбжэм теуlэхэрт.

Езгъэблэгъэн зыгуэрхэр къыщlэкlмэ  фlэхъус ирахыурэ еблагъэхэрт.

Мы  lухьэкlэм куэд къегъэлъагъуэ.

Мыхъун зыгуэр уlумыуэным теухуауэ.

—————————————–

Уридыхьэшхын зыгуэрхэри къэмыхъуу щыттэкъым.

Анзурей къуажэ зы лlы гуэр и хьэсэм щылажьэу итт.

И зы гъунэгъуи  Тхьэм иещlэ сыт и lуэхугъуэми

Езым и хьэсэм кlуэ къэкlуэжурэ тlо щэ блэкlащ къыблэкlыжащ.

Зэй фlэхъус кърихакъым.

Сыт щlэгупсысми.

Ищхьэр щlэгуауэ блэкlащ къыблэкlыжащ.

Махуэр щыхэкlуатэм мы хьэсэм итым и щхьэгъусэр къэкlуащ.

Илlым гъуэмылэ тlэкlу къыхихьри.

Зэлl Зэфыз  зыбгъэдэсу шысхэу я гъунэгъур аргуэру  и  хьэсэмкlэ

Кlуэуэ щыблэкlым гу къалъитауэ къыщlэкlынти.

Ищхьэр къиlэтри

— Сэламун гlэлейкум жиlэри фlэхъус къарихащ.

Фlэхъусым мыбы зыри щыпимыдзыжым  и щхьэгъусэм

— lэнна фlэхъус къуихащ сыт къыщlыlомыхыр  жиlащ.

— Къеlызмыхын уэлехьи. Уэ къеlых. Уэращ фlэхъус зрихар.

— lэнна ар хъурэ, дауэ сэ къызихыу.

— Уэлехьи мэхъум сыт щlэмыхъунур.

Нобэ лъандэрэ пщlэ блэкlащ къыблэкlыжащ  фlэхъус къызихакъым.

Иджы фlэхъус къызехыр. Жиlэри  къыпидзэжащ.

———————————————-

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 21

ТlОШlРЭ ЕЗАНЭ ГУКЪИНЭ YİRMİBİRİNCİ DERS

Уафэм И Шытыкlэхэм Теухуауэ

Зэгъэшlапхъэ псалъэхэр

Хуабэ – sıcak

Щlыlэ – soğuk

Щlыlэтlыlэ – serin

Гъуркl – kuru

Псыlэ – ıslak

Псыlэтlыlэ – nemli

Щlымахуэ – kış

Гъатхэ – ilkbahar

Гъэмахуэ – yaz

Бжьыхь – sonbahar

Уафэ – gökyüzü

Уэфэгу – uzay

Уэгу – gök

Жьы – hava

Пшэ – bulut

Пшагъуэ – sis

Пшэплъ – akşam veya sabah oluşan bulut kızıllığı

Уафэ гъуагъуэ – gök gürültüsü

Шыблэ – yıldırım

Уафэ хъуэпскl – şimşek

Лэгъупыкъу – gök kuşağı

Уэшх – yağmur

Уэс – kar

Уэф – dolu

Уэсэпс – çiğ

Жэп – kırağı

Ткlуэпс – damla

Къешхын – yağmurun yağması

Къесын – karın yağması

Къехын – dolunun yağması

Кърипхъыхын – kar atıştırması

Къепсэпсэуэн – yağmur çiselemesi

Жьы къепщэн – rüzgarın esmesi

Уэфl – açık hava

Уфа – kapalı hava

Уэшх уэлбанэ – yağmurlu

Уае – fırtına

Жьапщэ – rüzgar

Уэс укхъуэ – kar fırtınası

Уэс утэ – çığ

Псыдзэ – sel

Уэс щхьэфэ – don

Шыц уэс – taneli kar

Псы – su

Мыл – buz

Бахъэ – buhar

Щтын – donmak

Выжын – erimek

Уэсылl – kardan adam

Уэс lэшкlэ – kar topu

lэшанэ – kayak

lэжьэ – kızak (eşya yük taşıma kızağı veya üzerine

oturularak kayılan kızak)

Псыф – ıslak

Упсыфын – ıslanmak

Цlынэ – ıslak (içine su çekip kendini bırakması

ekmeğin toprağın su çekip ıslanması

yani kendini bırakması.)

Щхъуэ – mavi

Къащхъуэ – gök mavisi

Щхъуантlэ – yeşil

Гъуэжь – sarı

Гъуабжэ – gri

Хужь – beyaz

Фlыцlэ – siyah

Плъыжь – kırmızı

Мазэ – ay

Дыгъэ – güneş

Вагъуэ – yıldız

Уэшхыр жьыгъейуэ къешхырейщ.

Пшагъуэр щlыгум техьэрейщ.

Къуэлэбзухэр мэлъэтэж.

Тхьэмпэр жыгым полъэлъыж.

Упщlэхэр

1 – Мы усэр илъэсым дэтхэнэ и лъэхъэнэм тепсэлъыхьрэ?

2 – А лъэхъэнэм теухуауэ сытхэр нэхъ къыщыхъурэ?

3 – Къуэлэбзухэр дэнэхэм лъэтэжу фигугъэ?

4 – Къулэбзухэр щlэлъэтэжым и щхьэусыгъуэр сыт?

Къыпэкlуэхэр

1 – Усэр ………………… топсэлъыхь.

2 – А лъэхъэнэм нэхъыбэlуэу уэшх …………….., пшагъуэр щlыгум ……………….. .

къулэбзухэри …………………. .

3 – Къулэбзухэр ……………….. щlыпlэхэм мэлъэтэжхэ.

4 – Щlымахуэр къохьэ, уафэхэр ………………. хъууэ щlедзэри аращ.

Бжьыхъэ жэпым дыгъэр тепсэм

Ар уэсэпсу мэкlуэдыж.

Фlыуэ слъагъум сыlуплъамэ

Си гукъеуэр сщхьэщокlыж.

Упщlэхэр

1 – Дэтхэнэ лъэхъэнэра жэп къыщехыр?

2 – Дыгъэр жэпым тепсэм сыт хъужрэ?

Къыпэкlуэхэр

1 – Жэпыр …………….. къох.

2 – Дыгъэр жэпым тепсэм ……………. мэхъури …………….. .

БЖЬЫХЬЭР КЪИХЬАЩ

Жаным БОРИС

Бжьыхьэ мазэр къытхуихьащ.

Пшагъуэр щlыгум къытехьащ.

Къуэлэбзухэр мэлъэтэж,

Щlыпlэ хуабэхэм мэкlуэж.

Къущхьэхъу къикlыу къру инхэр

Уэгум иту мес мэкlуэж.

Колхоз lэщхэу мэл былымхэр

Пшэр хъужауэ къытхуокlуэж.

Губгъуэй мэзи хуэгъуэбжафэщ,

Бжьыхьэ уафэр уэлбэнафэщ,

Жыгхэм пщlащэр полъэлъыж.

Цlыкlухэр школым зэдокlуэж.

Мы усэр гукlэ зэвгъащlэ, дахэу фыкъеджэ.

Упщlэхэр

1 – Бжьыхьэ мазэм сыт къытхуихьар?

2 – Пшагъуэр сытым и гущlыlум техьэрэ?

3 – Къуэлэбзухэр дэнэхэм лъэтэжхэрэ?

4 – Кърухэр дэнэ къикlыжу дэнэ кlуэжхэрэ?

5 – Губгъуэхэм мэзхэм я плъыфэр бжьыхьэм сыт хуэдэ?

6 – Бжьыхьэм жыгхэм я пщlащэхэм ящхьэ сыт кърикlуэрэ?

Мы упщlэхэм къыпэкlуэжхэм ныкъуэу къэнахэр хэфтхэж.

Къыпэкlуэхэр

1 – Бжьыхьэ мазэм ……………… къытхуихьащ.

2 – Пшагъуэр ……………… къытохьэ.

3 – Къуэлэбзухэр ……………. щlыпlэхэм ……………….. .

4 – Кърухэр ………………… къокlыжри …………… щlыпlэхэм ………….. .

5 – Губгъуэхэр мэзхэр бжьыхьэм ………………………….. .

6 – Пщlащэр жыгхэм ………………….. .

Уафэ къащхъуэр эи щхьэщыгу,

Щlылъэ щхъуантlэр зи утыку,

Гъатхэ гуапэ, дахэкlей!

Лъахэр фlыгъуэм иегъэсей.

1- Уафэ къащхъуэр лъахэм и щхьэщыгущ.

2 – Щlылъэ щхъуантlэр лъахэм и утыкущ.

3 – Гъатхэ дахэр лъахэм хуогуапэ, иодэхащlэ.

4 – Лъахэри фlыгъуэу щыlэм иагъэсей.

ЩlЫМАХУЭ

Щоджэнцlыкlу Алий

Щхьэхынэу пшагъуэбэм щlы напэр иеуфэ,

Чэф щlыкlэщ жыг тхъуахэр щыгъэхум зэрешэ.

Псы уэрхэр lущащэу мыл кхъуафэм щокlуасэ,

lэсэхэщ, нэщхъейхэщ, мылищэр зэрахьэ.

Щlы тафэр зэхуэдэу бжьэхуцкlэ хуэпащ.

Вындыжьхэу макъейхэр шыгъуэгум епщlащ.

Щlы щхьэфэр къузащи лъэбакъуэм дощэlур,

lэжьэлъэр щытежкlэ дзыхащи догызыр.

Дыгъэр щlымахуэм кlасэу къыщlокl, пасэу къохьаж,

щlагъуэуи уигъэхуабэкъым абы и бзийхэм. Щlымахуэ

махуэхэр кlэщlщ икlи щlыlэщ. Щlымахуэм уэс къосри

псыр мэщт. Жыгхэм я пщlащэхэр полъэлъри пцlанэу

къонэхэ. Къуалэбзухэм я нэхъыбэlуэр щlымахуэм

хуэбапlэхэм мэкlуэжхэ. Хьэпщхупщхэр щlы щlагъым

щопсэухэ.

КЪУЛЪКЪУЖЬЫН И ЗЫ МАХУЭ

Щоджэнцlыкlу Алий

Къуэ щхъуантlэ уэхым и лъащlэм

Псы гъуджэ цlыкlур щопщlыпщlэ.

Ткlуэпс щlыlэ щыгъэхэр lуфитlым

Я удз шlэращlэхэм хеутхэ.

Псынэ абджыфэм и lуфэм

Жыг хьэлэмэтхэр тожьауэ,

Дыгъэ нур гуащlэм пэлыду

Зишэщl – зиlуантlэу мэкlуасэ.

Махуэр хуабейщи, бгы нэкlухэм

Удз епэр тхьэмпэхэр шолалэ.

Къуэлэбзу цlыкlухэри бэмпlауэ

Псы щабэ lуфэми щохуарзэ.

Махуэ нэщхъуфlэм и дыгъэр

Гъуэгу зэхуэдитlым фlэкlат.

Зекlуэ шуужьхэу пшэ гупхэр

Бгыхэм къыдэпщу хуежьат…

А зы сыхьэтым дыщэблэм

Пщэр зэгуеудри зеупцl,

Щlылъэ удзыпцlэм жэщыфэу,

Нэр зригъэплъкъым – зеуфlыцl.

Зэкlэлъыпlащlэу а махуэм

Уафэм и топхэр мэгъуагъуэ,

Бгы жьэгъу лъаджэжьхэм губжьахэу

Псыдзэ тенджызхэми зыщадзхэ.

Псынэ щхъуэнтlэпсу дыгъуасэм

Щыта псы махэр Индылщ.

Шыблэм и макъыр хэкlуадэу

Абы и хъущlэр иныжьщ.

Махъсымэ плъыфэр lуфитlым

Хьэ гужьеяуэ жьэхопхъуэ,

Зыхъумэ пхъуантэуи щыиауэ

А къуэ зэв быдэри мэт!асхъэ.

Пшэхэм заунэщlри, куэд мыщlэу,

Бийм текlуа дзэуэ lуокlыжхэ,

Къулъкъужьын цlыкlуми псы хьэхуу

Зыгъэгушхуари хокlыжхэ.

Сабий гъа напэу lуфитlыр

Ятlэпс щlэжахэм ялащ,

Псыблэм зыпищlукъуэ лъэгум

Зишэщl – зиlуантlэу кlуэжащ.

Упщ!эхэр

1-       Псыр хуэмурэ щежэхым усакlуэм ар зригъэщхьхэр сыт?

2-       Псы ткlуэпсхэм щхьэкlэ усакlуэм жиlэр сыт?

3-       Уафэхъуэпскlымрэ уафэгъуагъуэмрэ щхьэкlэ усакlуэм жиlэр сыт?

4-       Псы къиуам и теплъэр усэм къызэрхэщыр къыжыlэ.

5-       Псы жэщlыжам и lуфитlыр сытым иригъэщхьрэ усакlуэм?

Зэгъэщlапхъэ псалъэхэр.

Къуэ – Vadi

Уэх – Derin

Лъащlэ — aşağı

Гъуджэ – ayna

Пщlыпщlын – parıldamak

Щыгъэ – boncuk

lуфэ – kıyı kenar

Удз – ot

Утхын – püskürtmek

Щlэращlэ – nazlı

Бгы – yamaç

Бэмпlэн – sıkıntı, bunalmak

Хуэрзэн – uçuşmak

Лъаджэ – yüksek

Губжьын – kızmak

Индыл – İdil nehri

Быдэ – sağlam

Тlэсхъэн – gevşemek

Хъущlэн – kızgınlıkla söylenen sözler

Унэщlын – boşalmak, boşaltmak

Бий – düşman

Текlуэн – yenmek, yengi

lукыжын – geri çekilmek

Хьэху – ödünç

Гушхуэн – coşku

Гъын – ağlamak

Ятlэ – toprak

Зышэщlын – gerinmek

Зыlуэнтlэн – kıvrılmak

Псыблэ – su yılanı

Зыпыщlын – taklit etmek

Жэн – akmak

Махъсымэ – mısır unundan yapılan içki

Плъыфэ – renk

Гужьейн – telaşlanmak

Жэбзэн – suyun durduğu yerde temizlenmesi, bulanıklığın oturması

Жэшlын – suyun çekilmesi

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 20

КЪЭХУТАПХЪЭ ЛЭЖЬЫГЪЭ

Зыфlэгъувауэ Адыгэбзэ зэгъэщlэн — егъэщlэн

PROJE ÇALIŞMASI

YAPILANDIRICI ADIGE DİLİ ÖĞRENİMİ– ÖĞRETİMİ

Зэгъэщlэн егъэщlэныр зэрырикlунур

1– Зытелэжьыхьыпхъэм хьэзыр ехъулlэн.

2 — Зытелэжьыхьыпхъэр гурыlуэгъуэ ещlэкlын.

3 — Тхыгъэм еджэурэ зэгъэщlэн.

4 — Уи гурылъхэр къэlуэтэн.

5 — Къыхэдгурlукlахэм хэплъэжын.

6 — Гурыlуэгъуэ хъуарэ мыхъуарэ гъэунэхун.

Öğrenim öğretim süreci

1– Üzerinde çalışılacak konuya hazırlanmak

2 — Üzerinde çalışılacak konuyu anlaşılır kılmak

3 — Metni okuyarak öğrenmek

4 — Düşüncelerini açıklamak

5 — Kazanımları gözden geçirmek

6 — Amaca ulaşılıp ulaşılmadığının değerlendirilmesi.

Мы зигугъу тщlахэм лъэlэсын щхьэк!э

1 — Тхыгъэм еджэн.

2 — Тхыгъэр тхын.

3 — Еджэм щlэдэlукlын.

4 — Узэджар къэупсэлъыжын.

5 — Зэджапхъэм хуэунэтlауэ нэрылъагъу гуэрхэр утуку къилъхьэн.

Süreci gerçekleştirmek için

1– Metni okumak

3 — Okuyanı dinlemek

4 — Okuduğunu anlatmak

5 — Metne uygun görseller ortaya koymak.

Ди Унагъуэр, Ди Уэрамыр, Ди Хьэблэр

Ди унагъуэр дывгъэцlыху. Унагъуэм исхэм япэ лъандэрэ трагъэха

сурэтхэр зэвгъэзахуэурэ гурыфlыгъуэ хэплъэгъуэхэр зыхэфлъхьэ.

Фи унэ куомпитур ( щlэныгъэ гъэлъагъуэ ) щlэту щытмэ aбыи фи

унагъуэм щlэсхэм я сурэтхэр дахэурэ щызхэфлъхьэ.

Фи унагъуэм исхэм я цlэхэр къифтхыкl. Фи унэгъуэцlэр а

кифтхыкlахэм пывгъэувэ.

Фы сабийгъуэм фтраха сурэтхэм феплъыж. Фи анэ фи адэр

къызэрфхущытахэр фигу къэвгъэкlыжи къэфlуэтэж.

Си Нанэ Дахэ

Ди псыхъуэ сыщlэдэlукlмэ

Уи макъыр къызэхызохыр.

Щlыгу бэрабэм и пщlащэр

Уэр щхьэкlэ къызоlущащэ.

Си нанау си нанэ дахэ

Дунейри схубогъэдахэ

Насыпыр уэ къызэптащ

Дунейри уэ схухэпхащ.

Гущlэгъуыныгъэ уэ пхэлъым

Цlыхуыгъэм сыхуеузэнщlыр

Дэхагъэу уэ уигум илъым

Дунейри къегъэщlэращlэ

Вагъуэхэм ухызолъагъуэ

Ди губгъуэм сэ узолъагъуэ

Уи жьауэ сыщlэт зэпыту

Уи наlэ къыстыбогъэтыр.

Дэжьу

Хьойра хьойра хьорира

Хьойра хьойра хьорира си нанэ дахэ

Си нанэ си нанэ си нанэ си нанэ

Си нанэ дахэ.

Мы усэр гукlэ зэгъэщlапхъэщ. Уэрэду и жыlэкlэри зэвгъащlэ.

Зырыз зырызу, гуп гупууи къыжыфlэ.

Фыщыцlыкlум фи анэм сытхэр къывжиlэурэ фигъэудыlуами фигу къэвгъэкlыж

Сэ си нанэ сигъэгуфlэн щхьэкlэ къызжи!эу щытар нывжесlэжынщ.

Пхъащхьэ мыщхьэр мэщащэ.

Щауэ цlыкlухэр мэщыпэ.

lэкlэпыlэр къыщанэ.

Дадэ макlуэри мэшынэ

Си щlалэр макlуэри къехьыжыр.

Сэ си нанэ мыр къызжиlэти сигъэгуфlэт. Фэри къывжаlахэр

фигу къэвгъэкlыж.

Мы усэ дахэми фыкъеджэ.

Ухъу Цlыху Щхьэпэ

Лэу пщlыркъэ, си щlалэ нагъуэ,

Данагъуэр уэ къошэкlащ.

Уи гущэр щабэщ, тыншыгъуэщ,

Мазэгъуэ жэщри мамырщ.

Мазэщlэу ухызолъагъуэр

Къэдабэ щхьэнтэу пщlэдзам.

Пщыхьэщхьэ мазэм и нурым

Ди lуащхьэмахуэ полыд.

Лэу пщlыркъэ, си щlалэ нагъуэ,

Уэ насып вагъуэу уолыд.

Жэманшэрыкъыр пхузопlыр,

Уэ цlыху щхьэхуиту укъохъу.

Лэу пщlыркъэ си щlалэ нагъуэ,

Андемыркъану къытхуэхъу.

Ди инжыдж цlыкlум и макъым

Мамыру къуажэр дожей.

Лэу щlыи си щlалэ нагъуэ,

Пщlыхь lэфlхэр плъагъуурэ жей.

Ухъу гъащlэ мамырым хуэщхьэпэ,

Лъэпкъ хабзэ- нэмысым хуэпэж.

Лlыгъэр цlыхугъэр зи плъапlэ

Зи лъэкlыныгъэр зыщlэт.

Хьэкъун Исуф

Цlыхухэр я закъуэу псэукъым. Цlыхухэр я закъуэу щlэмыпсэум

фыщlэгупсысыкl.

Цlыхумрэ Цlуху зыхэтхэмрэ

Тхыгъэм и щхьэфlэщыгъэцlэр — Цlыхухэр Зэрызыхэт Хабзэхэр

Тхыгъэм и лlэужьыгъуэр — Щlэныгъэ тхыгъэ.

Зытепсэлъыхъыр — Хабзэу убзыхуахэр

Зэрытелэжьыпхъэ гъуэгуанэхэр — Гупсысэхэр утыку илъхьэн

Упщlэхэр къэгъувын джеуап зэгъэпэщыжын.

Цlыхухэм я к!элъыплъын, Дэплъагъухэр къэ!уэтэжын.

Жьэрыlуатэу къэупсэлъын.

lэмэпсымэ лlэужьыгъуэхэр — Хэзгъэгъуазэ гъуэгу гъэлъагъуэхэр

lэщlагъэ тхуэхъупхъэхэр — Адыгэбзэр гурыlуэгъуэу къэупсэлъын

— Цlыхухэр зэпсалъэурэ зэрзыгурыlуэр нахуэ къэщlын.

İnsan ve toplum

Metnin başlığı– Toplum kuralları

Metin türü —— Bilgilendirici metin

İçerik ————- Görgü kuralları

Çalışma yöntemleri: Düşünceleri ortaya koymak

Soru ve cevaplar oluşturmak

Gözlemlemek ve gözlem sonuçlarını anlatma

Anlatım.

Araç ve gereçler : Uyarı levhaları

Kazanımımız olacak beceriler : Adıgeceyi doğru ve etkili konuşmak

İnsanların konuşarak iletişim kurduklarının farkına varmak.

Цlыхухэр Зэрызыхэт Хабзэхэр

Сэ сыщlалэ цlыкlущ, нэмыщl цlыхухэм я гъусэу сащыдэпсэукlэ зы хабзэм

сытетын зэрыхуейри сощlэ.

Ди унэм си анэм си адэм си къуэшым зыхэтлъхьапхъэу хабзэхэр дызэри!эр

сощlэ.Сэ пщэдджыжьым жьыlуэу сыкъотэджри еджапlэм сокlуэ.

Нэмыщl цlыхухэм пщlэ яхузощl. Щlэхуу нэмыщl цlыхухэм сащlэдэlукlкъым.

Сэ къызэпсалъэхэм я псалъэр зыпызупщlкъым, я псэлъэн яуха иужь сопсалъэ.

Нэхъыжьхэм къызжаlэхэм сакъу содаlуэ. Абыхэм сэр нэхърэ нэхъ куэд я нэгу

щlэкlащ. Нэмыщlхэм я тхылъ я тхылъылъэхэм ямыщlэу сахэплъэкъым.

я lэмэпсымэхэр зесхьэкъым.

Си пэщыр къэбзэ лъабзэу, узэдауэ зытызоlыгъэ. Си адэм си анэм унэр

щыгъэкъабзэкlэ садоlэпыкъу. Си анэм имыщlэу телефонымкlэ сыпсалъэкъым.

Щхьэусыгъуэ имыlэу ауэлъауэ сщlыкъым. Унэм топ сыщыджэгукъым.

Радйо телевизйоным я макъхэр ину lусхыу ди гъунэгъу жэрэгъухэм

ящхьэр сыудэгукъым.

Синемам тиятром сыкlуэм сагъэлъэгъуа щlыпlэм сотlыс. Гъэлъагъуэр

щекlуэкlым сышхэу сыпсалъэу сызбгъэдэсхэм ягу згъэбампlэкъым.

Гъуэгухэм къыщыщыскlухькlэ сlыгъ зыгуэрхэр уэрамхэм дэздзэу

згъэуфlейкъым. Къэкlыгъэхэм емкlун зыгуэрхэр есщlылlэкъым. Абыхэми псэ

зраlутыр сощlэ.

Ди уэрамыр псоми я уэраму зэрыщытыр сощlэ. Псоми сэр хуэдэу

уэрамхэр ди щlыгур къэбзэлъабзэу зытыраlыгъэным хуэсакъыну согугъэ.

Toplum Kuralları

Ben küçük bir çocuğum, diğer insanlarla bir arada yaşarken bazı  kurallara uymam gerektiğini biliyorum

Diğer insanlara saygı gösteriyorum.Gizlice başkaların konuşmalarını dinlemem.Benimle konuşanların sözlerini kesmiyorum, konuşmaları  bitince konuşuyorum. Büyüklerimi dikkatli dinliyorum. Onlar benden daha deneyimli. Başkaların kitap ve çantalarına izinsiz bakmıyorum, eşyalarını

Kullanmıyorum. Odamı temiz ve düzenli tutuyorum. Annem babam evi temizlerlerken onlara yardım ediyorum. Annemden habersiz telefoda konuşmuyorum Lüzumsuz yere gürültü yapmıyorum. Evde top oynamıyorum. Radyo televizyonun sesini fazla açıp komşuları rahatsız etmiyorum Sinemaya tiyatroya gidersem gösterilen yere oturuyorum. Gösteri  süresince birşeyler yiyerek, konuşarak çevremdekileri rahatsız etmiyorum

Sokaklarda dolaşırken elimdeki şeyleri sokağa atıp kirletmiyorum Sokağımızın herkesin olduğunu biliyorum. Herkesin benim gibi sokakları çevreyi temiz tutmaya özen göstereceklerine inanıyorum.

———————————————————————

Сэ Мазэ Дэслъэгъуахэр.

Maze ile ilgili gözlemlerim.

И пэщыбжэм инышхуэу тхылъымпlэм тхыгъэ инышхуэкlэ

тритхауэ къыпилъащ.

Odasının kapısına büyükçe bir kağıda büyükçe yazı ile yazıp astığı.

БЖЭМ ФЫКЪЫТЕМЫУlЭУ ФЫКЪЫЩlЭМЫХЬЭ.

KAPIYI ÇALMADAN GİRMEYİN

И пэщыми мыр пилъауэ пылъу слъэгъущ.

Odasına bunu astığını asılı olarak gördüm.

СЭ ХУИТ СЫМЫЩlАР СИ lМЭПСЫМЭХЭМ ИРЕМlУСЭ

BENDEN İZİNSİZ KİMSE EŞYALARIMA ELLEMESİN

ЩЭХУУ УЗЭРЫПСАЛЪЭМ ЩХЬЭКlЭ ФlЫЩlЭ ПХУЗОЩl

SESSİZ KONUŞTUĞUNUZ İÇİN SİZİ DEĞERLİ ADDEDİYORUM

———————————————————————–

— Фэри фи унэм фыритетыну щывубзыхуа хабзэхэр къэфlуатэ.

— Хабзэ , щlыхъ псалъэхэм сыт къигъэлъагъуэми зэвгъащlэ.

— Мы тхыгъэм фымыщlэу хэт псалъэхэр къыхэфтхыкl.

— Зыгуэр къыщеджэкlэ фыщlэдэlукl. Гурыхуэу фыкъеджэ.

— Зытетыпхъэ хабзэ къигъэлъагъуэу гъуэгу гъэлъагъуэу фщlэхэр къэфlуатэ.

Къэвгъэлъагъуэ.

— Мы тхыгъэм хэт щlалэ цlыкlур дахуэдэу къыфщыхъуами къэфlуатэ?

— Siz de evinizde uymak için belirlediğiniz kuralları anlatın

— Kural ve saygı sözcüklerinin anlamını öğrenin

— Bu metinde anlamını bilmediğiniz sözcükleri çıkarıp yazın

— Birisi okurken dikkatli dinleyin. Anlaşılır şekilde okuyun

— Uyulması gereken kuralları belirten bildiğiniz uyarı levhalarını söyleyin

Gösterin

— Bu metindeki çocuk sizce nasıl bir çocuktur?

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 19

Лъэхъэнэм Теухуа Къэупсэлъыкlэхэр.

Лlэщlыгъуэ дапщэ къэдгъэщlами,

Сэлам къытпежьэм дэ етхынщ.

Кlыщокъуэ Алим

Лlэщlыгъуэ – asır

Илъэсищэр зы лlэщlыгъуэ мэхъу.

Гъэ — Илъэс ——- yıl , sene

Щlымахуэ — kış

Гъатхэ —— ilkbahar

Гъэмахуэ — yaz

Бжьыхьэ — sonbahar

Мазэ – ay

Махуэ щэщlыр зы мазэщ.

Щlышылэ – ocak

Мэзае – şubat

Гъэтхэпэ – mart

Мэлыжьыхь – nisan

Накъыгъэ – mayıs

Мэкъуэуэгъуэ – haziran

Бадзэуэгъуэ – temmuz

Шыщхьэlу – ağustos

Фокlадэ – eylül

Жэпуэгъуэ – ekim

Щакlуэгъуэ – kasım

Дыгъэгъазэ – aralık

Тхьэмахуэ – hafta

Зы тхьэмахуэр мэхуибл мэхъу.

Блыщхьэ – pazartesi

Гъубж – salı

Бэрэжьей – çarşamba

Мэхуэку – perşembe

Мэрем – Cuma

Щэбэт – cumartesi

Тхьэмахуэ – pazar

Махуэ – gün

Зы жэщрэ зы махуэм щхьэкlэ махуэ жыдоlэ

Зы махуэр сэхьэт тlощlрэ плlы мэхъу.

Жэщ – gece

Махуэ – gündüz

Пщэдджыжь – sabah

Шыджагъуэ – öğlen

Пщыхьэщхьэ – akşam

Жэщныкъуэ – gece yarısı

Кlэху – şafak

Сэхьэт – saat

Зы сэхьэтыр дакъикъэ хыщl мэхъу.

Сэхьэт ныкъуэр дакъикъэ щэщl мэхъу.

Сэхьэт плlанэр дакъикъэ пщlыкlутху мэхъу.

Дакъикъэ – dakika

Сэхьэт ныкъуэ – yarım saat

Сэхьэт плlанэ – çeyrek saat

Блокl – geçiyor

Иlэщ – var

Вэсмахуэ – evelsi gün

Дыгъуасэ – dün

Нобэ – bugün

Пщэдей – yarın

Пщэдеймыщкlэ – öbür gün

Ищыпэгъэ – bir önceki yıl

Нэгъабэ – geçen yıl

Мыгъэ – bu yıl

Етlэнэгъэ – gelecek yıl

Ещэнэгъэ – bir sonraki yıl

Лъандэрэ – denberi

Кlэ – kadar

Нэсыху – ekadar

Нэсыхункlэ – o zamana kadar

Лъэхъэнэ – zaman

Щыгъуэ – zaman

Игъуэ – zamanı

Имыгъуэ – zamansız

Игъуэджэ – uygun olmayan zaman.

Пlалъэ – mühlet, zaman aralığı

Мыlэрысэм игъуэ мыхъуу

И мэ lэфlыр къыпимых.

Лъагъуныгъэр гум нэсакъым

Жыпlэу си псэр сlэщlомых.

Мы усэ дахэр гукlэ зэвгъащlэ.

Уэрэдууи къыжыфlэ.

Зафэррэ сэрэ нэгъабэ дызэрцlыхуащ.

Нэгъабэ дэнэ ущыlа?

Нэгъабэ Бурса сыщыlащ.

Нэгъабэ и щыпэгъэм Истанбул сыдэсащ.

Мыгъэм уафэхэр дахэу макlуэ.

Мыгъэм си мэктэбыр сыухынущ.

Етlэнэгъэ Зафер сыдэлэжьэнущ.

Схузпыгъахуэм етlэнэгъэ Налъшик сыкlуэнущ.

Дыгъуасэ дэнэ ущылэжьа?

Кызылай сыщылэжьащ.

Пщэдей дэнэ укlуэну?

Еджапlэм сыкlуэнущ.

Пщэдей уэшх къешхынущ.

Нобэ уафэр уфащ.

Нобэ сыту махуэ дахэ.

Нобэ шыджагъуэ нэужьым уэшх къешхыну жаlэ.

Пщэдей уэс къесынк!эй хъунщ.

Мыгъэ бжьыхьэм къуажэхэм уэфышхуэ къыщехащ.

Мыlэрысэхэр зыхикъутащ.

Унэхэм я щхьэгъубжэхэр кърикъутэхащ.

Уэшхыр жьыгъейуэ къешхырейщ.

Пшагъуэр щlыгум техьэрейщ.

Къуэлэбзухэр мэлъэтэж.

Тхьэмпэр жыгым полъэлъыж.

Мы усэр гъэм и дэтхэнэ лъэхъэнэм тепсэлъыхьрэ?

Мыгъэ бжьыхьэр уэшх уэлбанэу блэкlыным ещхь хъуащ.

Нобэ сыт махуэ?

Мэхуэкущ.

Щэбэт махуэм къэкlухьакlуэ дыкlуэнщ.

Тхьэмахуэ махуэр зыгъэпсэхугъуэ махуэщ.

Ди унагъуэр а махуэм ди унэ дисыжщ.

Дэтхэнэ мазэм дит?

Гъэтхэпэ мазэм дитщ.

Мазэм и дапщэ?

Нобэ гъэтхэпэ мазэм и пщlыкlутхущ.

Дэтхэнэ илъэс дызитыр?

Минитlрэ и гъэм дитщ.

Дэтхэнэ гъэрат мэктэбыр уэ къыщыбухар?

Минрэ щибгъурэ бгъущlрэ бгъу гъэрат.

Блэкlа лlэщlыгъуитхур адыгэхэмкlэ хэплъэгъуей хъуащ.

Ауэ дызит лlэщlыгъуэм зыкъэтщlэжыну согугъэ.

Жэщ ныкъуэ хъуауэ уэрамым сыт дэпщlыхьыр?

Щысакlуэ сыкъокlыж.

Пщыхьэщхьэ синемам дыкlуэн?

Хьэщlэ сиlэщ. Сынэкlуэфынкъым.

Шыджагъуэ нэужьым сэхьэтыр тlум дакъикъипщl хуейуэ

Кызылай дыщызхуэзэнщ.

Сэхьэтыр дапщэ хъуа?

Зырэ ныкъуэрэщ.

Сэхьэтыр дапщэупlэрэ?

Сэхьэтыр щым плlанэ блокl.

Сэхьэтыр дэнэ нэса?

Пщlым плlанэ иlэщ.

Пщэдджыжьхэм сэхьэт дапщэм унэм ущlэкlрэ?

Бгъум дакъикъипщl блэкlыу сыщlокl.

Сытым щыгъуэ унэм укъекlуэлlэжрэ?

Сэхьэтыр блым дакъикъипщl иlэу унэм сыкъокlуэж.

Зы махуэм сэхьэт дапщэ улажьэрэ?

Сэхьэтий солажьэ.

Кызылай сыщыппоплъэ укъэкlуэфын?

Сэхьэт ныкъуэкlэ абы сыщыlэщ, къыспэплъэ.

Илъэс дапщэ лъандэрэ Анкара удэс?

Илъэс пщlыкlутху хъуауэ Анкара сыдэсщ.

Илъэс минрэ щибгъурэ бгъущlрэ й гъэ лъандэрэ мыбы сыдэсщ.

Мы lуэхум узэрхуежьэрэ сыт хуэдьз хъуа?

Илъэсиплl хъуащ.

Илъэсиплl лъандэрэ мыбы солэжь.

Мазэ махуэ къэс и еджап!эм мак!уэ.

Абы сэхьэтихкlэ щолажьэ.

Сэхьэт ныкъуэкlэ и унэм къосыж.

Ешха ефа иужь зы сэхьэт зегъэпсэху.

Сэхьэтитlрэ ныкъуэк!э и унэ лэжьыгъэхэм иолэжь.

Жэщ къэси сэхьэтибгъук!э мэжей.

Зафер и щхьэгъусэр здещтэри гъэмахуэ къэс и къуажэ мэкlуэж.

Абы зымазэкlэ зыщегъэпсэху.

И нэгу зрегъэужь.

И благъэ и пыхъуэ пышэхэм яхоплъэри Анкара къегъэзэж.

Щlымахуэми Анкара дэсщ.

Анкара и щlымахуэр щlыlэу блокl.

И гъэмахуэ хуэкlуэхэм идей гъатхэкlэхэм дахэ мэхъу.

Жыгхэр къогъагъэ, щlылъэр къоущхъуэнтl.

Гъэмахуэм къуажэр нэхъ дахэ мэхъу.

Мы Дунейр Сэращ Зейр

Дунейр

Сысейщ,

Сысеймэ, ар ууейщ.

Сабийгъуэу дыгъэ щыгъэр

Тыгъэ псом ялейщ.

Уэрщ зи фlыщlэр,

Си хэку дыщэ

Нобэ ди дунейм.

Ди пщэдейм и дыгъэ гъуазэр

Дэ къыдогъэуш,

Сабийгъуэр

Гъащlэ набдзэщ,

Псэщlэм и тхьэгъушщ,

Дэ ар къыдогъэуш.

Дунейр

Сысейщ,

Сысеймэ, ар ууейщ.

Къэжэр Петр

Гъатхэ Пщэдджыжь

Дыгъэм пшэплъыр

Лэгъупукъуу къещlыр,

Нэпсхэр щызэпеш.

Дыжьын ткlуэпсу

Дзэлхэм гулъыр къащlыр.

Бжэндэхъу цlыкlум

И уэрэд къреш.

Псы хьэлыгъуэм

Пlащlэу зеутхытхэ,

Цlыкlухэм я псы щхьэлыр

Кърехуэкl.

Къеблэгъащи

Къазшырыфэ гъатхэр,

Гулъытэншэу

Уэри блумыгъэкl.

Къэжэр Петр

Илъэсыщlэ Уэс

Къосыр, къосыр

Къос уэсыщlэ,

Дыхэхьащи илъэсыщlэм.

Феплъыт, феплъыт

Мы щlымахуэм,

Махуэ дыдэр кlыхь ищlащ.

Уэсыр къосри

Жэщри махуэщ.

Ар зи фlыщlэу

Илъэсыщlэм

Жэщри махуэу къыздихьащ.

Къэжэр Петр.

Мы усэ дахэхэр гукlэ зэгъэщlапхъэщ.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 18

СЭРЭ СИ УНАГЪУЭМРЭ BEN VE AİLEM

Цlэ – ad

Унэгъуэцlэ – soy adı

Адэ – baba

Анэ – anne

Адэцlэ – baba adı

Анэцlэ – anne adı

Унагъуэ – aile

Унагъэ – evli

Унэдэс – bekar

Бын – evlat

Къуэ – oğul evlat

Пхъу – kız evlat

Къуэш – erkek kardeş

Шыпхъу – kız kardeş

Дэлъху – (kız için) erkek kardeş

Анэш – dayı

Адэш – amca

Анэшыпхъу – teyze

Адэшыпхъу – hala

Гуащэ – evin hanımı- büyük hanım- prenses

Унэгуащэ – evin hanımı – eş

Щхьэгъусэ – eş

Фыз – çocuğu olmuş kadın

Лlы – erkek- adam

Пщы – evdeki büyük erkek – prens – kayınbaba

Пщыкъуэ – bayan eşinin kardeşi

Пщыпхъу – bayan eşinin kız kardeşi

Щыкъу – erkek eşinin kardeşi

Щыкъуанэ – kaynana

Щыкъуадэ – kayınbaba

Щыкъущауэ – erkek eşinin kardeşi

Тхьэмадэ – Evin büyüğü, reis ( aileye göre)

Нанэ – nine

Дадэ – dede

Къуэрылъху – oğulun çocuğu, torun

Пхъурылъху – kızın çocuğu , torun

Нысэ – gelin

Нысащlэ – taze yeni gelin

Нысэгъу – elti

Малхъэ – damat

Мэлхъэгъу – bacanak

Хъыджэбз – kız

Щlалэ – oğlan

Нэхъыжь – büyük

Нэхъыщlэ – küçük

Фызабэ – dul kadın

Тlуанэ – kuma

Мылъхуанэ – analık

Мылъхуукъуэ – üvey erkek kardeş

Мылъхупхъу – üvey kız kardeş

Быдзышэlэхьэгъу – süt kardeş

Гъунэгъу – komşu

Благъэ – akraba (akrabalık bağı olan)

Унэкъуэщ – aynı akrabadan olan (kardeş)

Сицlэр Илхьэнщ.

Си унэгъуэцlэр Щокъулщ.

Си къуажэр Ендрейщ.

Си адэм ицlэр Нэфlыцlэщ

Си анэм ицlэр Нагlимэщ.

Сэ минрэ щибгъурэ тхущlрэ тху гъэм сыкъалъхуащ.

Си унагъуэр мэкъумэшыщlэ унагъуэт.

Нобэ си ныбжьыр тхущlрэ щы хъуащ.

Нобэ си анэри си адэри сияпэ итщ. Тхьэм узынчэу тхуигъэпсэухэ.

Зэкъуэшиплlрэ хъыджэбзитlрэ дохъу.

Зэкъуэшхэм псоми унагъэ ящlащ. Унагъуэм хэхьэжахэщ.

Хъыджэбзхэм зым унагъэ ищlащ. Зыри ди анэ адэм бгъэдэсщ.

Си адэм и адэм ицlэр Ахьмэдщ. Абы и адэжым ицlэри Пlытlэщ.

Пlытlэ и адэм ицlэри Лакъэщ.

Лакъэр хэкум къикlыу къэкlуаращ.

Лакъэ бынищ иlэти зыр дуней зэуэшхуэм хэкlуэдащ.

Сэри быниплl къысщlэхъуащ. Щlэлитlрэ хъыджэбзитlрэ.

Ахэри нобэкlэ иоджэхэ lэщlагъэ зрагъэгъутыну.

Си щхьэгъусэм ицlэри Хьэтыджэщ.

Ари Минрэ щибгъурэ хыщl гъэм къалъхуащ.

И ныбжьри нобэкlэ плlыщlрэ й мэхъу.

Си адэкъуэшхэри тху мэхъу.

Сэ адэшыпхъуу сиlэри зыщ.

Си адэшыпхъум ицlэр Бацщ.

Си анэр Хамэхэ япхъущ.

Абыи къуэшитlрэ зы шыпхъурэ иlащ.

Ахэр Тхьэм жэнэткlэ игъэгуфlэ.

Дунейм ехыжахэщ

Bu dili bilgilenme olarak öğrenmekten ziyade seslerin telaffuzları önem taşıyor. Bu nedenle çok bilgi yerine öğrendiğini telaffuz etme ve kullanmaya ağırlık verilmelidir. Eğer sesler doğru olarak çıkarılabilinirse dili konuşmak gerçekten kolaylaşır. Dil ses anlam temelinden oluştuğu için ilk duyduğunuz sözcük tarafınızdan anlamlandırılabilir. Doğal süreçte oluşan sözcükleri anlamak kolay olur. Sadece problem doğru telaffuzdadır. Bir şekilde bu problemi halletmedikçe birşeyler öğrenilmiş sayılmaz. Telaffuzun düzeltilmesi de bilgi ile olmaz. Seslerin üzerinde doğrusu bulununcaya kadar çalışılmalıdır.

Мы дунейр сэращ зейр

Гъатхэ дахэм

Содэхащlэ

Дуней дахэр инщ.

Уэ удахэм

Сэ сыдахэщ.

Дахэу щыlэр минщ.

Пщlащэм пщlащэр

Иоlущащэ

Мэзыр къегъэуш.

Бзухэм ябзэ

Уэрэд къабзэр

Гъащlэм и тхьэгъушщ.

Buradaki telaffuz tam olarak başarılırsa anlam kendiliğinden oluşur. Gerçekte dili bilmeyenler bunun gerçekliğini anlayamayabilirler fakat dilin yapısı öyledir ve anlamını size önceki ön bilgilerden hareketle öğretir. Biz her ne kadar dili kuralları ile öğretmeğe çalışıyor isek de temel esprisi sesleri öğrenmekten geçer.

Bu dilin tüm diğer dillerle bağlantıları vardır. Ses anlam temelinde demek istiyorum Mesela Türkçedeki kılıf sözcüğünü ele alalım yani kıla fe olandır yani kıl Türkçe  kök kelime esaslıdır fe ise Adigecenin kalıntısı olarak oraya girmiştir. Fe ise Adigece de derisi, yüzeyi, yüzeyini örten şey, uydurulan bahane anlamındadır. Bu sadece  bir örneklemedir. Mesela arapçadaki zi eki hem aynı anlam ve aynı işleyiş ile aynı söylem ile adigecede mevcuttur. Anlaşılmasını istediğim şey çok basittir.

Sadece telaffuzların yani seslerin halli birçok problemi kökten çözer.

Зафер ицlэу зы щlалэ соцlыху

Анкара дэсу

Езым зэржиlэмк!э куэду щlэлэфlщ

И захуэм ухуеймэ

Пэжу щlэлэфlщ жысlэм згъэбэта хъункъым

Щlэлэфlкъым жысlэм пцlы хъунщ.

Щlэлэфlкъым жысlэу

Сыт щхьэкlэ пцlы сыупсын

Сыт щхьэкlэ хуэмфащэ жысlэн.

Сыт щхьэк!э пцlы теслъхьэн.

Ар сэ нэгъабэщ щысцlыхуар.

Адыгэбзэ зэдгъэщlэнущ жытlэу,

Анкара и зы хьэщlапlэ гуэр дыщызхуашэсарщ.

Сыт хуэдизу нэгъабэщ жысlэми

Куэд щlауэ соцlыху сэ ар.

Дыщыцlыкlум хэтlэ хэсэ дыщыздэджэгуащ

Баш упэпцlакlэ ди къуажэ куэнчыбыщхьэхэм.

Мащlэрэ хъаринэ дыщитlысхьакъым

Ди пщlантlэ дэт дэшхуейшхуэм и лъабжьэм.

Си гъащlэм и дэтхэнэ плlэнэпэм щыщ

Куэд ислъэгъуащ сэ абы и нэlум.

Япэ щыслъэгъуам а псор къыхэзгурlукlащ.

Гур зэрощlэ жаlэ

Езым сыкъищlа сыкъимщlа сщlэкъым

Ауэ сэ сщlащ, сигум ищlащ.

И нэгум сэ ислъагъукlащ

Си гъащlэм си нэгу щlэкlа куэд

Здэзгуэшауэ.

А къурсым къекlуэлlар сэ сизакъуэтэкъым

А псом яхущытащ сэр хуэдэу.

Псори здищтэу зэхуэдэу

Сыт щыгъуэй нэжэгужэу

Сыт щыгъуэи гумащlэу

Псом я гукъеуэр къыгурыlуэу.

Хэт кlэрыхур дищтэу

Хэт зыхуэныкъуэр диlэту.

Зы махуэи слъэгъуакъым и нэщхъ зыхэукlауэ

Зым нэрмыплъ ириплъу

Абазэу, абзэхыу, къэбардейуэ.

Яхэтащ а гупым lуэху lащlэу.

Хэт и гупсысэм къыхихыу

Хэт и гупсысэм хилъхьэу.

Ауэ мыхъун зы псалъэ къыжьдэкlакъым ижьэм.

Хуэмфащэ къиупсэлъакъым,

Имыгъуэ зэй ихуакъым.

Гур къабзэм утыку мэжабзэ.

Ару къыщlэкlынт щlыжаlар.

Buradaki güzel bir söz önceden söylenmiş gibi zikredildi fakat onu ben hiç  duymamıştım söz gelimi söyledim ama gerçekte söylenip söylenmediğini  bilmiyorum fakat güzel uymuş düşüncesindeyim.

Гур къабзэм утыку мэжабзэ.

Kalp temiz olursa ortam berraklaşır gibi düşünülebilir.

Сэрэ Си Унагъуэмрэ

Сэ си унагъуэр фlыуэ солъагъу.

Зым lэпыхур зым дищтэу дыздопсэу.

Си щхьгъусэр фlы дыддэу солъагъу.

Абы щхьэкlэщ сищхьэм гъусэ щlыхуэсщlар.

Ар сэ си щхьэгъусэми

Къыщаупсэлъкlэ

Илхьэн и унэгуащэ жаlэ.

И фыз щыжаlэи мэхъу

Си быным фэ зэрхуэхъуам щхьэкlэ.

Си быным анэ зэрхуэхъуам щхьэкlэ.

Сэри абы илlу селъытэ

Лlыгъэшхуэ схэлъу илъытэу.

Аращ адыгэбзэр щlэдахэр

Псалъэу хэтыр цlыхурэ цlыхунрэ цlыхугъэрэ ипэ иригъэщу.

Пщlэ хуэщlын, фlыкlэ ехъуэхъун хуэунэтlауэ зэрщытырщ.

Бын унагъуэ щыхъукlэ

Хэтыр еджапlэ макlуэ

Хэтри и lуэху макlуэ махуэ къэс.

Псори фlыуэ зролъагъу

Зым зыр доlэпыкъу зэрхузфlэккlэ

Ахэри пщэдей ин хъунухэщ

Унагъуэ зырыз яухуэнущ.

Сэ си къэлэн нэхъыщхьэщ

Ахэр зыкъуэзгъэтыну зэсшэлlэну, зэрсхузфlэккlэ.

Узкъуэтмэ гъащlэр нэхъ хьыгъуафlэ хъуну согугъэ.

Арауэ къыщlэкlынщ щlыжаlар

Зым lэпыхур зым къищтэжу Тхьэм бэрэ фыздигъэпсэу.

СЭ СЫЦlЫКlУ

Си анэм жеlэ,

Си псэ цlыкlу.

Си адэм жеlэ,

Си бзу цlыкlу.

Пщэдджыжь къэскlи

Нэхъ иныжь

Сыхъуу жаlэ

Сызоплъыж.

Дадэ жеlэ

Бабыщ цlыкlу.

Нанэ жеlэ

Шырэ цlык!у.

Цlыкlуэ цlыкlуэ

Цlыкlуэ цlыкlу.

Псом ядэжкlи

Сэ сыцlыкlущ.

lэр сщlым

бзухэр мэлъэтэж

Псым бабыщхэр

Холъэдэж.

Къэсlэтати хъарбыз цlыкlу

Къысlэпыхури

Хъуащ цlыкlу цlыкlу.

Сэ

Итlанэ

Ахэм нэхърэ

Ахэм нэхърэ

Сынэхъ цlыкlу.

Къэжэр Пэтр

Мы усэ дахэр гукlэ зэ зэгъэщlа хъум бзэри нэхъ зэгъэщlэгъуафlэ

нэхъ гурыlуэгъуафlэ хъунщ.

Нэхъ ипэ игъэщыпхъэр мащlэми куэдми гукlэ зыгуэрхэр зэгъащlэу

къэупсэлъынырщ.

щ – sesi fiil başına geldiği zaman – belirtilen yerde – anlamına gelir.

fiil eğer м – hal eki alırsa ise belirtilen zamanda anlamı katar.

Зафер сэ Анкара щыслъэгъуащ. – Zaferi ben Ankarada gördüm.

Зафэр сэ Анкара щысцlыхуащ. – Zaferi ben Ankarada tanıdım.

Burada belirtilen yer de anlamı katıyor.Eylemin gerçekleştiği yerde.

fiilden sonra щыгъуэ gelsin veya gelmesin anlam değişmez.

Япэ ущыслъэгъуам щыгъуэ нэхъ ущlалэт. İlk gördüğüm zaman daha gençtin.

Япэ ущыслъэгъуам нэхъ ущалэт. – İlk gördüğümde daha gençtin.

Burada belirtilen zaman da anlamı katıyor. Yani eylem gerçekleştiği zamanda.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 17

İsimlerin şu anda oluyorum diye bir çekimlenmesi olmaz. Olsa da anlamlı  cümleler oluşturmaz. Fakat şuyum buyum diye söylenir. İsimler gibi sıfat zamirler de çekimlenebilir. Sıfat değişimi şu anda da olabileceğinden çekim oluyorum diye yapılabilir. Fiillerin isimleri de tıpkı isimler gibi çekimlenir. Sıfat ve fiil isimlerinin çekimlenmesinde üçüncü şahıslarda şimdiki zaman yani ben şu olanım bu  olanım ve üçüncü şahıslarda o bu olandır şu olandır şeklindeki çekimlerde  üçüncü şahıslar мa eki alır. bunun dışında ise aynı isimler gibi çekimlenirler. Yani anlam oluşumu şimdiki zamanda gidiyor olanım, gitmiş olanım, gidecek olanım şeklinde oluşur. Bitmiş zaman da gidiyor olandım, gitmiş olandım, gidecek olandım  şekillerinde oluşmaktadır. Uzak geçmiş zaman da ayrıca ifade edilir. Gerçekte zaman şimdiki zaman ve geçmiş zaman söylemleri olarak görülüyor.Bu zamanların olumsuz, soru, olumsuz soru ek ve yapılarını zaten öğrendik.

Gitmek fiilini çekimlersek, yani gidiyor olan;

сокlуэ уокlэ макlуэ докlуэ фокlуэ макlуэхэ

Gitmiş olan olarak söylersek;

сыкlуащ укlуащ кlуащ дыкlуащ фыкlуащ кlуахэщ

Gidecek olan olarak düşünürsek;

сыкlуэнущ укlуэнущ кlуэнущ дыкlуэнущ фыкlуэнущ кlуэнухэщ.

Giderim

сыкlуэнщ укlуэнщ кlуэнщ дыкlуэнщ фыкlуэнщ кlуэнхэщ

Geçmişte gitmiş olan olarak da ;

сыкlуат укlуат кlуат дыкlуат фыкlуат кlуахэт

Uzak geçmişte gitmiş olan olarak da ;

сыкlуэгъат укlуэгъат кlуэгъат дыкlуэгъат фыкlуэгъат кlуэгъахэт

Şimdiki zaman olumlu bildirimi dışında tüm zamanların çekimlenmesi aynı  biçimde şahıs ekleri ile gerçekleşir. Buna fiilin isminin çekiminde olumsuz, soru, olumsuz soru kalıpları da dahildir. şimdiki zamanın soru bildiriminde  kural bozulmaz fakat sona рэ eklemesiyle soru yapıldığını öğrenmiştik.

Gidiyor olan mıyım

сыкlуэрэ? укlуэрэ? кlуэрэ? дыкlуэрэ? фыкlуэрэ? кlуэхэрэ?

Gitmiş olan mıyım

сыкlа? укlуа? кlуа? дыкlуа? фыкlуа? кlуахэ?

Gidecek olanmıyım

сыкlуэну? укlуэну? кlуэну? дыкlуэну? фыкlуэну? кlуэнухэ?

Gideyim mi

сыкlуэн? укlуэн? кlуэн? дыкlуэн? фыкlуэн? кlуэнхэ?

İsmin çekimlenmesi ile aynıdır.

сы Аднанщ у Аднанщ Аднанщ ды Адыгэщ фы Адыгэщ

Адыгэхэщ.

yıldızım

сывагъуэщ увагъуэщ вагъуэщ дывагъуэщ фывагъуэщ вагъуэхэщ

gezginim

сыкъэкlухьакlуэщ укъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэщ

дыкъэкlухьакlуэщ фыкъэкlухьакlуэщ къэкlухьакlуэхэщ

terziyim

сыдэрбзэрщ удэрбзэрщ дэрбзэрщ

дыдэрбзэрщ фыдэрбзэрщ дэрбзэрхэщ

ıslağım

сыпсыфщ упсыфщ псыфщ дыпсыфщ фыпсыфщ псыфхэщ

hastayım

сысымаджэщ усымаджэщ сымаджэщ

дысымаджэщ фысымаджэщ сымаджэхэщ

beyazım

сыхужьщ ухужьщ хужьщ дыхужьщ фыхужьщ хужьхэщ

öğrenciyim

сыеджакlуэщ уеджакlуэщ еджакlуэщ

дыеджакlуэщ фыеджакlуэщ еджакlуэхэщ

rehberim

сыгъуазэщ угъуазэщ гъуазэщ дыгъуазэщ фыгъуазэщ гъуазэхэщ

sarrafım

сыдыщэкlщ удыщэкlщ дыщэкlщ дыдыщэкlщ фыдыщэкlщ дыщэкlхэщ

tüccarım

сыщэхуакlуэщ ущэхуакlуэщ щэхуакlуэщ

дыщэхуакlуэщ фыщэхуакlуэщ щэхуакlуэхэщ

oyuncuyum

сыджэгуакlуэщ уджэгуакlуэщ джэгуакlуэщ

дыджэгуакlуэщ фыджэгуакlуэщ джэгуакlуэхэщ

mızıkacıyım

сыпшынауэщ упшынауэщ пшынауэщ

дыпшынауэщ фыпшунауэщ пшынауэхэщ

anneyim

сыанэщ уанэщ анэщ дыанэщ фыанэщ анэхэщ

işçiyim

сылэжьакlуэщ улэжьакlуэщ лэжьакlуэщ

дылэжьакlуэщ фылэжьакlуэщ лэжьакlуэхэщ

aşçıyım

сыпщафlэщ упщафlэщ пщафlэщ дыпщафlэщ фыпщафlэщ пщафlэхэщ

demirciyim

сыгъукlэщ угъукlэщ гъукlэщ дыгъукlэщ фыгъукlэщ гъукlэхэщ

zenginim

сыкъулейщ укъулейщ къулейщ дыкъулейщ фыкъулейщ къулейхэщ

сыбейщ убейщ бейш дыбейщ фыбейщ бейхэщ

fakirim – zavallıyım

сытхьэмыщкlэщ утхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэщ

дытхьэмыщкlэщ фытхьэмыщкlэщ тхьэмыщкlэхэщ

kulum

сылlыщlэщ улlыщlэщ лlыщlэщ дылlыщlэщ фылlыщlэщ лlыщlэхэщ

çiftçiyim

сымэкъумэшыщlэщ умэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэщ

дымэкъумэшыщlэщ фымэкъумэшыщlэщ мэкъумэшыщlэхэщ

bekçiyim

сыхъумакlуэщ ухъумакlуэщ хъумакlуэщ

дыхъумакlуэщ фыхъумакlуэщ хъумакlуэхэщ

güzelim

сыдахэщ удахэщ дахэщ дыдахэщ фыдахэщ дахэхэщ

iyiyim

сыфlщ уфlщ фlыщ дыфlщ фыфlщ фlыхэщ

Değişik söylemleri zaten biliyoruz olumsuz, soru, olumsuz soru

сыдахэкъым сыдахэкъэ? сыдахэ?

сыфlкъым сыфlкъэ? сыфl?

уфlкъым уфlкъэ уфl? gibi.

Şunu bunu oluyorum, oldum olacağım, olmuştum, gibi cümleler:

Дахэ сыхъуащ ухъуащ хъуащ дыхъуащ фыхъуащ хъуахэщ

Ин —————————————————————————————-

Псыф ———————————————————————————–

Егъэджакlуэ ————————————————————————–

Cымаджэ ——————————————————————————

Къулей ———————————————————————————

Фlы ————————————————————————————–

Анэ ————————————————————————————–

Лlыжьы сохъу уохъу мэхъу дохъу фохъу мэхъухэ

плъыжь сыхъуа? ухъуа? хъуа? дыхъуа? фыхъуа? хъуахэ?

Лъэlуакlуэ —————————————————————————-

Къарууфlэ —————————————————————————-

гъукlэ сыхъуат ухъуат хъуат дыхъуат фыхъуат хъуахэт

пщафlэ сыхъунущ ухъунущ хъунущ дыхъунущ фыхъунущ

Fiilin isminin çekimlenmesine birkaç örnek daha verelim ;

Yazmak fiilinin adı: тхэн

сытхащ утхащ тхащ дытхащ фытхащ тхахэщ

Yemek fiilinin adı :шхэн

сышхащ ушхащ шхащ дышхащ фышхащ шхахэщ

uyumak fiilinin adı : жейн

сыжеящ ужеящ жеящ дыжеящ фыжеящ жеяхэщ

sessizce kaybolmanın adı : кlуэсэн

сыкlуэсащ укlуэсащ кlуэсащ дыкlуэсащ фыкlуэсащ кlуэсахэщ

korkmak fiilinin adı : шынэн

сышынащ ушынащ шынащ дышынащ фышынащ шынахэщ

aramak fiilinin adı :лъыхъуэн

сылъыхъуащ улъыхъуащ лъыхъуащ дылъыхъуащ фылъыхъуащ лъыхъуахэщ

ürkmek – щтэн donmak fiilinin adı : щтын

сыщтащ ущтащ щтащ дыщтыщ фыщтащ щтахэщ

Dinlemek fiilinin adı: дэ!уэн

сыдэlуащ удэlуащ дэlуащ дыдэlуащ фыдэlуащ дэlуахэщ

Kaybolmak fiilinin adı: кlуэдын

сыкlуэдащ укlуэдащ кlуэдащ дыкlуэдащ фыкlуэдащ кlуэдахэщ

bakmak fiilinin adı : плъэн

сыплъащ уплъащ плъащ дыплъащ фыплъащ плъахэщ

Eylemlerin adı olan sözcükler bir liste halinde verilecektir.

Bir şeyi yazmak bir şeyi dinlemek veya bir şeyi kaybetmek ise farklı biçimde ifade  bulmak durumundadır. Bazı fiillerin bu çekimi olmaz. Örneğin bir şeyi uyumak, bir şeyi bayılmak olmaz da birini uyutmak birini bayıltmak şeklinde cümle oluşacağından  onların çekimi de kendi kurallarınca гъэ ön eki eklenerek olur.

Bir şeyi yazmak : тхын

стхащ птхащ итхащ ттхащ фтхащ ятхащ ( иатхащ )

Bir şeyi dinlemek: едэlуэн

седэlуащ уедэlуащ едэlуащ дедэlуащ федэlуащ едэlуахэщ

Bir şeyi kaybetmek: Гъэкlуэдын

згъэкlуэдащ бгъэкlуэдащ игъэкlуэдащ дгъэкlуэдащ вгъэкlуэдащ

ягъэкlуэдащ (иагъэкlуэдащ )

Bir şeyi görmek: лъагъун

Слъэгъуащ плъэгъуащ илъэгъуащ тлъэгъуащ флъэгъуащ ялъэгъуащ.

Bir şeyi yemek : Шхын

сшхащ пшхащ ишхащ тшхащ фшхащ яшхащ

сшха? пшха? ишха? тшха? фшха? яшха?

сошх бошх иешх дошх фошх яшх

сшхырэ? пшхырэ? ишхрэ? тшхырэ? фшхырэ? яшхрэ?

сшхыкъым пшхыкъым ишхкъым тшхыкъым фшхыкъы яшхкъым

birini uyutmak : гъэжейн

Сэ —– сэ ————– сы —- з — гъэ —- жеящ.

Уэ —— уэ ————– у —– б — гъэ —– жея?

Ар —– абы ———— . —— и — гъэ —– жеякъым.

Дэ —— дэ ————- ды —- д — гъэ —– жеякъэ?

Фэ —— фэ ———— фы —- в — гъэ —- жейнщ.

Ахэр – абыхэм ——— . —— а — гъэ —– жейнт

Сэ уэ сыбгъэжеящ. Beni sen uyutmuş olansın. Beni sen uyuttun gibi.

Сэ абы сигъэжеящ.

Сэ фэ сывгъэжеящ.

Сэ абыхэм сагъэжеящ.

Уэ сэ узгъэжеящ.

Уэ абы уигъэжеящ.

Уэ дэ удгъэжеящ.

Уэ абыхэм уагъэжея?

Bu örnekleme çoğaltılabilir. Fiile yakın olan şahıs eki uyutan diğeri uyuyandır.

Sevmek : фlыуэ лъагъун

Сэ ——- сэ ———- фlыуэ ——– сы —- з — о — лъагъу

Уэ ——– уэ ——— фlыуэ ———- у —- б — о

Ар ——- абы ——- фlыуэ ———– . —- и — е

Дэ ——– дэ ——— фlыуэ ——— ды — д — о

Фэ ——– фэ ——– фlыуэ ——— фы — в — о

Ахэр —- абыхэм — фlыуэ ———- . —– и — а

Сэ уэ фlыуэ сыболъагъу.– Sen beni seviyor olansın. Beni seviyorsun.

Сэ абы фlыуэ селъагъу. — Beni seviyor.

Сэ фэ фlыуэ сыволъагъу. — Beni seviyorsunuz.

Сэ абыхэм фlыуэ салъагъу. — Beni seviyorlar.

Уэ сэ фlыуэ узолъагъу. —- Seni seviyorum.

Уэ абы фlыуэ уелъагъу. —– Seni seviyor.

Öndeki şahıs ekleri sadece cümlelerin kavranması içindir.

Diğer çaprazlamaları işleterek her tablodan sadece olumlu olarak otuz ikişer

cümle türetilebilir.

Beni seviyor musun? Фlыуэ сыплъагъурэ?

Onu seviyor musun? Фlыуэ плъагъурэ?

Фlыуэ сыплъагъукъэ? – Beni sevmiyor musun?

Фlыуэ узолъагъу. – Seviyorum.

Япэм фlыуэ услъагъут. – Eskiden seni seviyordum.

Иджы фlыуэ услъагъужкъым. Şimdi, artık seni sevmiyorum.

Мазэрэ Динэрэ фlыуэ зэролъагъухэ. Maze ile Dine birbirlerini seviyorlar.

Зэшхэр фlыуэ зэролъагъухэ. Kardeşler birbirlerini seviyorlar.

Фlэфl — Sevmek

Сыт нэхъ пшхын? – Ne yersin?

Сыт нэхъ пфlэфl? – Daha çok neyi seversin.

Псыхьэлывэ сфlэфlщ.—Su böreğini severim.

lэфlэуфlэ зыгуэрхэр нэхъ сфlэфlщ. Tatlı bir şeyleri daha çok severim.

lэфl — Tatlı

Гуащlэ — Ekşi

Сыр — Acı

Дыдж – Acı ( patlıcan ve salatalıktaki acımsı tat )

Фlэlу – Yemeklerin bozulmaya döndüğündeki tadı.

Кlыбжь – Soğanımsı tat

Накlуэ Зафер шхапlэм дыгъакlуэй

Хьэнтхъупс гуащlэ дегъафэ.

Пщтыр пщтыру хьэнтхъупс дефэнщ.

Зафер тхъу, шатэ, шху, кхъуей къищэхуащ.

Зафер шэрэ шхурэ ишхыну фlэфlщ.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 16

Bu derste sözcüklerin oluşumu ile ilgili bir çalışma yürüteceğiz.

Dilin ses dili olması nedeniyle Bu çalışmayı iyi anlamak önemlidir.

Örnek olarak atmak ile ilgili sözcüklerin oluşumunu inceleyelim.

дзы — at хыфlэдзэ — (elindekini yere ) at дэдзей — yukarıya at

едзых — aşağıya at

Söyleyenin nerede olduğu sözcüğün oluşumunu etkiler

т – üzerini х – topluluğu и – bir şeyin içini п – ucunu щl – altını

д – iki şeyin arasını фl – takılı olmayı бгъэ – yanını бгъу- yanını

кlэщlэ – yanını

sesli harfle biten sözcükler at, sessiz harfle biten sözcükler den at

şeklinde oluşur.

Başına къ alan sözcüklerde söyleyen kendisinin bulunduğu yere doğru

at demektedir. Kendisi altta üstte içinde dışındadır. Oraya at demektedir.

Başına н alan sözcükler de oraya doğru at demektedir, veya kendinin

attığı yere doğru, kendinin gideceği yöne duğru bir at emri vermektedir.

Bu temel kabullerden hareketle aşağıdaki sözcükleri anlamlandırmaya

Çalışır isek işin zorluğunun olmadığını anlayabiliriz.

тедзэ тедз нытедзэ нытедз къытедзэ къытедз

хэдзэ хэдз ныхэдзэ ныхэдз къыхэдзэ къыхэдз

идзэ идз нидзэ нидз къидзэ къидз

пыдзэ пыдз ныпыдзэ ныпыдз къыпыдзэ къыпыдз

щlэдзэ щlэдз ныщlэдзэ ныщlэдз къыщlэдзэ къыщlэдз

дэдзэ дэдз ныдэдзэ ныдэдз къыдэдзэ къыдэдз

фlэдзэ фlэдз ныфlэдзэ ныфlэдз къыфlэдзэ къыфlэдз

дэдзей едзых ныдэдзей недзых къыдэдзей къедзых

бгъэдэдзэ бгъэдэдз ныбгъэдэдзэ

ныбгъэдэдз къыбгъэдэдзэ къыбгъэдэдз

бгъурыдзэ бгъурыдз ныбгъурыдзэ

ныбгъурыдз къыбгъурыдзэ къыбгъурыдз

кlэщlэдзэ кlэщlэдз ныкlэщlэдзэ

ныкlэщlэдз къыкlэщlэдзэ къыкlэщlэдз

кlэлъыдз ныкlэлъыдз къыкlэлъыдз

хыфlэдзэ ныхыфlэдзэ къыхыфlэдзэ

Мыlэрысэр жыг щlагъым щlэдзэ. — Elmayı ağacın altına at.

Мыlэрысэр жыг щlагъым щlэдз. — Elmayı ağacın altından at.

Мыlэрысэр жыг щlагъым къыщlэдзэ.

— Elmayı ağacın altına at. ( söyleyen elmanın altında)

Мыlэрысэр жыг щlагъым къыщlэдз.

— Elmayı ağacın altından at. ( söyleyen elmanın altında değil)

Мыlэрысэр жыг щlагъым ныщlэдзэ.

— Elmayı ağacın altına at. ( söyleyen kendisi de atıyor veya oraya gidecek)

Мыlэрысэр жыг щlагъым ныщlэдз. — Elmayı ağacın altından at.

( söyleyen de dışarı atıyor veya dışarıya çıkacak oraya atılmasını istiyor.)

Bu söylemlerin hepsi karşıdakine yani muhataba emir şeklindedir.

Atılan şey de herhangi bir şeydir. Şahıslar söz konusu olursa iki parçalı

fiiller gurubuna girer ve şahıs ekleri araya girerler.

Мазэ еджэу иуха тхылъыр lэнэм тридзащ. Maze okuyup bitirdiği kitabı

masanın üzerine attı.

ты — üzerine ( ı harfi düşmüş.)

р — ı ve i arasına kaynaştırma olarak girmiş.

и — üzerine atan o

дз — atma fiil kökü

а — yakın geçmişte

щ — atılmış olduğunu yani şu andaki halini gösterir.

Onun tarafından belirtilen şey belirtilen yere atılmış durumdadır.

Aynı çalışmayı koymak ve almak üzerinden yapacak olursak.

лхьэ –koy ( konuma getir) х — al

телъхьэ тэх нытелъхьэ нытех къытелъхьэ къытех

хэлъхьэ хэх ныхэлъхьэ ныхэх къыхэлъхьэ къыхэх

илъхьэ их нилъхьэ них къилъхьэ къих

пылъхьэ пых ныпылъхьэ ныпых къыпылъхьэ къыпых

щlэлъхьэ щlэх ныщlэлъхьэ ныщlэх Къыщlэлъхьэ къыщlэх

фlэлъхьэ фlэх ныфlэлъхьэ ныфlэх къыфlэлъхьэ къыфlэх

дэлъхьэ дэх ныдэлъхьэ ныдэх къыдэлъхьэ къыдэх

бгъэдэлъхьэ бгъэдэх ныбгъэдэлъхьэ

ныбгъэдэх къыбгъэдэлъхьэ къыбгъэдэх

бгъурылъхьэ бгъурых ныбгъурылъхьэ

ныбгъурых къыбгъурылъхьэ къыбгъурых

кlэщlэлъхьэ кlэщlэх ныкlэщlэлъхьэ

ныкlэщlэх къыкlэщlэлъхьэ къыкlэщlэх

Мазэ еджэу иуха тхылъыр lэнэм трилъхьащ.

— Maze okuyup bitirdiği kitabı masanın üzerine koydu.

Aynı çalışmayı kendini oturur konuma getirme üzerinden yürütelim.

Bunları daha da çoğaltılabilir de daha çok işlek ve günlük konuş –

malarda geçenleri alıyorum.

тlысхьэн — oturur konuma gelmek – т den с ye geçmek

тетlысхьэ къытетlысхьэ нытетlысхьэ

хэтlысхьэ къыхэтlысхьэ ныхэтlысхьэ

итlысхьэ къитlысхьэ нитlысхьэ

пытlысхьэ къыпытlысхьэ ныпытlысхьэ

щlэтlысхьэ къыщlэтlысхьэ ныщlэтlысхьэ

фlэтlысхьэ къыфlэтlысхьэ ныфlэтысхьэ

дэтlысхьэ къыдэтlысхьэ ныдэтlысхьэ

бгъэдэтlысхьэ къыбгъэдэтlысхьэ ныбгъэдэтlысхьэ

бгъурытlысхьэ къыбгъурытlысхьэ ныбгъурытlысхьэ

кlэщlэтlысхьэ къыкlэщlэтlысхьэ ныкlэщlэтlысхьэ

Мазэ еджэн иуха тхылъыр lэнэм трилъхьэри и анэм

бгъэдэтlысхьэжащ.

Maze okumasını bitirdiği kitabı masanın üzerine koyup annesinin

yanına oturdu.

Щlалэ цlыкlур нанэ бгъэдэзгъэтlысхьащ.

бгъэдэ — yanına

з — yaptıran ben

гъэ — yaptırma ön eki

тlыс — oturur konuma ( yani т durumundan с durumuna )

хь — Belirtilen konuma getirme

а — yakın geçmiş

щ — şu anki durum.

onu ben belirtilen şahsın yani onun yanına oturtmuş durumdayım.

——— Сэ —- сэ ———– сы — бгъэдэ — з — гъэ – тlыс — хь — а — щ.

——— Уэ —– уэ ———- у —————– б ——————————- ?

Ар — абы абы ———- . —————– и —————————— къым.

——— Дэ —– дэ ——— ды ————— д —————————— къэ?

——— Фэ —– фэ ——– фы ————– в —————————— т.

——— Ахэр – абыхэм — . —————– а —————————— т?

Bu tablonun tek istisnası ахэр ile başlayan cümlelerin sonuna хэ çoğul eki

alması zorunluluğudur.

Сэ уэ еджапlэм сы – щlэ — б — гъэ – тlыс — хь – а — щ.

Ар абы абы . — бгъэд — и — гъэ – тlыс — хь — а ?

Ар абыхэм абы . — бгъэд — а — гъэ – тlыс — хь — а — къым.

Фэ сэ нанэ фы — бгъэдэ — з – гъэ – тlыс — хь — а — тэкъэ?

фы — sizi (oturan)

бгъэдэ — yanına

з — ben (oturtan)

гъэ — yaptırma öneki

тlыс — oturur konumda ( т den с durumuna )

хь — Belirtilen konuma getirme anlamı

а — geçmiş

тэ — bitmiş zamanda

къэ? — olumsuz soru eki.

Sizi ben belirtilen kişi yanına oturtmamış mıydım?

Şimdi de aynı çalışmayı bir yere girme çıkma sözcüklerinin oluşumu üzerine yapalım.

хьэ — gir anlamında taşıyıcının erk sahibinin hareketi kendini хьы yapmak

кl — çık başlatılmış olguyu sonlandır

техьэ текl нытехьэ нытекl къытехьэ къытекl

хэхьэ хэкl ныхэхьэ ныхэкl къыхэхьэ къыхэкl

ихьэ икl нихьэ никl къихьэ къикl

дэхьэ дэкl ныдэхьэ ныдэкl къыдэхьэ къыдэкl

гуэхьэ гуэкl ныгуэхьэ ныгуэкl къыгуэхьэ къыгуэкl

щlэхьэ щlэкl ныщlэхьэ ныщlэкl къыщlэхьэ къыщlэкl

бгъэдэхьэ бгъэдэкl ныбгъэдэхьэ

ныбгъэдэкl къыбгъэдэхьэ къыбгъэдэкl

бгъурыхьэ бгъурыкl ныбгъурыхьэ

ныбгъурыкl къыбгъурыхьэ къыбгъурыкl

Заферрэ сэрэ зэгъусэу псым дыхэхьэри дыкъыхэкlыжащ.

ды — biz

къы — den

хэ — çoğuldan

кlы — çıkış

ж — önceki konumumuza

а — yakın geçmişte

щ — yapmış durumdayız.

дыхэхьэри — girdik ve biz girmiş olduğumuz şeyden çıkmış durumdayız.

шэ — birini beraberinde belirtilen yere götürmek

тешэ тешыж нытешэ нытешыж къытешэ къытешыж

хэшэ хэшыж ныхэшэ ныхэшыж къыхэшэ къыхэшыж

ишэ ишыж нишэ нишыж къишэ къишыж

гуэшэ гуэшыж ныгуэшэ ныгуэшыж къыгуэшэ къыгуэшыж

дэшэ дэшыж ныдэшэ ныдэшыж къыдэшэ къыдэшыж

бгъэдэшэ бгъэдэшыж ныбгъэдэшэ

ныбгъэдэшыж къыбгъэдэшэ къыбгъэдэшыж.

Dilin ses dili olması nedeniyle seslerin yüklendikleri anlamlar kavranırsa sözcüklerin

oluşumu anlaşılırlığı kolaylaşır. Bunlar muhataba yönelik emir sözcükleridir.

Çekimlenmeleri durumunda diğer çekimler gibi şahıs eklerini alırlar ön ek ve soneklerle

anlatım zenginleşir sonsuz anlatım zenginliğine ulaşır. Buradan şunu çok rahatlıkla

söyleyebiliriz ki bu dilin zenginliğinin sınırı yoktur. Sonsuz bir sözcük zenginliğine

sahiptir. Ses anlam temelinde son kullanılan sözcükten sonra da oluşabilecek başka

bir sözcük vardır. Bizim konumuz zaten dilin genişliğini ölçmek değildir. Ona bizim

yetişmemiz mümkün olmaz. Bizim konumuz sadece olabildiğince ses anlam

temelinden sözcüklerin nasıl oluştuğunu anlatmaya çalışmaktır. Bu dili bilen birisi

için ses anlam temelinde oluşmuş ilk defa duyduğu sözcük anlaşılmaz değildir.

Сэ Истанбул сокlуэ уэри унэкlуэн?

— İstanbul’a gidiyorum sen de gelir misin?

Сэ Истанбул сокlуэ уэри унэкlуэфын?

— İstanbul’a gidiyorum sen de gelebilir misin?

Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэн?

— Ben İstanbul’a dönüyorum sen de gelir misin?

Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэжын?

— İstanbul’a dönüyorum sen de döner misin?

Сэ Истанбыл сокlуэж уэри унэкlуэжыфын?

— İstanbul’a dönüyorum sen de dönebilir misin?

Сэ Истанбул сокlуэж уэри унэкlуэжыфыну?

— İstanbul’a dönüyorum sen de dönebilecek misin?

Baştaki сэ lerin günlük konuşmalarda gerekmedikçe

söylenmez olduklarını zaten biliyoruz.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 15

Bu dilde cümle oluşumunda konu bahsi önemlidir. Konu bahsi p durumunda olur.

м halindekiler daima figürandır. Bütün nesnelerin veya şahısların görüntülerinin fiilde temsil ediliyor olmaları nedeniyle fiillerin aldığı şekiller üzerinde fazlaca çalışmamız sıkıntı yaratmış görünebilir. Fiildeki oluşum kavrandığında zaten dil de sökülmüş olur.

Bu nedenle fiilin çekimlenme biçimi özel bir öneme sahiptir. Sözcükler ise ses anlam ilgileriyle oluştuklarını değişik vesilelerle anlamış durumdayız. İsimlerin  i hali p ile ve e halinin de м ile verildiğini de yalinin fiil başına eklenen щ ile ve den halinin къэ ekinin fiil başına eklenmesiyle yapıldığını biliyoruz. мк!э e doğru,  у olarak anlam ilgileri kurmanın fiil sonuna geldiklerini öğrendik.

Günlük konuşmalarda şahısların sadece veya gerekmedikçe fiil başındaki görüntüleriyle zikredildiğini de anlattık. Burada dikkatli incelenirse sözcüklerin oluşumu da belli bir kurala göre oluştuğunu anlayabiliriz.

Уадэр lэнэм теслъхьащ. т – е – с – лъ – хь – а – щ

т – üzerine

е – onun(masanın)

с -koyan( ben)

лъ – cansız varlığı yatay

хь – belirtilen konuma getirdi

а – geçmişte ( yapılmış )

щ – şu anki hal.

Çekiç benim tarafımdan masanın üzerine konulmuş durumdadır.  Burada çekiç o olduğundan şahıs eki yok . Masa ise м halindedir ve e ile  temsil ediliyor.

Eğer ben seni masanın üzerine koydum olsaydı cümle şöyle oluşacaktı.  (şahısların görüntüsünün anlaşılması için zikrediyorum.)

Уэ lэнэм утеслъхьащ.

Фэ lэнэм фытеслъхьащ

Ахэр lэнэм теслъхьахэщ.

Burada öğretici bu yapının farkında ise onu şekiilendirmesi kolay olur.  İstediği örnek cümlelerle süsleyebilir. Bu yapıların farkında olmayan öğretici  ise dilini bilenleri geliştirmede faydalı olsa da yeni öğrenmek isteyenlerde  aynı başarıyı gösteremez. Bu bakımdan öğreticilerin bu kuralları iyi kavramış olmaları gerekir.

c — sesi sevgiyi, güveni , selamlaşmayı , sükunu temsil eder .

Заферрэ сэрэ нэгъабэ адыгэбзэм делэжьыну дыщызхуэсам

нэсэlуасэ дыщызхуэхъуащ.

нэ – göz сэ- tanışıklığı lуа ağız ,ses сэ tanışıklığı yani samimi

ды -biz щы -orada з – karşılıklı хуэ- yönelik olarak хъу -olduk

а – geçmişte щ – şu an da öyleyiz.

Yani şunun iyi anlaşılmasında fayda var; sesler tesadüfen bir araya gelerek sözcük oluşmuyor. Ses anlam tabanından hareketle sözcükler oluşuyor. Tüm sözcüklerin  tahlili yapılabilir. Biz bununla uğraşıp sadece bilgi yüklenerek dili öğreneceğimizi  düşünmüyoruz fakat temel bazı esasları belirtmek için anlatıyoruz. Dili öğrenmek öğrendiğimiz seslerden oluşan sözcükleri işletmekle olacağı açıktır. Öyleyse salt bilginin dili konuşmada bir ilerleme getirmeyeceğini de bilmeliyiz.

Танэр хадэм сшэн? — Danayı bahçeye götüreyim mi?

— Шэ. — Götür.

— Умышэ. — Götürme.

— Танэр хадэм пшэфын? — Danayı bahçeye götürebilir misin?

— Сшэфынщ. — Götürebilirim.

— Сшэфынкъым. — Götüremem.

— Мы усэр дахэу птхыфын? — Bu şiiri güzelce yazabilir misin?

— Стхыфынщ. — Yazabilirim.

— Стхыфынкъым. — Yazamam.

(Bu yapı daha çok güç veya yetenekle ilgilidir.)

— Мы усэр дахэу пхуэтхын? — Bu şiiri güzelce yazabilir misin?

— Схуэтхынщ. — Yazabilirim.

— Схуэтхынкъым. — Yazamam.

( Bu yapı da daha çok uygun musun veya zamanın var mı veya danışma ile ilgilidir.)

— Шей сефэн? — Çay içeyim mi?

— Ефэ. — İç.

— Уемыфэ. — İçme.

— Шей дефэн? — Çay içelim mi?

— Дефэнщ. — İçelim.

— Дефэнкъым. — İçmeyelim.

— Шей дефэфын? — Çay içebilir miyiz?

— Дефэфынщ. — İçebiliriz.

— Дефэфынкъым. — İçemeyiz.

— Нанэ унэм сшэжын? — Nineyi eve götüreyim mi?

— Шэж. — Götür.

— Умшэж. — Götürme.

— Пшэжыфын? — Götürebilir misin?

— Пхуэшэжын? — Götürebilir misin?

— Сшэжыфынщ. — Götürebilirim.

— Схуэшэжынщ. — Götürebilirim.

Bir işi eylemi yapın yapmayın konuşmasında cevap verenin kendisi dahil değilse

мы eki ile olumsuzluk bildirimi yapılır. Kendisi dahil değilse къым ile olumsuz cevap

verilir. Burada bilinmesi gereken bir husus ta къым olumsuz bildirimi ve

къэ olumsuz soru bildirimlerinin bazı yörelerde !ым , !э şeklinde olduğu

da bilinmelidir. Fakat literatürde önceki halleri kullanıldığından biz de o haliyle

kullanıyoruz.

— Хасэм дыкlуэн? — Derneğe gidelim mi?

— Хъунщ. Дыкlуэнщ. — Olur. Gidelim.

— Дыкlуэнкъым. — Gitmeyiz.

— Дыкlуэнукъым. — Gitmeyeceğiz.

— Дыкlуэнущ. — Gideceğiz.

— Истанбул дыкlуэфын? — İstanbula gidebilirmiyiz.

( Burada özel isim olduğundan hal eki almamış aslında м halinde olduğunu görün)

— Дыкlуэфынщ. — Gidebiliriz.

— Дыкlуэфынкъым. — Gidemeyiz.

— Тlэкlу зыдгъэпсэхун? — Biraz dinlenelim mi?

— Зыдгъэпсэхунщ. — Dinlenelim. Dinleniriz.

— Зыдгъэпсэхункъым. — Dinlenmeyiz. Dinlenmeyelim.

— Тlэкlу зыдгъэпсэхун? — Biraz dinlenelim mi?

— Зывгъэпсэху. — Dinlenin.

— Зывымгъэпсэху. — Dinlenmeyin.

— Тlэкlу зыдгъэпсэхуащэрэт. — Biraz dinlenseydik.

— Тlэкlу дэкlым зыдгъэпсэхунщ. — Biraz sonra dinleniriz.

— Нобэ дызэрлэжьар ирикъунщ. — Bu günlük çalıştığımız yeterlidir.

— Сэ унэм сокlуэж. Уэри нэкlуэж. — Ben eve dönüyorum .

Sen de dön.(oraya)

— Хъунщ. Сэри сынэкlуэжынщ. — Olur. Ben de dönerim.

— Дэнэ укlуэрэ? — Nereye gidiyorsun?

— Хадэм сокlэ. — Bahçeye gidiyorum.

— Дэнэ укъикlыжрэ? — Nereden dönüyorsun?

(geliyorsun)

— Хадэм сыкъокlыж. — Bahçeden dönüyorum.

— Дэнэ ущылажбэрэ? — Nerede çalışıyorsun?

— Истанбул сыщолажьэ. — İstanbulda çalışıyorum.

Динэ курыт еджапlэм щоджэ. — Dine orta öğretim

okulunda okuyor.

Динэрэ сэрэ курыт еджапlэм дыщоджэ.

— Dine ve ben orta öğretim okulunda okuyoruz.

— Мыбыкlэ укъэкlуэфын? — Bu tarafa gelebilir misin?

— Сынэкlуэфынщ. — (Oraya)Gelebilirim.

— Сынэкlуэфынкъым. — (Oraya) Gelemem.

— Сэ уэрамым сыдохьэ. Уэри уныдэхьэфын? — Ben sokağa çıkıyorum.

(sokak arasına giriyorum) Sen de gelebilir misin?

— Сыныдэхьэфынщ. — Gelebilirim.

— lуэху сиlэщ. Сыныдэхьэфынкъым.– İşim var . Gelemem.

Bir şeyi birisine yaptırmak. Şimdiki zaman özel olumlu bildirimi.

Шэр —— сэ ——– сэ ———– сы —- з ——– о — гъа — фэ

Ар ——— уэ ——– уэ ————- у —– б ——– о —————–.

Шейр —– абы —– абы ———– и —– . –- р— е ——————.

Псыр —— дэ ——– дэ ———– ды —- д ——- о —————–.

————– фэ ——– фэ ———- фы — в ——– о —————-.

————- абыхэм – абыхэм —- и —— . — р — а ————- фэхэ.

Шейр сэ уэ сыбогъафэ.

Шейр и хьэщlэхэм Динэ ирегъафэ.

Псыр сэ уэ сыбогъафэ.(Günlük konuşmalarda bu cümle şöyle olur)

Псы сыбогъафэ. — псы — Konu bahsi su

сы — içen(ben)

б — içiren(sen)

о — şimdi

гъа — yaptırma ön eki

фэ — içme fiil kökü. — Bana su içiriyorsun.( Bana su içiriyor olansın.)

Bu tabloda suyu dan sonra ilk gelan şahıs абыхэм (onlar) olursa o zaman

fiil başına я gelmek durumundadır ve sondaki хэ düşer. Buradaki durum fiil başında

onlara su içirdiğim belirtilmiş olduğumuzdan ikinci çoğul ekine gerek kalmaz.

Шейр си хьэщlэхэм сэ язогъафэ. Günlük konuşmalarda bu cümle de şöyle oluşur.

Си хьэщlэхэм шей язогъафэ.

Bu tabloda suyu veya çayı dan sonra ilk gelen şahıs абы (o) olursa

o zaman da fiil başına и gelmek durumundadır

Псыр абы уэ ибогъафэ.

Шейр хьэщlэм уэ ибогъафэ.

Шейр хьэщlэм ибогъафэ. Günlük konuşmalarda

Хьэщlэм шей ибогъафэ olur.

Şimdiki zaman sorusunun da o kalkar ve sonuna pэ getirilerek

yapıldığını çeşitli defalar anlatmıştık.

Шейр хьэщlэм ебгъафэрэ? – Çayı misafire içiriyor musun?

езгъафэрэ? – içiriyor muyum?

ебгъафэрэ? – İçiriyor musun?

иригъафэрэ? – İçiriyor mu?

едгъафэрэ? – İçiriyor muyuz?

евгъафэрэ? – İçiriyor musunuz?

ирагъафэрэ? – İçiriyorlar mı?

Burada çay içiren şahıs eki var fakat içirilen şahıs

eki o olduğundan yoktur çay ise и ve е ile gösterilmiş.

Шейр сэ уэ себгъафэрэ? – Çayı bana sen içiriyor musun?

Шейр уэ сэ уезгъафэрэ? – Çayı sana ben içiriyor muyum?

çay içen içirenin sorgulandığı şahıs ekleri ve çayın

görüntüsü e olarak fiil başına işlenmiş.

(Şimdiki) Geçmiş zamanda.

———– сэ ——– сэ ———– с —– е —— з —- гъэ– ф – а – щ.

Ар ——- уэ ——– уэ ———– у —– е —— б ———————–.

Шейр — абы —– абы ———- . —— и – р – и ———————–.

Псыр—- дэ ——- дэ ———– д —– е —— д ———————–.

———– фэ ——- фэ ———- ф —– е —— в ———————–.

———– абыхэм – абыхэм —- . —— и – р – а ——————– хэщ.

Buradaki е seslerinin иэ ses bileşeni olduğunu hatırlayınız.

Псыр абы сэ . – е – з – гъэ – ф – а – щ.

Псыр абы сэ езгъэфащ. — Suyu ben ona içirmiş durumdayım .

Ben ona su içirdim. ( İçirmiş durumdayım.)

Псы езгъэфащ.

Burada da şahıs olarak ilk gelen абы ( ona) olursa fiil başına и ve е gelir

Шейр абы сэ езгъэфащ

———————– ебгъэфащ

———————— иригъэфащ

———————— едгъэфащ

———————— евгъэфащ.

———————— ирагъэфащ. şeklinde olur.

İlk gelen şahıs eki абыхэм (onlara) olursa sonuna хэ eki alır.

Шейр абыхэм сэ езгъэфахэщ.

———————— ебгъэфахэщ

———————— иригъэфахэщ

———————— едгъэфахэщ

———————— евгъэфахэщ

———————— ирагъэфахэщ şeklinde oluşur.

Bu yapıda da щ kalkarsa soru cümlesi, къым olumsuz cümle son eki

olduğunu, къэ olumsuz soru eki , т bitmiş zaman eki, т vurgu ile bitmiş zaman

sorusu olduğunu, ну gelecek zaman soru eki olduğunu, нущ gelecek zaman eki,

н içireyim mi, нут içirecektim, нутэкъым içirmeyecektim нутэкъэ içirmeyecek

miydim , нт içirirdim ekleri olduklarını hatırlayıp cümlelerimizi bu kalıplarla

çoğaltabiliriz.

Шей дегъафэ.

Мыlэрысэ сыгъэшх.

Истанбул севгъашэ.

Шыпс пlастэ дыгъэшх.

Хьэлывэ сыгъэшх.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 14

Konum, yer, duruş bildiren sesler ve bu seslerin oluşturdukları sözcüklere bakalım.

ХЭ — Çoğul olan bir şeyi gösterdiğini zaten biliyoruz. Bir çokluğun içine girme çıkma

И — Bir kabın veya çevirmenin içine girme çıkma şeklinde sözcük oluşturur.

c — Oturan varlık gösterir.

т — Ayakta duran varlık gösterir.

лъ — Yatan veya yatay veya cansız varlık konumu gösterir.

п — Uç veya uçta duran varlık gösterir.

лъ nin т olması uçmaktır veya hızla ayağa kalkmaktır.

бгъэ бгъу yanları anlatır.

д — Sağlam bir yeri veya iki şeyin arasında sağlam yerde olmayı anlatır.

щl — içini evin içi gibi şeyleri anlatır.

Bu dilde altta yanda veya herhangi bir yerde ve oturur, durur, yatar

şeklindeki duruş vaziyeti de söz konusu edilmek durumundadır.

ит — bir şeyin içinde ve ayakta

ис — bir şeyin içinde oturur durumda

илъ — bir şeyin içinde yatar konumda veya cansız varlık olarak

хэт — bir çokluğun içinde ayakta durarak

хэс — bir çokluğun içinde oturarak

хэлъ — bir çokluğun içinde yatarak veya cansız varlık olarak.

тет — üstte ve ayakta

тес — üstte ve oturur konumda

телъ — üstte yatay konumda veya cansız varlık olarak

щlэт — üstü kapalı bir yerde ayakta

щlэс — üstü kapalı yerde oturur konumda

щlэлъ — üstü kapalı yerde yatay veya cansız varlık olarak

бгъэдэт — yanında koyun koyuna gibi ayakta

бгъэдэлъ — yanında koyun koyuna gibi yatay veya cansız varlık olarak

бгъэдэс — yanında koyun koyuna gibi oturur konumda

бгъурыт — yanında ayakta

бгъурыс — yanında oturur konumda

бгъурылъ — yanında yatay konumda veya cansız varlık olarak

кlэщlэт — yanında himayesinde gibi ayakta

кlэщlэс — yanında himayesinde gibi oturarak

кlэщlэлъ — yanında himayesinde gibi yatay veya cansız varlık olarak

пыт — ucunda dik veya canlı diri ayakta

пыс — ucunda tünemiş konumda

пылъ — ucunda asılı konumda

гуэт — diğer yarısı gibi ayakta

гуэлъ — diğer yarısı gibi yatay

гуэс — diğer yarısı gibi oturur konumda

фlэт — ucunda takılı olarak dik kunumda

фlэс — ucunda takılı olarak oturur konumda

фlэлъ — ucunda asılı olarak takılı veya cansız varlık olarak

кlуэцlыс — katlamalı bir şeyin içinde oturur konumda

кlуэцlылъ — katlamalı bir şey içinde yatay veya cansız varlık olarak

кlуэцlыт — katlamalı kapalı bir şey içinde ayakta durur konumda

Мазэ дэнэ щыlэ? — Maze nerede?

Мэктэбым и хадэм итщ. — Okulun bahçesinde duruyor.

Динэ дэнэ щыlэ? — Dine nerede?

И ныбжьэгъухэм яхэтщ. — Arkadaşlarının arasında duruyor.

Быцэ дэнэ щыlэ? — Bıtse nerede?

Уэрамым дэтщ. — Sokakta. (sokak arasında duruyor.)

Пагуэ дэнэ щыlэ? — Pague nerede?

Унащхьэм тетщ. — Damın üstünde duruyor.

Танэр дэнэ щыlэ? — Dana nerede?

Пщlантlэм дэтщ. — Avluda duruyor.

Зафер дэнэ щы!э? — Zafer nerede?

Жыгым бгъурытщ. — Ağacın yanında duruyor.

Зафер, дыгъуасэ дэнэ ущыlа? — Zafer , dün neredeydin?

Хасэм сыщlэтащ. — Dernekteydim.

Пщэдей дэнэ ущыlэну? — Yarın nerede olacaksın?

Ди щэхуапlэм сыщlэтынущ. — Alışveriş yerimizde olacağım.

Бжэмышххэр дэнэ щыlэ? — Kaşıklar nerede?

Ахэр lэнэм телъщ. — Onlar masanın üzerinde.

Псыфалъэр дэнэ щыlэ? — Su kabı (bardak) nerede?

Дапхъэм дэлъщ. — Raf arasında.

Мазэ и гуащэхэр дэнэ щыlэ? — Maze nin bebekleri nerede?

Пхъуантэм дэлъщ. — Sandıkta.(duruıyor)

Мазэ махуэ къэс и пэщыр зрегъэзахуэ.

————————————— Maze her gün odasını düzeltiyor.

И щlагъщlэлъхэр зыкlуцlелъхьэри пхъуантэм делъхьэ.

————————— İç çamaşırlarını katlayarak sandığına koyuyor.

И щыгъынхэр щыгъын дэлъхьэпlэм дахэурэ делъхьэ.

——————————- Elbiselerini elbise dolabına güzelce koyuyor.

И тхылъхэр зыригъэзахуэурэ тхылъылъэм ирелъхьэ.

————————————– Kitaplarını düzelterek çantasına koyuyor.

Шхэlэнхэри зригъэзахуэурэ ипlэ ирелъхьэж.

——————————– Yorganlarını da düzelterek erine yerleştiriyor.

Ар сытым хуэдэу зэгъэпэщауэ хъыджэбз цlыкlу.

—————————————- O ne kadar düzenli küçük bir kız.

Шхэгъуэ къэс идзэхэр иелъэщl.

————————————- Her yemek vaktinde dişlerini fırçalıyor.

Имыщlэ зыгуэрхэри и адэм еупщlурэ зрегъащlэ.

—————————– Bilmediği şeyleri de babasına sorup öğreniyor.

lэнэм дахэу бгъэдотlысхьэри и ныбэр из хъуху машхэ.

——————————- Sofraya güzelce oturup karnını doyuruyor.

lэнэр къыщагъэувым , щы!уахыжым и анэм доlэпыкъу.

————— Sofrayı kurarlarken kaldırırlarken annesine yardım ediyor.

Бжэмышххэр бжэмышхылъэм кърехри lэнэм къытрелъхьэ.

——————————– Kaşıkları kaşıklıktan alıp sofraya koyuyor.

Хьэ — Seslerde belirtilmiş konuma gelmek getirmek anlamları katar.

тlыс — otur

тетlысхьэ — belirtilen şeyin üzerine kendini oturur konuma getir.

щlэтlысхьэ — altına otur

бгъэдэтlысхьэ — yanına otur

телъхьэ — üzerine koy

щlэлъхьэ — altına koy

бгъэдэлъхьэ — yanına koy

бжьыхэлъхьэ — tasma veya takı olarak tak

яхэхьэ — çoğulun içine gir

ихьэ — bir şeyin içine gir

дэхьэ — bir çevirme veya iki şey arasına gir

техьэ — üzerine var

лъхьэ — cansız bir varlığı belirtilen konuma getir

lуантlэ — vidala gibi döndür

телъхьэ — üzerine koy

щlэлъхьэ — altına koy

пылъхьэ — ucuna koy

гуэлъхьэ — diğer yarısı şeklinde yanına koy

теlуантlэ — üzerine vidala

фlэlуантlэ — ucuna vidala

щlэlуантlэ — altına vidala

Гупсэ мыlэрысэхэр тепщэчым ирилъхьэри lэнэм къытрилъхьащ.

——— Gupse elmaları tabağın içine koyup masanın üzerine koydu.

Нэжан псыгуэнцlыкlум изу псы ирикlэри lэнэм бгъэдилъхьащ.

—————- Nejan sürahinin içini su doldurup masanın yanına koydu.

Щlэкхъуалъэм илъ щlакхъуэхэр lэнэм къыкlэщlилъхьащ.

———————- Ekmekliğin içindeki ekmekleri masanın yanına koydu.

Шыпсхэр шынакъхэм кърикlэжри пlастэ бзыгъэхэр къыгуилъхьэжащ.

———————— Şıps leri tabaklara döküp dilim p’astaları yanına koydu.

Бжьыныху хъумэбжьымэ дахэхэр къызкlэриху лы гъэвахэри и щlыlум

къытрилъхьэжащ.

———— Güzel sarmısak sosu kokan haşlanmış etleri de üzerine koydu.

Пастэрэ шыпсрэ сшхынщ жызыlэр феблагъэ.

——————————————– P’aste şıps yerim diyenler buyursunlar.

Сыхэхьащ- bir çoğulun içine girdim- сахэхьащ – onların arasına girdim

ухэхьащ. ————————- girdin уахэхьащ —————— girdin

хэхьащ ————————– girdi яхэхьащ ——————— girdi

дыхэхьащ ———————– girdik дахэхьащ ——————- girdik

фыхэхьащ ——————— girdiniz фахэхьащ ——————- girdiniz

хэхьахэщ. ———————- girdiler яхэхьахэщ —————– girdiler.

хьын — taşınan bir şeyi götürmek хэ ile olursa çoğulun içine götürmek.

хэсхьащ bir çokluğun içine bir şeyi götürdüm.

хэпхьащ ——————————— götürdün.

хихьащ ———————————– götürdü.

хэтхьащ ———————————- götürdük .

хэфхьащ ———————————– götürdünüz.

хахьащ ————————————- götürdüler.

яхэсхьащ onların arasına bir şeyi götürdüm.

яхэпхьащ ——————————– götürdün.

яхихьащ ———————————- götürdü.

Яхэтхьащ ——————————– götürdük.

яхэфхьащ ——————————- götürdünüz

хахьахэщ ——————————- götürdüler.

яхэсхьэнщ. Onların arasına ( bir şeyi) götürürüm.

яхэсхьэн? ———————————- götüreyim mi?

яхэсхьа? ———————————— götürdüm mü?

яхэсхьэнут. ——————————– götürecektim.

яхэсхьэнут? ——————————- götürecek miydim?

яхэсхьэнт. ———————————- götürürdüm.

шэн — beraberinde götürmek.Bir çoğulun içine veya onların içine beraberinde götürmek.

Farklı zaman ve durum örneklerini ayırt etmeğe çalışabilirsiniz.

хызошэ хэсшэрэ? хэсшэкъым яхэсшэнущ яхэсшэн?

хыбошэ хэпшэрэ? хэпшэкъым яхэпшэнущ яхэпшэнкъэ?

хешэ хишэрэ? хишэкъым яхишэнущ яхишэнкъым

хыдошэ хэтшэрэ? хэтшэкъым яхэтшэнущ яхэтшэнщ

хывошэ хэфшэрэ? хэфшэкъым яхэфшэнущ яхэфшэ

хашэ хашэрэ? хашэкъым хашэнухэщ хашэнхэт

Махуэр дахэщ. —- Gün güzeldir.

Бзухэм уэфэгум къыщалъэтыхь.– Kuşlar gökyüzünde uçuşuyorlar.

Еджакlуэхэр я пэщым щlэсхэщ. –Öğrenciler sınıflarında oturuyorlar.

Зы щlалэ пщlантlэм дэтщ. — Bir çocuk bahçede duruyor.

Бзу абгъуэр унащхьэм тетщ. — Kuş yuvası damın üstünde duruyor.

Ботэ и ныбжьэгъухэм яхэтщ. — Bote arkadaşlarının arasında.

Егъэджакlуэр пхъэщыкъум бгъэдэтщ. — Öğretmen tahtanın yanında.

Пхъэщыкъум усэ третхэ. —– Tahtaya şiir yazıyor.

Цlыкlухэми я дэфтэрхэм иратхэж. — Çocuklar da defterlerine yazıyorlar.

Bir şeyin içine yazmak; и – Bir şeyin içini ifade eder.

Bir şeyin içerisine

Yazıyorum.-Yazıyor muyum?- Yazmıyorum.-Yazdım.—Yazdım mı?

изотхэ —– истхэрэ? ——- истхэкъым —— истхащ ——- истха?

иботхэ —– иптхэрэ? ——- иптхэкъым —— иптхащ —— иптха?

иретхэ —– иритхэрэ? —– иритхэкъым —– иритхащ —- иритха?

идотхэ —– иттхэрэ? ——- иттхэкъым ——- иттхащ —— иттха?

ивотхэ —— ифтхэрэ? —– ифтхэкъым ——- ифтхащ —- ифтха?

иратхэ —— иратхэрэ? —- иратхэкъым —— иратхащ — иратха?

Yazmadım.—Yazacağım—Yazacak mıyım?- Yazmıştım.—Yazacaktım.

Истхакъым — истхэнущ —- истхэну? ——- истхат —— истхэнут

Иптхакъым — иптхэнущ —- иптхэну? ——- иптхат —– иптхэнут

иритхакъым — иритхэнущ — иритхэну? —– иритхат —- иритхэнут

иттхакъым —- иттхэнущ —- иттхэну? ——- иттхат —— иттхэнут

ифтхакъым — ифтхэнущ — ифтхэну? —— ифтхат —– ифтхэнут

иратхакъым — иратхэнущ — иратхэну? —– иратхат —– иратхэнут

Bir şeyin üzerine yazmak; т – Bir şeyin üzerini ifade eder.

Тызотхэ —- тестхэрэ? —- тестхэкъым —- тестхащ — тестха?

тыботхэ —- тептхэрэ? —- тептхэкъым —- тептхащ — тептха?

третхэ —— тритхэрэ? —- тритхэкъым —- тритхащ — тритха?

Тыдотхэ —- теттхэрэ? —- теттхэкъым —- теттхащ — теттха?

тывотхэ —- тефтхэрэ? —- тефтхэкъым — тефтхащ — тефтха?

тратхэ —— тратхэрэ ? —- тратхэкъым —- тратхащ — тратха?

тестхакъым —- тестхэнущ —– тестхэну? тестхат

тептхакъым —- тептхэнущ ——– п ——-?———– п——.

тритхакъым —- тритхэнущ ——- ри ——?———- ри——.

теттхакъым —- теттхэнущ ———- т ——?———— т—–.

тефтхакъым — тефтхэнущ ———-ф —–?———– ф—-.

тратхакъым —- тратхэнущ ———ра ——?———– ра—–.

Bir şeyin altına yazmak; Щl – Bir şeyin altını ifade eder

Bir şeyin altına

Yazıyorum.- Yazıyor muyum?—Yazmıyorum—- Yazdım.—Yazdım mı?

щlызотхэ —- щlэстхэрэ? —- щlэстхэкъым — щlэстхащ — щlэстха?

щlыботхэ —- щlэптхэрэ? —- щlэптхэкъым — щlэптхащ ——- п—–?

щlетхэ ——– щlитхэрэ? —– щlитхэкъым —– щlитхащ ——– и —–?

щlыдотхэ —- щlэттхэрэ? —- щlэттхэкъым —- щlэттхащ ——- т —–?

щlывотхэ —- щlэфтхэрэ? — щlэфтхэкъым — щlэфтхащ —— ф —-?

щlатхэ ——– щlатхэрэ? —– щlатхэкъым —— щlатхащ ——– а —-?

Yazmadım.—- Yazacağım.—– Yazacak mıyım? — Yazmıştım.

щlэстхакъым —– щlэстхэнущ ——- щlэстхэну? — щlэстхат

—- п ———–.———- п ———.———– п ——–?——– п——-.

—- и ———-.———– и ——–.———— и ———?——- и——-.

—–т ———–.———- т ——–.————- т ———?——- т ——.

—- ф ———.———– ф ——-.————- ф ——–?——- ф——.

—- а ———-.———- а ———.————- а ——–?——– а——.

Burada özellikle belirtilmesi gereken diğer bir şekil ise bir gurubun içine yazmak

dahil etmek için хэ ile anlatılması gerekir.

Мазэ и гупым сыхитхащ. – Maze beni gurubuna yazdı.

Синэнур и гупым ухэстхащ. – Seni Sinenur’un gurubuna yazdım.

Сэри фи гупым сыхэтхэ. – Beni de sizin gurubunuza yaz.

Уэри ди гупым ухэстхэн? – Seni de bizim gurubumuza yazayım mı?

Сыхэтхэ. – Yaz. ( o gurubun yani çoğulun içine yaz. )

лъэтэн – uçmak, Yani лъэ nin т olması.

Uçuyorum. —— Uçuyor muyum? —- Uçtum.

сэ солъатэ ———- сылъатэрэ? ——- сылъэтащ.

уэ уодъатэ ————у ———–? ———- у ———.

ар мэлъатэ ———– . ————? ———- . ———-.

дэ долъатэ ———- ды ————? ——– ды ——–.

фэ фолъатэ ——— фы ———-? ——— фы ——–.

ахэр мэлъатэ. ——— . ——- хэрэ? ——– . ——- хэщ.

Uçtum mu? —- Uçayım mı? —— Uçuyordum.

сылъэта? ——– сылъэтэн? ——– сылъатэт.

у ———–? ——– у———–? ——— у ———.

. ————? ——– . ———-? ——— .———–.

ды ———? ——- ды ———? ——– ды——–.

фы ——–? ——- фы ———? ——- фы———.

. ——— хэ? ——– . ——- хэ? ——– . ——– хэт.

Ben seni sen beni biz sizi uçururuz türü cümle yapısı.

Сэ ——– сэ ———— сы —- з —- гъэ– лъэ — т — а — щ.

Уэ ——– уэ ———— у —- б ———————————–.

Ар ——– абы ———– . —– и ———————————–.

Дэ ——– дэ ————- ды— д ———————————–.

Фэ ——– фэ ———— фы – в ———————————–.

Ахэр —– абыхэм ——- . — а”я —————————– хэ – щ.

Daha önceleri yaptığımız gibi çaprazlamalar yapabiliriz. Bu tür çaprazlamalar

üzerinde duruşumuzun nedeni bildiğiniz gibi hem uçanın hem uçuranın görüntüsünün

fiil başına eklenmesi nedeniyledir. гъэ ise yaptırma ettirme ön ekidir. щ kalkarsa

soru, къым olumsuzluk eki, къэ olumsuz soru eki olduklarını zaten biliyoruz.

щ yerine т gelirse bitmiş zaman uçmuştum, нут uçacaktım, нт uçardım,

нутэкъым uçmayacaktım, нутэкъэ uçmayacak mıydım . Ayrıca zaman belirteci

a yerine э ve sona н gelirse uçurayım mı? olduğunu daha öncelerden hatırlatmış

olalım. Şimdiki zaman bildirimlerini de hatırlayın. Şimdi birkaç çaprazlama yapalım.

Уэ сэ узгъэлъэтащ. Sen benim uçurduğumsun. ( Orijinal söylem )

Seni ben uçurdum.

У — sun

З — um

Гъэ – ğu – yaptırma ettirme eki.

Лъэ – ayağın

Т — havalanımı

А – olmuş olan ( sıfatlaştırma )

Щ – şu anki hal.

Ар сэ згъэлъэтащ.– Onu ben uçurdum

Бзур сэ згъэлъэтащ.– Kuşu ben uçurdum

Бзухэр уэ бгъэлъэтахэщ. — Kuşları sen uçurdun

Фэ дэ фыдгъэлъэтащ. — Sizi biz uçurduk.

Жыгым пыс бзухэр ( ахэр ) дэ дгъэлъэтэжахэщ.

———- Ağaçtaki kuşları (onları) biz ( kondukları yerden tekrar) uçurduk.

Къухьлъатэр Умар игъэлъэтащ.—- Uçağı Ömer uçurdu.

Мазэрэ И Нанэмрэ Maze İle Ninesi

Ныщхьэбэ Мазэ и унэ лэжьыгъэхэр иуха иужь

——————– Bu akşam Maze ev ödevlerini bitirdikten sonra

и адэм бгъэдэтlысхьащ. — babasının yanına oturdu.

Тlэкlу еlущэща неlущэщами фэ къриплъакъым.

————— Biraz fısıldadı mısıldadıysa da pek yüz vermedi.

И анэмкlэ зиунэтlами абый фэ къыщыримыплъым

—————– Annesine yöneldiyse de oda yüz vermeyince

И нанэм епщылlащ. — Ninesine sokuldu.

— Нанэ, къуэжыхь пщlэрэ? Жиlащ. — Nine, bilmece biliyormusun? Dedi.

Абый — O da;

— сощlэ си тlасэ. Сыт щхьэ сымыщlэу? къыжриlащ.

— Biliyorum çocuğum. Niçin bilmeyeyim? Diye cevapladı.

— Нтlэ дызэгъэупщlыт. — Öyleyse birbirimize soralım.

— Тегъэ хэткъым. Умыщlэм сызхуей къуажэр къызэптынщ.

— Oyunbozanlık yok. Bilemezsen istediğim köyü verirsin.

— Тегъа сымхъуну псалъэ узот. — Oyunbozan olmayacağıma söz veriyorum.

— Нтlэ хэт япэ еупщlынур? — Öyleyse kim önce soracak?

— Япэ уэ къызэупщl. — Sen önce sor.

— Быргуэ быргуэ –Bırgue bırgue

Быргуэ мыщэ Bırgue yapılmamış.

Къуэжищэ къызэптам уэстынкъым. Мыр сытми къащlэ.

— Yüz köy versen de bunu vermem. Bunun ne olduğunu bil.

— Ар сытми пшхы хъурэ? — O ne ise yeniyor mu?

— Ар пшхы хъукъым. Абыкlэ цlыкlухэм я зэш трагъэу.

— O yenmiyor. Onunla çocuklar eğleniyor.

— Къэсщlэжащ, къэсщlэжащ ар къуэжыхьщ. — Bildim, bildim o bilmecedir.

— Ара дыддэщ си хъыджэбз цlыкlу . Иджы уэ къызэупщl.

— O tam da odur küçük kızım. Şimdi sen sor.

— Модэ къикl лъакъуэ кlыхь — Şordan gelen uzun bacak

— Ди унэ къихьэ сэрэбжэн. Къащlэ нанэ. — Evimize gelen keçi. Bil nine.

— Сщlэкъым ар хьэщlэупlэрэ. — Bilmiyorum o misafir mi acaba?

— Къыпхуэщlакъым нанэ. Къуажэ къызэптым бжесlэнщ.

— Bilemedin nine. Köy verirsen söylerim.

— Дэтхэнэ къуажэр ухуей? — Hangi köyü istiyorsun?

— Щlэжыкъуейр къызэт. — Ş’ejıqueyi ver.

— Узот. — Veriyorum.

— Щlэжыкъуей псы иск!эй къиск!ык!ыж. — Ş’ejıqueye su döküp geri alayım.

— Кърущ нанэ къру. — Leylek nine leylek.

— Ар уэ дэнэ щызэбгъэщlа? — Onu sen nereden öğrendin?

— Си анэм щэхуу сигъэщlащ. — Annem gizlice öğretti.

Мазэи нанэи я гуапэу а пщыхьэщхьэр нэжэгужэу благъэкlащ.

— Nine de Vaze de mutlu bir şekilde sevinçle o akşamı geçirdiler.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 13

Bu dersimizde öneklerle cümle yapıları üzerinde çalışalım.

Ху – ön ekinin birisi için, bir şeyi– na yapmak na etmek na eylemek

anlamında kullanılışına bakalım.

Burada fiillerin iki türlü söylemi olduğunu hatırlayalım. Tüm söylemlerde

cümle kuruluşlarının bu iki söylemde farklı kalıplara girdiğini unutmayalım.

Bunlar bir şey yapmak etmek eylemek ve bir şeyi yapmak etmek eylemek

olarak olduğunu hatırlayalım. Yazmak ve bir şey yazmak, yıkamak ve bir şey

yıkamak, çalışmak ve bir şeye çalışmak söylemleri gibi.

Сэ  абы сыхуэтхащ. — Ben ona (yazı eylemi olarak ) yazdım.

Усэр  сэ  абы  хуэстхащ.  — Şiiri ben ona yazdım.

Şahıs eklerinin nerede yer aldıklarını sanırım fark ettiniz. İkinci cümlede

şahıs eki kime sorusunun cevabını gösteren o olması gereken ekin de

başta olması gerekirken o şahıs ekinin olmadığından olduğunu fark ettiniz.

Sadece fiiller söylendiğinde diğer baştaki sözcüklerin görüntülerinin fiile

eklendiğini fark etmek önemlidir.

Сэ  абы  сыхуэтхьэщlащ. — Ben ona ( eylem olarak ) yıkadım.

Хьэкъущыкъухэр сэ абы хуэстхьэщlащ. — Ben onun bulaşıklarını

—————————————————–(onun için) yıkadım.

Сэ абы и щlыфэр хуэсlуэтащ. — Ben onun sırtını (onun için ) ovdum.

Bu cümlelerin hepsi onun için gitmek anlamlarındadır.

Bitmiş zamanı da onun için gitmiştim anlamına gelir.

Сэ —————- сы– хуэ – кlу — а — щ.

Уэ —————– у ———————— ?

Ар  ( абы) —— . ———————— къым

Дэ —————– ды ———————- къэ?

Фэ —————– фы ——————— т

Ахэр ————– .  ———————– хэ – щ.

Diğer şahısları da yerleştirecek olursak;

Сэ —– сэ ———- сы — с ——-хуэ — кlу – а — щ.

Уэ —– уэ ———– у —– п ——хуэ —————?

Ар —- абы ——— . —— . ——-хуэ————– къым.

Дэ —- дэ ———– ды —- д ——хуэ ————- къэ?

Фэ —- фэ ———- фы –- ф—– хуэ ————– т

Ахэр — абыхэм —- . —— а —– хуэ ————- хэ – т?

Bu tablo uygulanırken ben ve biz, sen ve siz eşleşmesinin olmayacağını

zaten biliyoruz.

Ахэр ile başlayan cümlelerin хэ çoğul eki alması gereği zaten ortada.

Ахэр  ile  абыхэм  eşleşmesinde fazladan bir çoğul eki alması gerekir.

O da  fiil başına я  olarak gelir.

Ар  абыхэм  ile eşleşirse şahıs eki я gelir ve çoğul eki almaz.

Gidilen yer belli bir orası ise  iki şahıs eki arasına ны girer.

Gidilen yer burası ise  iki şahıs eki arasına къы  girer.

Şimdi bu açıklamaları da göz önünde bulundurarak bazı

çaprazlamalar yapalım.

Фэ сэ фы  с  хуэ  кlу  а щ.

——— фы — giden

—————- с  — kimin için gidildiği.

——————– хуэ — için öneki.

————————- кlу  — fiil kökü.

—————————— а — işin yapıldığı zaman.( sıfatlaştırma eki.)

———————————- щ. — şu anki durum.

Фэ  сэ  фысхуэкlуащ. Siz benim için gittiniz. ( Gitmiş olansınız.)

Buradaki şahısların görüntüleri fiil başına eklendiğinden gerekli değilse günlük

konuşmalarda şahıslar söylenmez.

Фэ сэ  Анкара фысхуэкlуакъым. –Siz benim için Ankaraya gitmediniz.

Фэ  сэ  Анкара  фынысхуэкlуакъым.– Siz benim için Ankaraya

—————————- ( oraya benimle veya benim için)  gitmediniz.

Фэ сэ  Анкара фыкъысхуэкlуакъым. — Siz benim için Ankaraya gelmediniz.

————————————————— ( Söyleyen Ankarada)

Гуфlакlуэ  фыкъысхуэкlуащ. — Sevincim için ( mutluluğumu paylaşmak

—————————————— benimle sevinmek için ) geldiniz.

Лэжьакlуэ фыкъысхуэк!уащ. — Bana çalışmak için geldiniz.

Щхак!уэ  фыкъысхуэкlуащ. — Yemek yemeğe ( benden yemeğe) geldiniz.

Сэ уэ —- сы п хуэ кlу а щ. — Сэ  уэ  сыпхуэкlуащ.

Сэ абы– сы . хуэ  кlу а къым. — Сэ абы сыхуэкlуакъым.

Сэ фэ — сы ф хуэ кlу а къэ? — Сэ фэ сыфхуэкlуакъэ?

Сэ абыхэм– сы а хуэ кlу а т. —  Сэ абыхэм  сахуэкlуат.

Уэ сэ —- у с хуэ  кlу а т?  — Уэ  сэ  усхуэкlуат?

Ар абы — . . хуэ кlу a  щ. — Ар  абы  хуэкlуащ.

Ар абыхэм– .  я хуэ кlу а щ.– Ар абыхэм  яхуэкlуащ.

Ахэр  фэ — .  ф хуэ кlу а хэ къым. — Ахэр  фэ  фхуэкlуахэщ.

Ахэр  абыхэм — . я хуэ кlу а хэ щ. — Ахэр  абыхэм яхуэкlуахэщ.

Сэ уэ Истанбул  нэс  сыпхуэкlуащ. — Ben senin için İstanbul’a kadar gittim.

Cи ныбжьэгъухэм джэгум сыздашэнути — Arkadaşlarım beni düğüne

——————– götüreceklerdi de

——————– сахуэкlуакъым. — (onların isteğine uyup onlarla ) gitmedim.

Aynı çalışmayı diğer tür yani bir şey yapmak türü fiil çekimi için kullanalım;

Мы  усэ  дахэр сэ —- сэ ———- с — хуэ — с –тх — а — щ.

————————– уэ —–уэ ———- п ———- п ———— ?

————————– абы—абы ——– . ———– и ———— къым.

————————– дэ — дэ ———– т ———- т ———— къэ?

————————– Фэ—– фэ ——— ф ——— ф ———– т.

———————— Абыхэм—абыхэм – . ———- а ———— хэ – т?

Мы  усэ  дахэр  сэ  уэ с – хуэ– п — тх — а — щ.

——– с – kim için yazıldığı ( ben )

———– хуэ – için eki

—————– п – yazan ( sen )

——————– тх – fiil kökü

———————— а – zaman ( sıfatlaştırma )

————————— щ. – şu anki durum.

Мы усэ дахэр  сэ  уэ  схуэптхащ. – Bu güzel şiiri  bana sen yazdın.

——————– сэ  абы схуитха? — bana o mu yazdı?

——————– сэ  фэ схуэфтхакъэ? — bana siz yazmadınız mı?

——————– сэ  абыхэм  схуатхакъым.– bana onlar yazmadılar.

——————- уэ  сэ  пхуэстхат. — sana ben yazmıştım.

——————- уэ  абы  пхуитхат? — sana o mu yazmıştı?

————————————————- (vurgu ile)

——————– уэ дэ пхуэттхащ. — sana biz yazdık.

——————– уэ абыхэм  пхуатхащ.– sana onlar yazdılar.

——————– абы  сэ  хуэстхащ. — ona ben yazdım.

——————– абы  уэ  хуэптха? — ona sen mi yazdın?

——————– абы  абы хуитха? — ona o mu yazdı.

——————– абы  дэ хуэттхакъэ? — ona biz yazmadık mı?

——————– абы  фэ хуэфтхат. — ona siz yazmıştınız.

——————– абы  абыхэм хуатхат? — ona siz mi yazmıştınız?

—————————————————— (vurgu ile)

——————- абыхэм  абыхэм  хуатхахэщ.– Onlar onlara yazdılar.

Diğer çaprazlamaları da sizler yaparak  anlamaya çalışabilirsiniz.

Emir  cümlesi olarak da ;

Мы усэ дахэр сэ  уэ  схуэтх.– Bu güzel şiiri  bana sen yaz.

——————- сэ  абы схуретх. — bana o yazsın.

——————- сэ  фэ схуэфтх. — bana siz yazın.

——————- сэ  абыхэм схуратх. — bana onlar yazsınlar.

——————- уэ  абы  пхуретх. — sana o yazsın.

——————- уэ абыхэм  пхуратх. — sana onlar yazsınlar.

——————- дэ  уэ  тхуэтх.  —- bize sen yaz.

——————- дэ  абы  тхуретх — bize o yazsın.

——————- дэ  фэ  тхуэфтх. — bize siz yazın.

——————- дэ  абыхэм  тхуратх. — bize onlar yazsınlar.

——————- фэ  абы  фхуретх.  — size o yazsın.

——————- фэ абыхэм фхуратх. — size onlar yazsınlar.

——————- абы уэ хуэтх. — ona sen yaz.

——————- абы абы хуретх. — ona o yazsın.

——————- абы фэ хуэфтх. —- ona siz yazın.

——————- абы абыхэм  хуратх.— ona onlar yazsınlar.

——————- абыхэм  уэ  яхуэтх. —- onlara sen yaz.

——————- абыхэм  абы яхуретх.— onlara o yazsın.

——————- абыхэм  фэ  яхуэфтх. — onlara siz yazın.

——————- абыхэм  абыхэм  хуратххэ. — onlara onlar yazsınlar.

Bu şiiri ben kendim için yazdım sen kendin için yazdın gibi cümlelerin oluşumu da

başa зы getirilerek yapılır. Sona da ж eklenir.

Мы усэ дахэр сэ  зыхуэстхыжащ. – Bu güzel şiiri  ben kendime yazdım.

——————– уэ  зыхуэптхыжащ. ——————— sen kendine yazdın.

——————- абы  зыхуитхыжащ. ———————- o kendine yazdı.

——————– дэ  зыхуэттхыжащ. ——————- biz kendimize yazdık.

——————– фэ зыхуэфтхыжакъэ? —— siz kendinize yazmadınız mı?

—————— абыхэм зыхуатхыжакъым. —- onlar kendilerine yazmadılar.

Bu güzel şiiri bana yazsaydı gibi anlamlar- щэрэт- eki ile yapılır.

Мы усэ  дахэр сэ уэ  схуэптхащэрэт. — Bu güzel şiiri benim için yazsaydın.

Şahıs eklerinin işleyişi yukarıda verdiğimiz tablonun aynısıdır.

Sadece sonlara  щэрэт  getirilmesi yeterli olacaktır.

Унэ  лэжьыгъэр  зэ  сыухащэрэт. — Ev ödevlerimi bir bitirseydim.

Унэм  зэ  дыкlуэжащэрэт.  — Eve bir dönseydik.

Си ныбжьэгъухэм  зэ  садэджэгуащэрэт. — Arkadaşlarımla bir oynasaydım.

Bir şey yaptırma ön eki  гъэ  yapılır ve yaptırdım ettirdim eylettim anlamları oluşur.

Çalıştırdım, yedirdim , gösterdim, baktırdım,  diktirdim gibi. Bu ek şahıs eklerinden

sonra gelir. Fiile yakın şahıs eki gören diğeri ise gösterendir.

Şimdiki zaman olumlu söyleminin kendine has bir biçimi vardır.

Bunun dışında diğer zamanların kalıpları aynıdır.

Сэ ——– сэ ——– сы —- з —- о — гъэ — лажьэ.

Уэ ——— уэ ——– у —– б —- о ———— шхэ.

Ар ——– абы ——- . —— и — е ———— кlуэ.

Дэ ——— дэ ——– ды — д — о ———— дэ.

Фэ ——— фэ ——- фы — в — о ———— лъагъу.

Ахэр —- абыхэм — . —— и — а ———— пщафlэ.

Bunun çaprazlamaları  da diğerlerinden farklı değildir yalnızca o ve onlarda

o harfi düşer. sorusunda tamamen o düşer ve sonlara sadece рэ getirilir.

olumsuz ve olumsuz soru için de bildiklerimiz geçerlidir. Diğer zamanlar

için de aynı tablo çizilerek üzerinde çalışılabilir. Fiilde vurgunun yeri

değişebilir. Zaman ekleri aynen işletilir.

Зафер зэ згъуэтатэмэ пlастэ шыпс ( сэ абы ) езгъэшхынут.

Burada  сэ  абы  günlük konuşmalarda kullanılmaz çünkü görüntüsü

zaten fiil başına işlenmiş.

Зафер зэ згъуэтатэмэ  пlастэ  шыпс  езгъэшхынут.

Zaferi bir bulabilseydim ona  paste şıps yedirecektim.

Нэгъабэ Анкара сыщыкlуам Зафер сэ лы гъэжьа сигъэшхат.

Geçen yıl Ankara’ya gittiğimde Zafer bana kızarmış et yedirmişti.

Ин – Büyük.

Инышхуэ – Büs büyük.

Нэхъ — Daha

Нэхъ ин – Daha büyük

Ин дыддэ – Çok büyük.

Нэхъ ин дыддэ – En büyük.

Цlыкlу – Küçük.

Нэхъ цlыкlу – Daha küçük.

Цlыкlуниттэ – Küçücük.

Цlыкlунитавэ – Minicik.

Нэхъ цlыкlу дыддэ – En küçük.

Гъэщlэгъуэн – Acaip, enteresan.

Телъыджэ – Olağanüstü.

Абрагъуэ — Olağanüstü

Фlы — iyi

Нэхъыфl – daha iyi

Нэхъыфlыж – iyinin daha iyisi

lей – kötü.

Нэхъ lей – daha kötü

lейжь – çok kötü

Къебжэкl Sayışma

Инэ  инэ

Инэ мыкъуэ

Мыкъуэ  щхьэл

Щхьэл  къутэ

Къутэрауэ

Щомыхъу

Щохъурзэ

Хъурзэ напэ

Хьэнэпитl

Лlитl щы

Зызукlыж

Хьэнтхъупс  ефэ

Дзэфэегъу

Гъурей гъурей

Накlуэ тlыс

Тlыс аслъэн.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 12

Адыгэбзэр макъыбзэу зэрызыхэтым щхьэкlэ

псалъэхэм я зыхэувэкlэри абы елъытауэщ.

Ауэ иджы дэ дызтелэжьыхьынур псалъэухарщ.

Adıge dilinin bir ses dili olması nedeniyle sözcüklerin oluşumu da ona göredir. Bizim şimdi üzerinde çalışacağımız şey cümle üzerinedir.

ПСАЛЪЭУХАМ И ЗЫХЭТЫКlЭР

CÜMLENİN DİZİLİŞİ

Ben Adıgeyim.

Сэ сы Адыгэщ.

Уэ у Адыгэщ.

Ар . Адыгэщ.

Дэ ды Адыгэщ.

Фэ фы Адыгэщ.

Ахэр . Адыгэхэщ.

Ben Adıge miyim?

Сэ сы Адыгэ?

Уэ у Адыгэ?

Ар . Адыгэ?

Дэ ды Адыгэ?

Фэ фы Адыгэ?

Ахэр . Ады гэхэ?

Ben Adıge değilim.

Сэ сы Адыгэкъым.

Уэ у Адыгэкъым.

Ар . Адыгэкъым.

Дэ ды Адыгэкъым.

Фэ фы Адыгэкъым.

Ахэр . Адыгэхэкъым.

Ben Adıge değil miyim?

Сэ сы Адыгэкъэ

Уэ у Адыгэкъэ

Ар . Адыгэкъэ

Дэ ды Адыгэкъэ

Фэ фы Адыгэкъэ.

Ахэр . Адыгэхэкъэ?

Birinci tür cümle kalıbı konu bahsi ben sen o olan ve ben buyum şuyum şeklindeki cümle kalıbıdır. O ve onlar için şahıs eklerinin oluşmadığı görülüyor.

Onları o dan ayıran хэ eki de açıkça görülüyor. щ sesinin şu anki hali gösterdiği de anlaşılıyor. Ben buyum şuyum türü cümlelerde isim, sıfat, meslek veya hangi iş üzerinde çalışıldığı yazılabilir.

Şahıs ekleri özel isimler dışında sözcüğe bitişik yazılır.

Сэ сы Аднанщ.

Уэ у Заферщ.

Ар Мазэщ.

Сэ сы Динэ?

Уэ у Гупсэ?

Ар Пагуэ?

Сэ сы Быцэкъым.

Уэ у Умаркъым.

Ар Дисэкъым.

Сэ сы Дахэуэскъэ?

Уэ у Нэжанкъэ?

Ар Кlушэкъэ?

Ben güzelim.

Сэ сыдахэщ.

Уэ удахэщ.

Ар дахэщ.

Дэ дыдахэщ.

Фэ фыдахэщ.

Ахэр дахэхэщ.

Ben güzelmiyim?

Сэ сыдахэ?

Уэ удахэ?

Ар дахэ?

Дэ дыдахэ?

Фэ фыдахэ?

Ахэр дахэхэ?

Ben güzel değilim.

Сэ сыдахэкъым.

Уэ удахэкъым.

Ар дахэкъым.

Дэ дыдахэкъым.

Фэ фыдахэкъым.

Ахэр дахэхэкъым.

Ben güzel değilmiyim?

Сэ сыдахэкъэ?

Уэ удахэкъэ?

Ар дахэкъэ?

Дэ дыдахэкъэ? .

Фэ фыдахэкъэ?

Ахэр дахэхэкъэ?

Ben güzeldim.

Сэ сыдахэт.

Уэ удахэт.

Ар дахэт.

Дэ дыдахэт

Фэ фыдахэт.

Ахэр дахэхэт.

Ben güzel değilmiydim?( vurgu )

Сэ сыдахэт?

Уэ удахэт?

Ар дахэт?

Дэ дыдахэт?

Фэ фыдахэт?

Ахэр дахэхэт?

Bitmiş zaman ile ilgili çekim de görülüyor. Bitmiş zaman sorusunun vurgu ile yapıldığını da farketmiş olmalısınız. Bitmiş zaman olumsuz ve olumsuz sorusu da т den somra къым ve къэ getirilerek yapılır.

Сэ сыегъэджакlуэщ. — Ben öğretmenim.

Уэ уеджакlуэщ. — Sen öğrencisin.

Зафер усакlуэщ. — Zafer şairdir.

Дэ дысурэтыщlщ. — Biz ressamız.

Фэ фыкъэкlухьакlуэщ. — Siz gezginsiniz.

Ахэр тхакlуэхэщ. — Onlar şairdirler.

Мыр унэщ. — Bu evdir.

Ар унэ дахэщ. — O güzel evdir.

Жыгыр дахэщ. — Ağaç güzeldir.

Жыгхэр дахэхэщ. — Ağaçlar güzeldirler.

Жыгхэр щхъуантlэхэщ.– Ağaçlar yeşildirler.

Жыгхэр щхъуэнтlабзэхэщ. — Ağaçlar yem yeşildirler.

Унэхэр дахэхэщ. — Evler güzeldirler.

Унэхэр дэхабзэхэщ. — Evler güp güzeldirler.

Мазэ хъыджэбз дахэщ. — Maze güzel kızdır.

Мазэ хъыджэбз дэхэшхуэщ. — Maze büyük ve güzel kızdır.

Нэжан хъыджэбз lущщ. — Nejan akıllı kızdır.

Истанбул уэрамхэр дахэ? — İstanbul caddeleri güzel mi?

Гупсэ япэм дахэт. — Gupse eskiden güzel miydi?

Динэ хъыджэбз дэхэшхуэт. — Dine büyük ve güzel kızdı.

Шхапlэхэр къабзэхэщ. — Lokantalar temizdirler.

Шхапlэхэр къэбзабзэхэщ. — Yemekhaneler tertemizdirler.

Зафер щlэлэфlщ. — Zafer iyi gençtir.

Зафер щlалэ зэкlужщ. — Zafer yapısı davranışları uyumlu gençtir.

Сэ си щlэлэгъуэм сыкъарууфlэт.– Ben gençken güçlüydüm.

Мазэ дэрбзэрышхуэщ.

Абы сыти иедыф.

İkinci cümle kalıbı ise ben senin , sen benim , ben sizin ,

siz benim şuyun buyunum şeklindeki çaprazlamalardır. Burada

ben sen kendileriyle ve ben bizle , sen sizle

eşleşmez. Diğer tüm çaprazlamalar yapılabilir. Çaprazlamalar

yapılırken sesli harf sesli harf yan yana gelirse araya p anlamsız

bağlacı girer. Ахэр ile başlayan cümlelerin sonuna

хэ çoğul eki alır. ахэр абыхэм ile eşleşirse a я olur.

Сэ ——- сэ —— сы — с — и — къуэ — щ.

Уэ ——- уэ ——- у —- у — и — пхъу — ?

Ар ——- абы —- . —- и ——– пышэгъу — къым.

Дэ ——- дэ —– ды — д — и — шыпхъу — къэ?

Фэ ——- фэ —– фы — ф — и — къуэш — т.

Ахэр — абыхэм — . — а’я ——лэжьэгъу — хэ — т?

Сэ уэ сы – у – и – къуэ щ.

————– сы -ben

——————- уи – senin

———————— къуэ -oğul

——————————– щ. – durumundayım.

Сэ уэ сыуикъуэщ. — Ben senin oğlunum.

Сэ абы сы – . – ри – къуэщ.

Сэ абы сырикъуэщ. — Ben onun oğluyum.

Сэ фэ сы – ф – и – къуэщ.

Сэ фэ сыфикъуэщ.

Сэ фэ сывикъуэщ. –Ben sizin oğlunuzum.

Сэ абыхэм сы – ра – къуэщ.

Сэ абыхэм сыракъуэщ. — Ben onların oğluyum.

Уэ сэ у – с – и – къуэ – щ.

Уэ сэ усикъуэщ. — Sen benim oğlumsun.

Уэ абы у – . – ри – пхъу – щ.

Уэ абы урипхъущ. — Sen onun kızısın.

Уэ дэ у – д – и – пхъу – щ.

Уэ дэ удипхъущ. — Sen bizim kızımızsın.

Уэ абыхэм у – . – ра – пхъу – щ.

Уэ абыхэм урапхъущ. — Sen onların kızısın.

Ар сэ . – с – и – пышэгъу – щ.

Ар сэ си пышэгъущ. — O benim muhatabımdır.

Ар уэ . – у – и – пышэгъу – щ.

Ар уэ уи пышэгъущ. — O senin muhatabındır.

Ар абы . – и – . – пышэгъу ?

Ар абы и пышэгъу? — O onun muhatabı mı?

Ар дэ . д – и – пышэгъу – къым.

Ар дэ ди пышэгъукъым. — O bizim muhatabımız değil.

Ар фэ . – ф – и – пышэгъу – къэ?

Ар фэ фи пышэгъукъэ? — O sizin muhatabınız değil mi?

Ар абыхэм . – я – пышэгъут.

Ар абыхэм я пышэгъут . — O onların muhataplarıydı.

Bu örneklemeleri sizler istediğiniz kadar çoğaltabilirsiniz.

Önemli olan yapıyı bir defa kavramaktır.

Япэм Умар сэ си лэжьэгъут. — Eskiden Ömer benim iş arkadaşımdı.

Сэ уэ сыуиныбжьэгъутэкъэ? — Ben senin arkadaşın değil miydim?

Сэ абыхэм сыращ!алэц!ык!ущ. — Ben onların küçük çocuğuyum.

Ахэр сэ си къуэшхэщ. —- Onlar benim kardeşlerimdir.

Ахэр фэ фи шыпхъухэщ. — Onlar sizin kızkardeşlerinizdir.

Дэ абыхэм дыралэжьэгъущ. — Biz onların iş arkadaşlarıyız.

Мазэ Зафер ипхъущ. — Maze Zaferin kızıdır.

Зафер Мазэ и адэщ. — Zafer Maze’ nin babasıdır.

Üçüncü cümle kalıbı da ben sen o ların beni seni o yu tanıdığı gördüğü ettiği

eylediği tür cümle kalıbıdır. Bu cümle kalıplarından bahsedişimizin nedeni cümle

başına gelen sözcüklerin görüntülerinin fiil başına eklemlenmesi nedeniyle fiil

başındaki görüntüleri kavratmak amacına yöneliktir. Eğer bu görüntüler tanınmazsa

evinde ailesinde veya zorunlu öğrenme ortamı yaratılarak öğrenme sağlanmazsa

sonradan dili konuşmak mümkün olmaz. En basit görüntü dahi sözcüğün

anlaşılmasını güçleştirir. Birinci sütun daima p halinde ikinci sütun м halinde

ve birinci sütunun görüntüsü üçüncü sütunda ikinci sütunun görüntüsü de dördüncü

sütundadır. Dördüncü sütundaki harfler ise ses uyumuna göre ikisinden biri gelir.

Şimdiki zaman olumlu özel söylemi;

Сэ ——– сэ ———– сы —- с’з — о — цlыху.

Уэ ——– уэ ———– у —— б’п — о — лъагъу.

Ар ——- абы ——— . ——– и —- е — щlэ.

Дэ ——– дэ ———- ды —– т’д — о — тх.

Фэ ——- фэ ———- фы —- ф’в — о — хуапэ.

Ахэр — абыхэм —- . ——– и —– а — тlэщl.

Сэ уэ сы – б – о – цlыху.

———– сы — tanınan ( ben )

—————– б — tanıyan ( sen )

——————— о — şimdiki halde

————————- цlыху — tanımak fiil kökü.

Bu arada sesli harfler yan yana geldiğinde ses bileşenlerinin

Oluşumlarına ve düşen seslerin farkına varmalısınız.

Сэ уэ сыбоцlыху. —- Beni sen tanıyorsun.

Сэ абы сы – и – е – цlыху.

Сэ абы сецlыху. — Beni o tanıyor.

Cэ фэ сы – в – о – цlыху.

Сэ фэ сывоцlыху. — Beni siz tanıyorsunuz.

Cэ абыхэм сы – и – а – цlыху.

Сэ абыхэм сацlыху. — Beni onlar tanıyorlar.

Зафер зэрыщlэлэфlыр ( Ар сэ ) сощlэ.

Зэр – Eki birbirimizi tanıyoruz, biliyoruz, görüyoruz cümlelerinde kullanılır.

Заферрэ сэрэ дызэроцlыху.

Заферрэ сэрэ дызэрощlэ.

Заферрэ сэрэ дызэрлъэгъуащ.

Дэ махуэ къэс дызэролъагъу.

Мазэрэ уэрэ фызэрлъэгъуа?

Дызэрлъэгъуащ.

Мазэрэ уэрэ фызэрцlыхуа?

Дызэрцlыхуащ.

Дызэрцlыхуакъым.

Зэдэ зэпхъур фlыуэ зэролъагъу.

Зэнэ зэпхъур Фlыуэ зэролъагъу.

Şimdiki zaman sorusu veya olumsuz bildiriminde o kalkar ve soruda

sona рэ eklenir, olumsuz bildirimde къым , olumsuz soru da къэ eklenerek

yapılır.

Geçmiş ve bitmiş zaman çizelgesi de ;

Сэ ——– сэ ———— сы — с’з — лъэгъу – а — щ.

Уэ ——– уэ ————- у —- б’п — цlыху — а — ?

Ар ——- абы ———– . —— и —————– а — къым.

Дэ ——– дэ ———— ды — т’д ————— а — къэ?

Фэ ——- фэ ———— фы — ф’в ————— а — т.

Ахэр — абыхэм ——- . —— а’я ————— а — хэ — т?

Ахэр сэ . — с — лъэгъу — а — хэ — щ.

————— . — görülen (o)

——————- с — gören ( ben )

———————- лъэгъу — görme fiili

———————————- а — geçmiş zamanda

————————————— хэ –görülen o yu onlar yapan lar eki

——————————————– щ. – şu andaki hal durum.

Ахэр сэ . — с — лъэгъу — а — хэ — щ.

Ахэр сэ слъэгъуахэщ. — Onları ben görmüş durumdayım.

Ахэр уэ . — п — лъэгъу — а — хэ?

Ахэр уэ плъэгъуахэ? — Onları sen görmüş durumda mısın?

Bu çaprazlamaları istediğimiz kadar çoğaltabiliriz.

Лэжьыгъэр зэхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 11

İsimlerin aldıkları  hal durum ekleri ;

Yalın hal ———

İ durumu ——— р

E durumu  —— м

e doğru  ——— мкlэ

olarak ————- у

Bunların dışındaki de ve den hal ekleri  fiil başına gelen  ön eklerle belirlenir.

De olmak de etmek de eylemek  den gelmek den almak gibi.

щы — de

къэ – den

Унэр плъэгъуа? – Evi gördün mü?

Унэр слъэгъуащ.— Evi gördüm.

Кхъужь  пшха? – Armut yedin mi?

Сшхащ. – Yedim.

Кхъужьыр  пшха? – Armudu yedin mi?

Кхъужьыр  сшхакъым. – Armudu yedim.

Унэм уеплъа? – Eve baktın mı?

Унэм сеплъащ. – Eve baktım.

Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun?

Хадэм сокlуэ. – Bahçeye gidiyorum.

Дэнэ укlуэрэ? – Nereye gidiyorsun?

Еджапlэм сокlуэ. – Okula gidiyorum.

Дэнэ укъикlыжрэ? – Nereden dönüyorsun?

Еджапlэм сыкъокlыж. – Okuldan dönüyorum.

Дэнэ укъикlрэ? – Nereden geliyorsun?

Истанбул сыкъокl. – İstanbul’dan geliyorum.

Дэнэ ущылажьэрэ? – Nerede çalışıyorsun?

Истанбул сыщолажьэ. – İstanbul’da çalışıyorum.

Хадэмкlэ накlуэ, сэри сынокlуэ. – Bahçeye doğru git, ben de geliyorum.

Сэ хадэмкlэ сокlуэ. – Ben bahçeye doğru gidiyorum.

Унэ — Ev

Унэр — Evi

Унэм — Eve

Унэу – Ev olarak

Унэмкlэ – Eve doğru

Нобэ хасэмкlэ укlуа? – Bu gün derneğe doğru ( dernek tarafına ) gittin mi?

Еджапlэмкlэ сыщыlащ. — Okulun taraflarındaydım.

Дэнэ ущыlа? – Nerdeydin? ( Nerede bulundun?)

Хадэм сыщыlащ. – Bahçedeydim. ( Bahçede bulundum. )

Дэнэ ущыlэ? – Neredesin?

Хадэм сыщыlэщ. – Bahçedeyim. ( Bahçede bulunuyorum.)

р ve м aynı zamanda belirteç olarak kullanılır. Bilinen bir şeyi ifade eder.

Cümle yapılarında daima konu bahsi olan şahıs veya şey yani eşya

Р – halindedir. Konu bahsi olmayan şahıslar veya şeyler м halindedirler.

Ар унэм мэкlуэж. – O eve dönüyor.

Еджакlуэхэр унэм мэкlуэжхэ. – Öğrenciler eve dönüyorlar.

Сэри унэм сокlуэж. – Ben de eve dönüyorum.

Аднан унэм мэкlуэж. – Adnan eve dönüyor.

Bu son iki cümledeki şahıslar da р halindedirler fakat özel isimlerde ve ben sen şahıslarındaki р düşer. Zaruret olmadıkça da gelmezler.

р – sonuna geldiği ismi belirtili hale getirir. İngilizcedeki — the – nin görevini ifa eder.

Унэ дахэ. —- Güzel ev.

Унэр дахэ? —- Ev güzel mi?

Унэр  дахэщ. —- Ev güzeldir. (bilinen ev)

Ар  унэ  дахэщ.— O güzel evdir. ( o bilinen evdir)

А  унэр  дахэ? —– O ev güzel midir?

А  унэр  дахэщ. — O ev güzeldir.

Сэ сыдахэщ. – Ben güzelim.

Уэ удахэщ. – Sen güzelsin.

Ар дахэщ. – O güzeldir.

Сэ сыдахэ? – Ben güzel miyim?

Уэ удахэ? – Sen güzel misin?

Ар дахэ? – O güzel midir?

Сэ сыдахэт. – Ben güzeldim.

Сэ сыдахэт? – Ben güzel miydim? ( Vurgu ile. )

Сэ сыдахэкъым. – Ben güzel değilim.

Сэ сыдахэкъэ? – Ben güzel değil miyim?

Уэ удахэкъым. – Sen güzel değilsin.

Уэ удахэкъэ? – Sen güzel değil misin?

Ар сыту дахэ. – O ne kadar güzel.

Ар сыту хъыджэбз дахэ. – O ne kadar güzel kız.

Мазэ сыту дахэ. – Maze ne kadar güzel.

Мы унэр сыту дахэ. – Bu ev ne kadar güzel.

Мы унэр сыту ин. – Bu ev ne kadar büyük.

Мазэ хъыджэбз дахэ? – Maze güzel kız mı?

Нтlэ хъыджэбз дахэщ. – Evet, güzel kızdır.

Мазэ сыту хъыджэбз дахэ хъуа. – Maze ne güzel kız oldu.

Джэгум щыслъэгъуа хъыджэбзыр сыту дахэ.

————————– Düğünde gördüğüm kız ne kadar güzel.

Джэгум щыслъэгъуа хъыджэбзыр сыту дахэт.

————————— Düğünde gördüğüm kız ne kadar güzeldi.

Унэр  согъэщlэращlэ. —– Evi süslüyorum.

Си  унэр  согъэкъабзэ. —– Evimi temizliyorum.

Си  lэхэр  сотхьэщl. ——- Ellerimi yıkıyorum.

Уи  напэр  къабзэу  тхьэщl.  — Yüzünü temiz yıka.

И напэр иетхьэщl. — Yüzünü yıkıyor.

Уишыр  унэм  шэж. — Atını eve götür.

Унэм  кlуэж. —- Eve git. ( Eve dön.)

Шыр  хадэм  шэ. ——– Atı bahçeye götür.

Щlалэр  мэктэбым  кlуа? —- Genç okula gitti mi?

Цlыкlухэр я  пэщым  щlэсхэщ.– Çocuklar odalarında oturuyorlar.

Цlыкlухэр  мэктэбымкlэ кlуахэщ. — Çocuklar okula doğru gittiler.

Гупсэ  хадэмкlэ  к!уащ.  —- Gupse  bahçeye doğru gitti.

Хъыджэбзхэр  джэгумкlэ  кlуахэщ. — Kızlar düğüne doğru gittiler.

Хьэщlэхэр хьэщlэщымкlэ  нашэ. — Misafirleri misafir odasına doğru götür.

Унэу  дызэплъахэр  дахэт. — Ev olarak baktıklarımız güzeldi.

Унагъуэу  дызlумуа  къэдгъэнакъым. — Aile olarak uğramadığımızı bırakmadık.

Еджакlуэу гу зылъыдымта  щыlэжкъым.

———————————  Öğrenci olarak ilgilenmediğimiz kalmadı.

Унэ нэщlу  дызэмыплъа  къэдгъэнакъым.

——————————- Boş ev olarak bakmadığımız ev bırakmadık.

Еджапlэм ущылажьэрэ?  — Okulda mı çalışıyorsun?

Цlыкlухэр я пэщым щlэсхэщ.  — Çocuklar odolarında oturuyorlar.

Я  пэщым  щолажьэхэ.  — Odalarında çalışıyorlar

Абы щотхэхэ. —– Orada yazı yazıyorlar.

Сурэт щащl. —— Orada resim yapıyorlar.

Ахьмэд дэнэ  щыlэ?  — Ahmet nerede? ( Nerede bulunuyor.)

Ар мэктэбым  щыlэщ. —- O okulda. ( Okulda  bulundu.)

Сыт абы  щищlэр? —  Orada ne yapıyor?

Абы  щоджэ.  —- Orada okuyor.

Дэнэ укъикlыжрэ? —- Nereden geliyorsun?

Синемам  сыкъокlыж. —- Sinemadan geliyorum.

Мы  джанэ  дахэр  дэнэ  къыщыпщэхуа? — Bu güzel gömleği nereden aldın?

Истанбул  къыщысщэхуащ. —— İstanbuldan  aldım.

Щ – Bir fiil öneki olarak gelir ve fiil sonuna  р – veya –  м  gelirse  o işi yaparken

ederken eylerken zaman bildirimi anlamı katılmış olur.

Уэс  къыщесам  уэс гуащэ  сщlат. — Kar yağdığında kardan adam yapmıştım.

Уэ  ущылажьэм сэ сышхэт. —  Sen çalışırken ben yemek  yiyordum.

Сэ  сыщыпсалъэкlэ  фыкъедаlуэ.  —  Ben konuşurken  dinleyin.

Уэс  къыщесым  уэс  lэшкlэ дыджэгунщ. — Kar yağarken kartopu oynayalım.

Уэшх къыщешхым  уэрамым  фыдэмыхьэ, фиуфэнщ!ынщ.

——————— Yağmur yağarken sokağa çıkmayın, ıslanırsınız.

Сэ хадэм  сыщыкlуам уэ  абы  ущылажьэт.

——————- Ben bahçeye gittiğimde sen orada çalışıyordun.

Сэ сыщыкlуэм  уэ укъэкlуэжт.— Ben giderken sen geliyordun.

Дэ – Beraberinde , ona eşlik etme anlamında ön ektir.

Мазэ  сыдэджэгуащ. — Maze ile oynadım.

Мазэ  сыдэлэжьащ. — Maze  ile çalıştım.

Умар  и  къуэшым  дэшхащ. — Ömer kardeşi ile yemek yedi.

Мазэ  и  адэм  дэгушыlащ.  — Maze babasına şaka yaptı.

Мазэ  и  анэм  доlэпыкъу. — Maze annesine yardım ediyor.

Зэдэ – Beraber ortaklaşa eşit şartlarda etmek eylemek.

Динэрэ Mазэрэ зэдэджэгуахэщ. – Dine ile Maze birlikte oynadılar.

Умаррэ Заферрэ  зэдолажьэхэ. — Ömer ve Zafer birlikte çalışıyorlar.

Умар Зафер  долажьэ. —- Ömer, Zafer ile birlikte çalışıyor

Bu son iki çümlenin tahlilini yapacak olursak, ilk  cümlede  ortak bir çalışma

söz konusu, ikinci cümlede ise Ömer  Zaferin yanında onun denetiminde çalışıyor

anlamı çıkar.Orijinal yazım şöyle olur ;

Умарыр  Заферым  долажьэ.  İşi yapan eden eyleyen yani konu bahsimiz

daima  p halindedir. Özel isimler belirteçleri düşer fakat biz onun öyle olduğunu

bilmek durumundayız.

İki isim arasına gelen ile anlamı bu dilde her iki ismin sonuna рэ рэ  getirilerek yapılır.

Уэрэ  сэрэ  дыздэджэгунщ. —– Seninle ben oynayalım.

Заферрэ  Умаррэ  зэдоджэгухэ. — Zafer ile Ömer birlikte oynuyorlar.

Динэрэ  Мазэрэ  зэдолажьэхэ. — Dine ile Maze birlikte çalışıyorlar.

Bu anlatım çoğula dönüşürse  ile  anlamını fiil başına gelen  дэ ye yükler.

Динэ  и ныбжьэгъухэм  ядоджэгу. — Dine arkadaşlarıyla oynuyor.

Мазэ  и  анэм  и адэм  ядоlэпыкъу. — Maze annesine babasına yardım ediyor.

Гупсэ и  ныбжьэгъхэм къадофэ. — Dine arkadaşlarıyla oynuyor.

мы – yapma gitme etme eyleme anlamındaki olumsuz bildirim eki fiilin başına eklenir.

Укъыщагъэтэджыжыну  щlыпlэ  умытlыс.– Kaldırılacağın yere oturma.

Шхэгъуэр  къэмысу  умышхэ. —— Yemek vakti gelmeden yeme.

Уи lуэху  зыдыщымыlэм  умыкlуэ. —– İşin olmayan yere gitme.

Жэщи  махуэи  зыпымычу  умыжей. — Gece gündüz devamlı uyuma.

Уэ  хъыджэбз  дахэ, къыздэкlуэ.

Зым  lэпыхур  зым  къэтщтэжу  дыздэпсэунщ.

Гуфlэгъуэм дыздэгуфlэнщ ,  гуlэгъуэм  дыздэгуlэнщ.

Гъащlэр зэгъусэу  здэтхьынщ.

Кизэрэ  Ботэрэ

Блэкlа  тхьэмахуэм Кизэрэ  Ботэрэ  псалъэ  зратащ.

Мы  тхьэмахуэкlэм Истанбул къыщакlухьыну.

Ахэр пщэдджыжьым зыхуэзахэщ.

Куэд  дэмыкlыуи Истанбул  уэрамым  дэхьахэщ.

Япэ  лъандэрэ  мыбы  щыпсэуахэм  я нэгу  щlэкlа

сыт  щыlами  къегъэлъагъуэ  абыхэм я  lэщlагъэу

къызтрауфахэм.

Япэ  лъандэрэ  мыбы  щаухуа  къэралыгъуэшхуэхэм

Къащlэнэжауэ лъагъупхъэу lэджэ  чилисэрэ мэжджытрэ

Абыхэм  я  гъащlэр  щрахьэкlа унэжьхэмрэ  кlэ  иlэкъым.

Хы lуфэм уехрэ  абыи  уи нэгу  щызебгъэужьыным уасэ иlэкъым.

Кизэ  нэхъ игъэщlэгъуар

мыхуэдиз цlыхум яшхрэ  ирафрэ  къыздикlрат.

Ар  абы  куэдрэ  щlэгупшысыкlащ.

Уэрамхэм дэтыр  дэхуэтэкъым,

лэжьапlэм щlэтыр  щlэмыхуэу  шхапlэхэми  щэхуапlэхэми

щlэтыр  щlэхуэтэкъым.

Ауэ  абыхэм ядилъэгъуауэ  нэхъ  гу  зылъитар

псоми  зы  гузэвэгъуэшхуэ яlэ  хуэдэу

зыгурхэм  къыкlэрыху  хуэдэу,  псыдзэм  хуэдэу  уэрамхэм

зэрырижэхэрат.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 10

Dönüş veya tekrarlama harfi plarak  ж  son eki evine köyüne kentine veya şu anda çıktığın yere geri dönüş veya yaptığın bir şeyi bir daha yapmayı isteme yapma etme eyleme harfi olarak inceleme

Çocuk avutma tekerlemesi

Avuç içine okşanarak ——- Мыбдэ  мэл  щохъурэ

—————————————– Burada koyunlar otluyormuş

Baş  parmağa dokunularak — Мыбде  хъурей  щоджэгурэ

——————————————- Burada top oynanıyormuş

İşaret parmağına katlanarak — Мыбы  накlуэ сыкlуэ дывгъэкlуэж жи

——————————————– Bu  haydin dönelim  demiş

Orta parmağa katlanarak —– Мыбы тlэкlу дымышхэу дыкlуэжын жи

————————————– Bu biraz yemek yemeden mi dönelim demiş.

Yüzük parmağına katlanarak — Мыбы  нанэ  гъуэмылэ тlэкlу

—————————————— хуэдмыхьу  дыкlуэжын  жи

——————————- Bu neneye biraz azık götürmeden mi dönelim demiş

Seçe parmağına fiskelenerek — Мыбы  феуэ феуэ цlыкlужь цlыкlужь феуэ

—————————————— феуэ  цlыкlужь цlыкlужь жи

——————————– Bu vurun vurun miniciğe vurun vurun miniciğe demiş.

Къэмбот , лъакъуэ кlыхь ———— Kambot, uzun bacak

Кlэн  къэхьи дыджэгунщ. ———- Aşık getir oynayalım

Пlастэ къэхьи  здэтшхынщ ——- Pasta getir yiyelim

Лъакъуэ къэхьи  дыкlуэжынщ.—- Ayak getir dönelim. (evimize dönelim.)

жы, жын, жынщ,  ж , жа,  жат, жынт , жынут  şekillerinde fiil sonuna

eklenen bu sonekler çıkış yerine dönüş anlamı katıyor.

Кlуэ —————- git

Кlуэж ————- git(geldiğin yere)

Кlуэн? ———— gider mi?

Кlуэжын? —— gider mi?(geldiği yere)

Сыкlуэжын? ————— gideyim mi? (geldiğim yere)

Сокlуэж. ——————– Gidiyorum.(geldiğim yere)

Къуажэм  сокlуэж.—— Köye gidiyorum.(köyüme)

Къуажэм сокlуэ.——— Köye gidiyorum. (herhangi bir köye)

Унэм сыкlуэжащ.——– Eve gittim. (evime, evime döndüm)

Зафер и унэм сыкlуащ.– Zafer’in evine gittim.

Дэнэ укlуэрэ?—— Nereye gidiyorsun?

Хадэм сокlуэ.—— Bahçeye gidiyorum.

Дэнэ укlуэрэ? —– Nereye gidiyorsun?

Хадэм сокlуэж.—- Bahçeye gidiyorum.

———————– ( Bahçeden çıktım gezindim tekrar oraya dönüyorum)

Зы мыlэрысэ шхыж. ——– Bir elma daha ye.

Зы  шейбжьэ  ефэж.——— Bir bardak çay daha iç.

Кхъыlэ  тlэкlу  тхущысыж.– Lütfen bizim için biraz daha otur.

Зы шейбжьэ къысхуэхьыж.—- Bir bardak çay daha getir.

Кхъыlэ зы  шейбжьэ  къысхуэхьыж.– Letfen bir bardak çay daha getir.

Gidiyorum. — Gitmiyorum

Сокlуэ ——— Сыкlуэкъым

Уокlуэ ———- Укlуэкъым

Макlуэ ——— Кlуэкъым

Докlуэ ——— Дыкlуэкъым

Фокlуэ ——— Фыкlуэкъым

Макlуэхэ —— Кlуэхэкъым

Dönüyorum. — Dönmüyorum. ( çıkış yerine )

Сокlуэж ——— Сыкlуэжкъым

Уокlуэж ——— Укlуэжкъым

Мэкlуэж ——— Кlуэжкъым

Докlуэж ——— Дыкlуэжкъым

Фокlуэж ——— Фыкlуэжкъым

Мэкlуэжхэ —— КlУэжхэкъым

Gittim ———– Gitmedim

Сыкlуащ ——- Сыкlуакъым

Укlуащ ——— Укlуакъым

Кlуащ ———– Кlуакъым

Дыкlуащ ——- Дыкlуакъым

Фыкlуащ ——- Фыкlуакъым

Кlуахэщ ——– Кlуахэкъым

Döndüm. ———– Dönmedim. ( çıkış yerine )

Сыкlуэжащ —— Сыкlуэжакъым

Укlуэжащ ——— Укlуэжакъым

Кlуэжащ ———– Кlуэжакъым

Дыкlуэжащ ——- Дыкlуэжакъым

Фыкlуэжащ ——- Фыкlуэжакъым

Кlуэжахэщ ——- Кlуэжахэкъым

Зафер и гъусэу къуажэм сыкlуэжащ.- Zaferle birlikte köye gittim.

Къуажэм мэхуипщl  дыщыlащ.——— Köyde on gün kaldık.

Зафер Анкара  игъэзэжащ.——— Zafer  Ankaraya döndü.

Зафер игъэзэжа иужь сэ мэхуитху сыщыlэжащ.

—————— Zafer döndükten sonra ben on gün daha kaldım.

САБИЙ ГЪЭУДЫlУ ——————- NİNNİ

Пхъащхьэ  мыщхьэр мэщащэ — Ağaçlardan meyveler dökülüyor.

Щауэ  цlыкlухэр  мэщыпэ.——– Çocuklar onları topluyor.

lэкlэ пыlэр къыщанэ. ————– Örgülü şapkayı unutuyorlar.

Ботэ  макlуэри  мэшынэ. ———- Bote gidiyor korkuyor.

Быцэ  макlуэри  къехьыжыр.—– Bıtse gidip getiriyor.

Къехь ——- Getiriyor.

Къехьыж — Getiriyor.( bizim olan bir şeyi, kaybettiğimiz şeyi getiriyor)

Şiiri yazıyorum ————– Şiiri tekrar yazıyorum

Усэр  сэ  сотх ———— Усэр  сэ  сотхыж

——— уэ  ботх ——————— уэ  ботхыж

——– абы иетх ——————– абы  иетхыж

——– дэ  дотх ———————- дэ  дотхыж

——– фэ фотх ———————- фэ  фотхыж

—— абыхэм ятх —————— абыхэм ятхыж.

Şiiri yazdım. —————– Şiiri tekrar yazdım

Усэр  сэ стхащ. ——– Усэр  сэ  стхыжащ

——— уэ птхащ —————— уэ  птхыжащ

——– абы итхащ —————- абы итхыжащ

———- дэ ттхащ —————– дэ  ттхыжащ

———- фэ фтхащ ————— фэ  фтхыжащ

——– абыхэм ятхащ. ———- абыхэм ятхыжащ.

Yapabilmek edebilmek eyleyebilmek anlamı katan sonek ; ф

Сэ  хадэм  сокlуэф. —————  Bahçeye gidebiliyorum.

Мэзым сыкlуэфащ. ——————- Ormana gidebildim.

Ар  Анкара  кlуэфынщ. ———— O Ankara’ya gidebilir.

Зы  мыlэрысэ сшхыжыфынщ.– Bir elma daha yiyebilirim.

Мазэ  и  напэр  иетхьэщlыф. —- Maze yüzünü yıkayabiliyor.

Мазэ и  пэщыр  зылъыlуехыф.— Maze odasını  düzeltebiliyor.

Динэ  шхэгъуэ  къэс и дзэхэр  иелъэщlыф.

————————- Dine her yemekten sonra dişlerini fırçalayabiliyor.

Быцэ  усэ  дахэхэр  иетхыф.—– Bıtse güzel şiirler yazabiliyor.

Тхьэщlэн – Eylem olarak yıkama eylemini gerçekleştirmek

olduğundan konu bahsi  сэ  уэ  ар  дэ  фэ  ахэр

şahıs ekleri de  сы  у  .  ды  фы  . хэ  şeklinde olacağı

açıktır. Şimdiki zaman olumlu bildirimi istisnası olması kaydı ile.

Cотхьэщlэ ———- сытхьэщlэрэ? —— сытхьэщlэкъым

Уотхьэщlэ ———- утхьэщlэрэ? ——– утхьэщlэкъым

мэтхьэщlэ ———- тхьэщlэрэ? ———- тхьэщlэкъым

дотхьэщlэ ———- дытхьэщlэрэ? —— дытхьэщlэкъым

фотхьэщlэ ——— фытхьэщlэрэ? —— фытхьэщlэкъым

мэтхьэщlэхэ ——- тхьэщlэхэрэ? ——- тхьэщlэхэкъым

сытхьэщlэжкъым ——— сытхьэщlэжыфкъым

утхьэщlэжкъым ———– утхьэщlэжыфкъым

тхьэщlэжкъым  ———– тхьэщlэжыфкъым

дытхьэщlэжкъым ——— дытхьэщlэжыфкъым

фытхьэщlэжкъым ——— фытхьэщlэжыфкъым

тхьэщlэжхэкъым ———– тхьэщlэжыфхэкъым.

Bu son iki çekimden birincisine tekrar aynı eylemi yapmıyor olma Anlamı katılmış. İkinci çekime ise tekrar aynı eylemi yapamıyor Olma anlamı katılmıştır.

Burada aklımıza şöyle bir soru gelebilir; Dil öğretimi fiil çekimleri ile  olur mu? Cevabı ise çok açıktır. Bu dil  ön ekler son ekler ile işletilmektedir. Bu ön ek ve son eklerin kavranması dili kullanabilmeyi getirir. Yeryüzündeki büyük kabul edilen dillerin  beş altı bin cıvarı fiilleri var iken bu dilin tesbit edilmiş  yirmi beş bini aşkın fiili vardır. Ön ek son ek hesabı da yapılacak

olursa bilmem nerelere varır.

Fiillerin çekimlenmeleri önem arz eder. Ön ek son ek ve şahıs  Eklerinin fiil başındaki yerleri bütün bunlar farklı çalışmayı Zorunlu kılar.

Тхьэщlын – Burada ise bir şey yıkamak olduğundan konu bahsi   ар  yani yıkanan şey  olacağından  cümle ona göre oluşur.   Şahıslar burada işi yapan  eden eyleyen figüran durumuna geçeceğinden şahıslar

сэ уэ абы дэ фэ абыхэм  şahıs ekleri de с , п , и , т , ф, я  şeklinde oluşur.

Konu bahsimiz olan şeyi:

Yıkıyorum ———- Yıkıyor muyum?— Yıkamıyorum.

сотхьэщl ——— стхьэщlрэ? ——— стхьэщlкъым

ботхьэщl ——— птхьэщlрэ? ——— птхьэщlкъым

иетхьэщl ——— итхьэщlрэ? ——— итхьэщlкъым

дотхьэщl ——— ттхьэщlрэ? ——— ттхьэщlкъым

фотхьэщl ——– Фтхьэщlрэ? ——– фтхьэщlкъым

ятхьэщl ———– ятхьэщlрэ? ——– ятхьэщlкъым

Artık yıkamıyorum. ——— Artık yıkayamıyorum.

стхьэщlыжкъым ———– стхьэщlыжыфкъым

птхьэщlыжкъым ———– птхьэщlыжыфкъым

итхьэщlыжкъым ———– итхьэщlыжыфкъым

ттхьэщlыжкъым ———– ттхьэщlыжыфкъым

фтхьэщlыжкъым ———- фтхьэщlыжыфкъым

ятхьэщlыжкъым ———– ятхьэщlыжыфкъым

Fiil kökü кlу üzerinden sözcük ve cümle oluşumları.

Кlуэ. — Git

Къакlуэ — Gel

Накlуэ – Belirtili yere git

Сэ хасэм сокlуэ уэри накlуэ. – Ben bahçeye gidiyorum, sen de gel

Сэ солажьэ уэ хасэм кlуэ. – Ben çalışıyorum, sen derneğe git.

Хасэм сыщыlэщ уэри къакlуэ. – Ben dernekteyim sen de gel

Cümlenin oluşumu genel olarak konuşmacının konumuna  Göre şekillenir. Konuşmacının bulunduğu yere bir çağrıda Fiil başına къэ gelmek durumundadır. Konuşmacının bulun -Madığı fakat belirli bir yere doğru çağrıda н yön belirteci İle çağrı yapılmaktadır. Yön belirteci olmadan yapılan çağrıya Konuşmacının müdahil olmadığı bir yön olduğu açıktır.

Burada konuşmacı bulunduğu yerden bir git sorgusu yapmaktadır.

Хадэм кlуэ. – Bahçeye git.

Хадэм укlуэрэ? – Bahçeye gidiyor musun?

Хадэм укlуа? – Bahçeye gittin mi?

Хадэм кlуэж. – Bahçeye dön.

Хадэм укlуэжрэ? – Bahçeye dönüyor musun?

Хадэм укlуэжа? – Bahçeye döndün mü?

Burada konuşmacı bulunduğu yerden belirli bir yöne veya gideceği

Yöne bir git sorgusu yapmaktadır.

Унэм накlуэ. — Eve git.

Унэм унакlуэрэ? – Eve gidiyor musun?

Унэм унэкlуа? – Eve gittin mi?

Унэм нэкlуэж. – Eve dön.

Унэм унэкlуэжрэ? – Eve dönüyor musun?

Унэм унэкlуэжа? – Eve döndün mü?

Burada konuşmacı bulunduğu yere bir gel çağrısı sorgusu yapmaktadır.

Хадэм къакlуэ. – Bahçeye gel.

Хадэм укъэкlуэрэ? – Bahçeye geliyor musun?

Хадэм укъэкlуа? – Bahçeye geldin mi?

Хадэм укъэкlуэжа? – Bahçeye döndün mü?

Хадэм укъэкlуэжрэ? – Bahçeye dönüyor musun?

Bu git veya gel söylemlerine son ekler de getirerek genişletecek olur isek:

Gidebiliyorum.—- Gidebildim ———— Gidebilirim

Сокlуэф ———— Сыкlуэфащ ———- Сыкlуэфынщ

Уокlуэф ———— Укlуэфащ ————- Укlуэфынщ

Мэкlуэф ———— Кlуэфащ ————– Кlуэфынщ

Докlуэф ———— Дыкlуэфащ ———– Дыкlуэфынщ

Фокlуэф ———— Фыкlуэфащ ———– Фыкlуэфынщ

Мэкlуэфхэ. ——— Кlуэфахэщ ———– Кlуэфынхэщ

Olumsuzluk

Gitmiyorum. ——— Gidemiyorum. ——— Gidemem.

Сыкlуэкъым ——— Сыкlуэфкъым. —— Сыкlуэфынкъым.

Укlуэкъым. ———– Укlуэфкъым. ——— Укlуэфынкъым.

Кlуэкъым. ———— Кlуэфкъым. ———– Кlуэфынкъым.

Дыкlуэкъым. ——– Дыкlуэфкъым. ——- Дыкlуэфынкъым.

Фыкlуэкъым. ——– Фыкlуэфкъым. ——- Фыкlуэфынкъым

Кlуэхэкъым. ——– Кlуэфхэкъым. ——— Кlуэфынхэкъым.

Gitmeyenim. ——- Gitme ( emir )

Сымыкlуэ ————————

Умыкlуэ ———— Умыкlуэ.

Мыкlуэ  ———– Йремыкlуэ.

Дымыкlуэ.————————

Фымыкlуэ. ——– Фымыкlуэ.

Мыкlуэхэ. ——— Йремыкlуэхэ.

Псыхьэ сыкlуэри  —- Su getirmeye gittim ve

Псы семыфэу сыкъэкlуэжащ. — Su içmeden geldim.

Адэм сыкlуэри — Bahçeye gittim de

Мыlэрысэ сымышхыу сыкъэкlуэжащ. – Elma yemeden geldim.

Гъэ — Birisine eylemi yaptırma ön eki.

Burada fiil başına eklenen şahıs eki yapan eden eyleyen,

Fiil köküne yakın olan şahıs eki ise ettiren eyletendir.

Сэ ——– сэ ————- сы —- з —- гъэ — кlу – а – щ.

Уэ ——– уэ ————- у —— б —- гъэ ——————-.

Ар ——- абы ———— . —— и —- гъэ ——————-.

Дэ ——– дэ ————- ды — д —- гъэ ——————-.

Фэ ——- фэ ————- фы — в —- гъэ ——————-.

Ахэр —- абыхэм ——- . —— а —- гъэ —————– хэщ.

Bu çaprazlamadan daha önceki cümleler gibi 28 cümle çıkarılabiliyor.

Örnekleme ve alıştırmaları sizler yapabilirsiniz.

Хуэ — Birisi için bir şey yapma etme eyleme ön eki.

Yapı ve anlamlandırma diğer yapılar ile aynıdır.

Сэ ——– сэ ———– сы — с —– хуэ ——- кlу —- а – щ.

Уэ ——– уэ ———– у —— п —– хуэ ————————-.

Ар ——– абы ——— . —— . —— хуэ ————————.

Дэ ——– дэ ———– ды — т —– хуэ ————————-.

Фэ ——- фэ ———– фы – ф —– хуэ ————————-.

Ахэр —- абыхэм —– . —— . —— хуэ ———————- хэщ.

Фlэ –  Ön ekinde birinci şahıs eki istemediği halde

Gücü yetmemiş engelleyememiş ve ikinci şahıs eki etmiş, eylemiştir.

Сэ ——— сэ ———- сы —- с —- фlэ ——- кlу — а — щ.

Уэ ——— уэ ———- у ——- п — фlэ ————————–.

Ар ——— абы ——- . ——– . —- фlэ ————————–.

Дэ ——— дэ ———- ды —- т —- фlэ ————————-.

Фэ ———- фэ ——– фы — ф — фlэ ————————-.

Ахэр —— абыхэм —- . —— . —- фlэ ———————–хэщ.

Bu üç çaprazlama tablosu işletilebilir ise her birisinden türetilebilecek

28 er cümle anlaşılır hale gelir ise ilerleme kaydedilmiş olacaktır.

Bu zikredilen cümle kalıbı eylem ile ilgilidir. Eğer konu bahsi – ар –

olur ise cümle şöyle oluşur.

————- Сэ ——— сэ ——— с — фlэ – с – шх – а – щ.

————- Уэ ——— уэ ———- п –- фlэ – п ——————.

Ар ——– Абы ——- абы ——- . —- фlэ – и ——————.

————- Дэ ——— дэ ———- т –- фlэ – т ——————.

————- Фэ ——— фэ ——— ф – фlэ – ф —————–.

———— Абыхэм — абыхэм — . — фlэ – а —————-хэщ.

Зы мыlэрысэ сиlэти – Bir elmam vardı da

Ари Зафер сфlишхащ.—Onu da Zafer yedi. ( ben istemiyordum )

С – ben ( istemeyen )

Фlэ – istenç dışılık ön eki ( sesli э ve и gelir ise э düşer )

И – o ( ben istemeden eylemi yapan )

Шх – yeme fiil kökü

А – sıfatlaştırma eki ( yenmiş duruma girdi )

Щ – şu andaki hal.

Sütunlara dikkat edilir ise kolaylıkla seçilebilir.

Ар –———— сэ –- абы –—– сфlишхащ.

Мыlэрысэр — сэ –- Зафер — сфlишхащ.

Günlük konuşmalarda fiil başında temsil edildiğinden ben şahıs eki de düşer.

Мыlэрысэр Зафер сфlишхащ.

Eğer cümleler  Ар абыхэм ile başlayacak olur ise fiil başındaki noktanın

Yerine я eki ( иа ) gelir ve sondaki çoğul eki хэ düşer.

Мыlэрысэр абыхэм сэ яфlэсшхащ.

Хъыджэбзыр абыхэм уэ яфlэпхьащ.

Bu son iki tablodaki dizilişin farklı oluş nedenini konu bahsi ile ilişkilendirebilir

İsek daha anlaşılır olacağı açıktır.

Bu dilde zamanlar genel yapı itibarı ile iki zamanlıdır.

Geçmiş zaman ve şimdiki zaman olarak.

Geçmiş zaman da uzak ve yakın geçmiş zaman olarak ikiye ayrılır.

Biz yakın geçmiş zamanı ele alır isek. Bitmiş zaman.

1 – Geçmişte gitmiş olan. ——— сыкlуат. – gitmiştim.

2 – Geçmişte gidecek olan. —— сыкlуэнут. – giderdim.

3 – Geçmişte gidiyor olan. ——– сыкlуэт. – gidiyordum.

4 – Geçmişte gider olan. ———- сыкlуэнт. – giderdim

Uzak geçmiş bitmiş zaman ekleri ise гъэ eki ile yapılır. Bu konuya ileride değinilecektir.

Сыкlуэгъат – Bir vakitler gitmiştim. Şeklindedir.

Şimdiki zamanı ele alır isek; etkisi şu anı etkileyen zamanlar olarak;

1 – Şu anda gitmiş olan. — сыкlуащ. – gittim. ( gitmiş durumdayım.)

2 – Şu anda gidecek olan. — сыкlуэнущ – gideceğim.

3 – Şu anda gidiyor olan. — сокlуэ. – gidiyorum.

4 – Şu anda gider olan. — сыкlуэнщ. — giderim.( gidebilir durumdayım )

Şeklinde sıralayabiliriz. Bu zamanları da Türkçe olarak olabildiğince

Anlatmaya gayret göstereceğiz.

Bir kısım anlatım biçimlerinin Türkçede ifade bulmuyor olması nedeniyle

Zorluklar olabileceği gibi şartlanmışlıklarımız anlamamızı güçleştirebilir.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 9

БЖЫГЪЭХЭР SAYILAR

Зрабж бжыгъэцlэхэр:

Sayma sayıları:

1 – Зы , 2 – Тlу, 3 – Щы, 4 – Плlы, 5 – Тху, 6 – Хы, 7 – Блы, 8 – И  9 – Бгъу, 10 – Пщlы, 0 – Зырикl

11 – Пщlыкlуз, 12 – Пщlыкlутl, 13 – Пщlыкlущ, 14 – Пщlыкlуплl, 15 – Пщlыкlутху

16 – Пщlыкlуих, 17 – Пщlыкlуибл, 18 – Пщlыкlуий, 19 – Пщlыкlубгъу, 20 – Тlощl

Bu dilde sayma düzeni yirmilik sayma düzenine göredir. Fakat bu düzen onluk sayma düzenine değiştirilmiştir. Örneğin otuz beş , yirmi on beş şeklinde idi. Her iki sayma düzeni de dilin yapısına uygundur.

21 – Тlощlрэ зы, 22 – Тощlрэ тlу, 23 – Тlощlрэ щы, 24 – Тlощlрэ плlы

25 – Тlощlрэ тху, 31 – Щэщlрэ зы, 32 – Щэщlрэ тlу, 33 – Щэщlрэ щы

34 – Щэщlрэ плlы,35 – Щэщlрэ тху

10 – Пщlы, 20 – Тlощl, 30 – Щэщl, 40 – Плlыщl, 50 – Тхущl, 60 -Хыщl

70 – Блыщl, 80 – Ищl, 90 – Бгъущl, 100 – Щэ

200 – Щитl, 300 – Щищ, 400 – Щиплl, 500 – Щитху, 600 – Щих

700 – Щибл, 800 – Щий, 900 – Щибгъу, 1000 – Мин

2 000 – Минитl, 3 000 – Минищ, 4 000 – Миниплl

1 000 000 – Мелуан – зы мелуан, 2 000 000 – Мелуанитl,

10 000 000 – Мелуанипщl

2007 – минитlрэ блы, 2008 – Минитlрэ и,

1955 – Минрэ щибгъурэ тхущlрэ тху

1975 – Минрэ щибгъурэ блыщlрэ тху

Щlэуэ къытхуеблэгъа илъэсыщlэм зэгъусэу дихьэнщ жысlэри

Зафер чэнджэщ есхьэлlа щхьэкlэ къысхуидакъым. Сэ сыкlэлъыплъынурэ

иужькlэ сигу ирихьым сынихьэнущ жиlащ.

Sayıların yazı içerisinde yazılış ve okunuşları ;

Зы мыlэрысэ ——- Bir elma

Зы унэ —————- Bir ev

Зы щlалэ ————- Bir genç

Зы хъвджэбз ——– Bir kız

Зы махуэ ————- Bir gün

Зы тхьэмахуэ. ——– Bir hafta.

Зы мазэ. —————- Bir ay.

Мыlэрыситl ————- İki elma

Унищ ———————- üç ev

Щlэлитху—————— beş genç

Хъыджэбзибгъу —— dokuz kız

Мэхуипщl ————— On gün

On bir ve daha büyük sayılar isimden sonra gelir ve yüz sayısı dışında  isime ulanmazlar. İsme ulananların sonundaki sesli düşer ve isim ile sayı arasına  и sesi girer.

Ara sayılar arasına da рэ рэ gelir.

Махуэ тlощlрэ тхурэ. – Yirmi beş gün. ( zaman aralığı olarak )

Махуэ плlыщl. — Kırk gün.

Мыlэрысэ пщlыкlутху. – On beş elma

Цlыхуищэрэ пщlыкlутхурэ. – Yüz on beş insan.

Еджакlуэ щэныкъуэ. – Elli öğrenci.

Махуэ тlощlрэ тхурэ Истанбул сыщылэжьащ.—Yirmi beş gün İstanbul da çalıştım.

Илъэситкlэ Истанбул сыщеджащ.——————– İki yıl İstanbul da okudum.

Хасэм цlыху плlыщlрэ тхурэ къекlуэлlащ.——- Toplantıya kırk beş insan katıldı.

Пэщым цlыху пщlыкlутху щlэсщ. ——————— Odada on beş insan var.

Зэрызэкlэлъыкlуэ бжыгъэцlэхэр:

Sıralama bildiren sayılar ;

Езанэ- birinci, Етlуанэ – ikinci, Ещанэ – üçüncü, Епщlанэ – onuncu

Епщlыкlутхуанэ – onbeşinci

Зэрагуэш бжыгъэцlэхэр:

Birer ikişer gibi sıra dizi veya paylaşım sözcükleri ;

Кхъыlэ мыlэрысэ зырыз фшхы. ————— Lütfen birer elma yiyin.

Тхылъ тlурытl къэфщэху. ———————- – İkişer kitap satın alın.

Зафер и еджакlуэхэм тхылъ щырыщ яхуигуэшащ.

————————————————– Zafer öğrencilerine üçer kitap paylaştırdı.

зырыз – birer, тlурытl – ikişer, щырыщ – üçer, пл!ырыпл!- dörder

Мыlэрысэ зырыз фшхы.——— Birer elma yiyin.

Махуэ тlурытl фытхущыlэ.—- Bizim için ikişer gün kalın.

Махуэ щырыщ фытхуэлажьэ. – Bizim için üçer gün çalışın.

Тlурытlу кусэ фыхъу. — İkişerli sıra olun.

Пэщым зырызурэ фыщlэхьэ. Odaya birer birer girin.

Зы тхьэмахуэр мэхуибл мэхъу — Bir hafta yedi gün oluyor.

Блыщхьэ —————- pazartesi

Гъубж ——————– salı

Бэрэжьей ————— çarşamba

Мэхуэку —————— perşembe

Мэрем ——————– cuma

Щэбэт ——————— cumartesi

Тхьэмахуэ ————— pazar

Ипэ ит мэхуитхур лэжьэгъуэ махуэхэрщ. — İlk beş gün çalışma günleridir.

Иужь ит мэхуитlри зыгъэпсэхугъуэ махуэхэрщ.

————————————————- Sonraki iki gün de dinlenme günleridir.

Лlэщlыгъуэ —- asır

Гъэ – Илъэс — yıl , sene

Мазэ ————– ay

Тхьэмахуэ —– hafta

Махуэ ———– gün

Жэщ ————- gece

Махуэ ———– gündüz

Пщыхьэщхьэ – akşam

Пщэдджыжь — sabah

Шыджагъуэ —- öğlen

Нэхуыщ ——— imsak

Кlэху ————– tan yeri ağarması vakti

Кlыфl ————- karanlık

Нэху ————– aydınlık

Щlыlэ ————– soğuk

Хуабэ ————- sıcak

Щlыlэтlыlэ ——- serin

Псыlэтlыlэ —– – nemli

Илъэсым и пычыгъуэхэр – Yılın bölümleri ;

Щlымахуэ —————– Kış

Гъатхэ ——————— İlkbahar

Гъэмахуэ —————– Yaz

Бжьыхьэ —————— Sonbahar

Мазэхэр ——————- Aylar

1- Щlышылэ ———— ocak

2- Мэзае —————– şubat

3- Гъэтхэпэ ————– mart

4- Мэлыжьыхъ ——— nisan

5- Накъыгъэ ————- mayıs

6- Мэкъуэуэгъуэ ——- haziran

7- Бадзэуэгъуэ ——— temmuz

8- Шыщхьэlу ———— ağustos

9- Фокlадэ ————— eylül

10- Жэпуэгъуэ ———– ekim

11- Щакlугъуэ ———— kasım

12- Дыгъэгъазэ ———- aralık

Bu isimlendirmeler o ayın yılın zamanın özelliklerine göre ve ses anlam  düzeneğine göre isimlendirilmişlerdir.

Щыпэгъэ – geçen yıldan bir önceki yıl

Нэгъабэ – geçen yıl

Мыгъэ – bu yıl

Етlэнэгъэ – gelecek yıl

Вэсмахуэ – dünden önceki gün

Дыгъуасэ – dün

Нобэ – bugün

Пщэдей – yarın

Пщэдеймыщкlэ – Yarından sonraki gün

Къэбыщкlэж – Yarından sonraki günden sonraki gün

Къэбывэх – Yarından sonraki günden sonraki günden sonraki gün.

ПКЪЫГЪУЭХЭР ——— Vücut organlarımız

Пкъы – organ, lэпкъ лъэпкъхэр

Нэ ——– – göz ———————— lэ ——- el

Нэlу —— – yanak ——————— lэгу ——– aya, avuç içi

Нэкlу —— göz çukuru ————– lэхъуамбэ — parmak

Набдзэ — kaş ————————- lэбжьанэ —- tırnak

Нэбжьыцl — kirpik ——————– lэштlым —— yumruk

Напlэ —– Göz kapağı ————— lэпщэ —— – bilek

Натlэ —— alın ———————– lэблэ ——– kol

Напэ —— yüz ———————– lэфракlэ —- dirsek

Щхьэ —— baş ———————— Лъэ ——— ayak

Щхьэц —- saç ———————– Лъакъуэ — ayak

Пщэ ——- boyun ——————— Лъэдакъэ — topuk

Пщэдыкъ — ense ——————- Лъэхъуамбэ — ayak parmağı

Тхьэкlумэ — kulak —————— Лъэбжьанэ — ayak tırnağı

Жьэ ——— ağız ——————— Лъэкlэн ——- aşık kemiği

Дзэ ———- diş ———————– Лэдий ——-baldır aşık arası

Дзэпэфlанэ – ön kesici diş ——– Лъапщэ —- ayak bileği

Дзэщхьэл — azı dişi —————- Лъэкlампlэ — baldır

Хьэдзэ —— köpek dişi ————- Лъэгуажьэ — diz

Дзэл ——- diş eti ——————- Куэ ——- diz üstü, bacak

Бзэгу —– dil ————————— el ayak araçları

Жьэпкъ —– çene ——————– Лъэрыгъ — ayakkabı

Жьэкъыпэ –alt çene —————–Лъэпыlу —- terlik

Жьэгъу —- bademcik —————-Лъэпэд —– çorap

Пэ ——- burun ———————- Лъэрыгъыпс – ayakkabı bağı

Пэпкъ — burun kemiği ————– lэлъэ —— eldiven

Пащlэ —- bıyık ———————— lэпщэхъу —- bilezik

Жьакlэ — – sakal ——————— lэлъын —— yüzük

Фlыншэ — dilcik ———————– lэпхъуалъэ — yüksük

lупэ ——–dudak ———————- Лъэбакъуэ — adım

Дамэ —— kol kanat —————— Лы ——- et

дэмащхьэ — omuz —————— Щэ ——- vücut yağı

Блэгущlэ —- koltuk —————— Щхьэкуцl —- beyin

бгъэгу —- göğüs tahtası ———— Къупщхьэ — kemik

Бгъэ ——- göğüs ——————— Дзажэ — kaburga

Блатхьэ —- kürek kemiği ———– Кlэ – Кlапэ – kuyruk

Сытх ——— sırt ———————– lу ——- nefes yolu

Тхыцlэ ——- omurga ——————- Къурмакъей – nefes borusu

Тэмакъ —— yemek borusu ——— Шхалъэ —– miğde

Tхьэмбыл —akciğer ——————- Зэз ——- – öd kesesi

Тхьэмщlыгъу – karaciğer ————- Жьэжьей —– böbrek

Кэ ————- dalak ——————- Ныбэ — – karın

Кlэтlий ——- – bağırsak ————— Ныбапхъэ — işkembe

Бынджэ —— göbek —————— Курыт —– ur

Ныбафэ —— karın derisi ———— Гу —— kalp

Лъхуалъэ — rahim ——————– Хуэ —– sinir damar

Быдз —– meme ———————— Лъынтхуэ — kan damarı

Сысымаджэщ. —–Hastayım

Сыт уи лажьэр? — Neyin var?

Сищхьэр мэуз. — Başım ağrıyor.

Уэ сыт уи лажьэр? Сыт къоузыр? – Neyin var ? neren ağrıyor

Ныбажэ сыхъуащ. Си ныбэр мэуз. – İshal oldum. Karnım ağrıyor.

Зафер щlыlэ хэхьащ, пыху сыху хъуащ. – – Zafer soğuk aldı, nezle oldu.

Хьэнтхъупс хуабэ езгъэфэн игъуэттэм фlы хъужынут.

————————— Sıcak çorba içirecek birini bulabilse iyileşecekti.

Зафер дзэ lумтыжу зыхэсхащ. —– Zaferde diş kalmadığını duydum.

Тхьэм жьыщхьэ махуэ ищl. —– Allah sağlıklı bir yaşlılık nasibetsin.

Махуэ къэс уидзэхэр умлъэщlым уэри аращ къыпщыщlынур.

————- Her gün dişlerini fırçalamazsan senin de başına aynı şeyler gelecektir.

Пщэдджыжь къэс укъызэртэджу щхьэгъубжэхэр lухи жьы къабзэ

къыщlегъахуэ. Her sabah uyanınca pencereleri aç da temiz hava girişini sağla.

Уэ lэхэр уи напэр къабзэу фlэтхьэщlыкl.— Ellerini , yüzünü temiz yıka.

Уи lэпкъ лъэпкъхэм зегъэужь. —– Vücudunu canlandır.

Къэбзагъэр узыншагъэщ. —– Temizlik sağlıktır.

Зафер идзэхэр щыlуакым лъы тlэкlу къижащ.

————————————- – Zaferin dişlerini çekerlerken biraz kan aktı.

Зафер ар щилъагъум къэмэхащ. ——- Zafer onu görünce bayıldı.

Мэзэ и адэм гу щылъитэм сыту игъэщlэгъуа. – Maze onu görünce ne kadar şaşırdı.

Мазэ и адэр зи мышынэу игугъэт. —– Maze babasını hiç korkmuyor sanıyordu.

Лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın

Adighabze Ders 8

Лъ – лъ Le sesinin dilin damaktan ayrılmadan sürekli çıkarılan bir sestir.

Dilin iki yanından hava çıkarılarak seslendirilir. Ses öğreticiden alınmalıdır.

Bu harfin girdiği sözcükler genel olarak konum belirtmede yatay olan şeyler alt taraf ayak veya yol, iz peşi sıra veya kap gibi sözcüklerdir.

Лъы — kan

Лъакъуэ- ayak

Лъынтхуэ – damar

Лъэужь – iz

Лъэ – kap – ayak

Лъагъуэ – belirti

Лъэн — buruşma

Лъэлъэн — sökülme, ufalanma

Пхъу -kız evlat

Пхъурылъху – kızın çocuğun çocuğu (torun).

Псэуалъэ – ev

Къуэ – erkek evlat

Фалъэ – tas

Къуэрылъху – oğul çocuğu ( torun )

Шыпхъу – kız kardeş

Къуэш – erkek kardeş

Дэлъху- kız için erkek kardeş

Псалъэ – kelime

Псэлъалъэ -sözlük

Псалъэуха -cümle

Тхылъ – kitap

Тхылъылъэ -kitaplık

Лъапэ — alt uc başlangıç

Лъэбакъуэ – adım

Кхъухь – gemi

Лъэтэн- uçmak

Кхъухьлъатэ- uçak

Лъ nin т olması uçmaktır. Bildiğimiz gibi T harfi konum olarak yukarıyı temsil eder.

Бзухэр мэлъатэ —- Kuşlar uçuyorlar.

Бзухэр мэлъэтэфхэ. -Kuşlar uçabiliyorlar.

Хьэхэр лъэтэфкъым. – Köpekler uçamıyorlar.

Жыгым тес бзухэр лъэтэжахэщ. – Ağaca tüneyen kuşlar geri uçtular.

Мылъэтэфу къэна бзур лlащ. – Uçamadan kalan kuş öldü.

Сымаджэ хъуа хьэжьыр лlащ. – Hastalanan yaşlı köpek öldü.

Бзур джэдум илlащ. ———— Kuşu kedi boğdu.

Зафер и лъэпыlухэр игъэкlуэдащ. – Zafer terliklerini kaybetti.

Зафер и лъэпэдхэр ижьыщlыжащ. – Zafer çoraplarını yıkadı.

Сэ Зафер и щырыкъухэр плъыжьыфэу исlащ. Ben Zafer’in ayakkabılarınıkırmızıya boyadım.

Bu dilde bulunan bir kısım fiiller iki parçalıdır. İki parçalı fiillerde konu bahsi ap olduğunda şahıs ekleri daima iki parça arasına girer.

Жыlэн – söylemek иlэн – renklendirmek boyamak( bir şeyi olması bu kategoride değildir.) къэщтэн – almak лъытэн –fark etmek

lулъхьэн – Bir şeyi bir şeyin (ağzına ), önüne koymak.

телъхьэн – üzerine koymak gibi. т – üstüne е – bir nesnenin лъ – yatay veya cansız bir nesneyi хьэн- belirtilmiş konumuna getirmek.

Bunu ben söylüyorum. ——– Bunu ben mi söylüyorum?

Мыр сэ жызоlэ. —————– Мыр сэ жысlэрэ?

———- уэ жыбоlэ. ———————— уэ жыпlэрэ?

——— абы жеlэ. ————————– абы жиlэрэ?

———- дэ жыдоlэ. ———————— дэ жытlэрэ?

———- фэ жывоlэ. ———————– фэ жыфlэрэ?

——— абыхэм жаlэ. —————— абыхэм жаlэрэ?

Bunu ben söyledim. ————- Bunu ben mi söyledim?

Мыр сэ жысlащ. ————– Мыр сэ жысlа?

——– уэ жыпlащ. ———————– уэ жыпlа?

——- абы жиlащ. ———————– абы жиlа?

——– дэ жытlащ. ———————– дэ жытlа?

——– фэ жыфlащ. ———————- фэ жыфlа?

—– абыхэм жаlащ.—————— абыхэм жаlа?

Мазэ и адэм и лъэпыlухэр бжэlупэм lуилъхьащ.

Сэри Мазэ и лъэпыlухэр бжэlупэм lуслъхьащ.

Уэри ———————————————– lуплъхьащ.

Абыи ———————————————– lуилъхьащ.

Дэри ————————————————- lутлъхьащ.

Фэри ————————————————- lуфлъхьащ.

Абыхэми ——————————————- lуалъхьащ.

En alttaki cümlenin sonuna çoğul eki ayrıca alması gerekmiyor. Çünkü и – o , а- onlar olduğu belli.

Maze babasının terliklerini kapının önüne koydu

Ben de Maze’nin terliklerini kapının önüne koydum

Sen de —————————————————— n.

O da ———————————————————- .

Biz de ——————————————————- k.

Siz de ——————————————————- nuz.

Onlar da —————————————————- lar.

Зэдэ – birlikte yapılan şeyler için ön ektir.

Нобэ Мазэрэ Динэрэ зэдэджэгуахэщ. –

Bu gün Maze ile Dine birlikte oynadılar.

Джэгун яуха иужьым, ————– Oyunları bittikten sonra,

Зэрджэгуа lэмэпсымэхэр пхъуантэм далъхьэжащ.

Oynadıkları araç ve gereçleri sandığa koydular.

Динэ и унэ лэжьыгъэхэм зы сэхьэт пlалъэкlэ елэжьащ.

Din ev ödevlerine bir saat süre ile çalıştı.

Лэжьэн иуха иужьым, ——– Çalışmayı bitirdikten sonra,

и тхылъхэр дахэурэ и тхылъылъэм ирилъхьэжащ.

Kitaplarını güzelce çantasına geri koydu.

Ар зылъэгъуа и адэми абы фlыщlэшхуэ къыхуищlащ.

Onu gören babası da ona beğenisini bildirdi.

Динэ игу зэгъауэ и адэм бгъдэтlысхьэжащ.

Dine gönül rahatlığı içerisinde babasının yanına oturdu.

Шхэгъуэр къыщысым, ——————Yemek vakti gelince,

,

Мазэ и анэм дэlэпыкъуащ. ———— Maze annesıne yardım etti.

lэнэр къигъуващ, ———————— Masayı kurdu,

Бжэмышххэр lэнэм трилъхьащ, — Kaşıkları masanın üzerine koydu,

Тепщэчхэр lнэм трилъхьащ. —- Tabakları masanın üzerine koydu,

Щlакхъуэри lэнэм бгъурилъхьащ. – Ekmeği de masanın yanına koydu.

Мазэ и анэмрэ и адэмрэ и гъусэу зыдэшхахэщ.

Maze annesi ve babası ile birlikte yemeklerini yediler.

Şimdi de konum olarak – т , с ,лъ – durum bildiren seslere bir bakalım.

Зафер унащхьэм тетщ. —– Zafer evin üstünde duruyor.

———————— тесщ. —————————— oturuyor.

———————— телъщ. —————————- yatıyor.

Мазэ унэм щlэтщ. ——- – Maze evin içinde duruyor.

————— щlэсщ. ——————————– oturuyor.

——————– щlэлъщ. —————————— yatıyor.

Динэ псым хэсщ. —– Dine suyun içinde oturuyor.

—————— хэтщ. —————————— duruyor.

—————— хэлъщ. —————————- yatıyor.

Дадэ хадэм итщ. —– Dede bahçenin içinde duruyor.

—————— исщ. ———————————- oturuyor.

—————— илъщ. ——————————– yatıyor.

Нанэ пырхъуэм тетщ.—- Nine balkonun üzerinde duruyor.

———————- тесщ. ———————————– oturuyor.

———————- телъщ.———————————- yatıyor.

Мазэ и ныбжьэгъухэм яхэтщ.– Maze arkadaşlarının içinde duruyor.

——————————- яхэсщ. — oturuyor.(oturan arkadaşlarının içinde)

————— яхэлъщ.– yatıyor.(arkadaşları yatmışlar o da onlarla yatıyor)

– Дэнэ ущыщ? —————– – Neredensin?

– Ендрей сыщыщщ. ———– – Yendrey denim.

– Дэнэ ущыпсэурэ? ———- – Nerede yaşıyorsun?

– Истанбул сыщопсэу. ——- – İstanbulda yaşıyorum.

Сэ Ендрей сыкъыщалъхуащ. — Ben Yendrey de doğdum.

Гуэкусун сыщеджащ. ———— – Göksun da okudum.

Истанбул сыщолажьэ. ————- – İstanbul da çalışıyorum.

Мазэ Анкара къыщалъхуащ. – Maze Ankara da doğdu.

Пэщlэдзэгъуэ еджапlэм щоджэ. – İlköğretim okulunda okuyor.

Абы ныбжьэгъуфlхэр щиlэщ. – Orada iyi arkadaşları var.

Быцэ юниверситэм щоджэ. — Bıtse üniversitede okuyor.

Ар къиухым егъэджакlуэ хъунущ.- Orayı bitirirse öğretmen olacak.

Тlыкlуэ унэм щолажьэ. — – T’ık’ue evde çalışıyor.

Ар унэм щошхэ. ————— O evde yemeğini yiyor.

Ар унэм щожей. ———— – O evde uyuyor.

Абы зыщегъэпсэху.———- – Orada dinleniyor.

da de eklerinin щ sesinden alındığını farkedin. de eki alan ismin de

м halinde olduğunu görün.

Уадэр дэнэ щыlэ? —– – Çekiç nerede?

lэнэм телъщ. —————— – Masanın üzerinde.

Умар дэнэ щыlэ? ——– -Ömer nerede?

Хадэм итщ.——————- – Bahçede.

Сыт абы щищlэр?———- Orada ne yapıyor?

Щолажьэ. ——————– – Çalışıyor.

Konu bahsi ben sen o olan cümle çekimi.

Ben bahçede çalışıyorum. ———- Çalıştım.

Сэ хадэм сыщолажьэ. ————— сыщылэжьащ.

Уэ ————- у ————— . ————– у —————- .

Ар ————- . —————- . ————– . ————— .

Дэ ———— ды ————- . ————– ды ————— .

Фэ ———– фы ————- . ————– фы ————– .

Ахэр ——— . ———– хэ. ————– . ———- хэщ.

Çalışırım( çalışma isteği ). — çalışacağım.

сыщылэжьэнщ.————- сыщылэжьэнущ.

у ———————.————- у——————-.

. ——————–.————– .——————-.

ды ——————.————– ды—————-.

фы ——————. ————- фы—————.

. —————— хэщ.———– . ————— хэщ.

Şimdi de ар olan bir cümlenin çekimini yapım şahıs eklerinin nerede ve nasıl oluştuğuna bakalım. Konu bahsi elma olan cümle çekimi.

Elmayı ev de yiyorum. ——————— de yedim.

Мыlэрысэр унэм щызошх. ———– щысшхащ.

—————————- щыбошх.———— щыпшхащ.

—————————- щешх. ————— щишхащ.

—————————- щыдошх.———— щытшхащ.

—————————- щывошх.———— щыфшхащ.

—————————- щашх.—————- щашхащ.

———————– de yerim. —————- de yiyeceğim

———————- щысшхынщ. ————- щысшхынущ

———————- щыпшхынщ. ————– щыпшхынущ

———————- щишхынщ. —————- щишхынущ

———————- щытшхынщ.————— щытшхынущ

———————- щыфшхынщ.————– щыфшхынущ

———————- щашхынщ.—————– щашхынущ.

Мазэ и гъуэмылэр мэктэбым щешх.

Мазэ и тхыгъэхэр мэктэбым щетх.

Burada ifade bulması gereken bir husus vardır. Türkçenin yanlış öğretilmiş olmasından kaynaklanan bu husus bizim de kafamızı karıştırması olasıdır. Türkçe olarak;

Zafer bahçeye gider misin?

Giderim.

Zafer su içermisin?

İçerim.

Bu kış Ankarada kalırım.

Türü cümlelerin fiillerinin çekimleri genel olarak geniş zaman fiil çekimi  olarak öğrenildiği için bu cümleleri geniş zaman olarak düşünme yanlışına  düşebiliyoruz. Gerçekte öyle bir geniş zaman söylemi yoktur.

Zafer yaz tatillerinde köye gidiyor mu?

Gidiyor.

Türü söylemler geniş zaman söylemi olur.

Emir, dilek, istek sözcüklerinin geniş zaman olarak algılanmaması  gerekir diye düşünüyorum. Şartlanmışlıklarımız bizi kararsız kılabilir.

Зафер хадэм укlуэн? – Zafer bahçeye gider misin?

Сыкlуэнщ. —————– Giderim.

Щей уефэн? —— Çay içer misin?

Сефэнщ. ———– İçerim.

Псы уефэн? ——- Su içer misin?

Сефэнщ. ———— İçerim.

Псы уефа? ——- Su içtin mi?

Сефакъым. ——- İçmedim.

Ушхэн? ———— Yemek yer misin?

Сышхэнщ. ——– Yerim.

Kısaca ifade edilir ise bu tür cümleler irade beyanıdır.

Ушха? ———— Yemek yedin mi?

Сышхащ. ——— Yedim.

Сышхакъым. —- Yemedim.

Махуэ къэс хадэм укlуэрэ? – Her gün bahçeye gidiyor musun?

Сокlуэ.—————————— Gidiyorum.

Пщэдджыжьхэм шей уефэрэ?—Sabahları çay içiyor musun?

Шэ софэ. —————————— Süt içiyorum.

Гъэмахуэ зыгъэпсэхугъуэхэм дэнэ укlуэрэ?

—————————— Yaz tatillerinde nereye gidiyorsun?

Къуажэм сокlуэж.—– Köye dönüyorum.

Tercih beyanı;

Шей уефэн хьэмэ псы уефэн?— Çay mı yoksa su mu içersin?

Псы сефэнщ. ——- Su içerim.

Ушхэн хьэмэ ужейн? – Uyur musun yoksa yemek mi yersin?

Сышхэнщ. —- Yemek yerim.

Улэжьэну хьэмэ ущысыну? – Çalışacak mısın yoksa oturacak mısın?

Сылэжьэнущ. —- Çalışacağım.

Мэктэбым сыткlэ укlуэрэ? – Okula ne ile gidiyorsun?

Метробускlэ сокlуэ. ———- Metrobüs ile gidiyorum.

Хадэм дыкlуэнщи – Bahçeye gidelim de

Ди шейр ————— Çayımızı

Хадэм дыщефэнщ.—Bahçede içelim.

İstek beyanı;

Унэм дыкlуэжынщи дыщыжейнщ.—Eve dönüp orada uyuyalım.

Унэм дыкlуэжынщи дыщышхэнщ. – Eve dönüp orada yemek yiyelim.

Хадэм дыкlуэнщи дыщылэжьэнщ.—Bahçeye gidip orada çalışalım.

Belirtilen yerde anlamını щы yer belirtecinin kattığını öğrenmiştik.

Ж sesinin katkısını da sanırım anladınız. Gidiş veya dönüş farkı olarak.

Мы усэ дахэр гукlэ зэвгъащlэ.

Сэ Сыцlыкlу? – Ben Küçük müyüm?

Си анэм жеlэ – Annem diyor

Си псэ цlыкlу. — Küçük canım.

Си адэм жеlэ – Babam diyor

Си бзу цlыкlу. — Küçük kuşum.

Нанэ жеlэ – Nene diyor

Бабыщ цlыкlу—Küçük ördek.

Дадэ жеlэ — Dede diyor

Шырэ цlыкlу. – Yavru ördek.

Пщэдджыжь къэскlи – Her sabah da

Ин сыхъуу жаlэ, сызоплъыж.—Büyüdüğümü söylüyorlar kendime bakıyorum.

lэр сщlым бзухэр мэлъэтэж. – El edersem kuşlar uçuyorlar.

Псым бабыщхэр холъэдэж. – Ördekler suya kaçıyorlar.

Къэсlэтати хъэрбыз цlыкlу, — Kaldırmıştım bir küçük karpuz.

Къысlэпыхури хъуащ цlыкlу цlыкlу. – Düşürdüm oldu küçük küçük.

Сэ итlанэ ————————- Ben yine de

Ахэм нэхърэ, ахэм нэхърэ – Onlardan daha, onlardan daha

Сынэхъ цlыкlу? —————– Daha küçük müyüm?

Къэжэр Петр

Мы лэжьыгъэр зыхэзылъхьар Щокъул Илхьэнщ.

Mart 6, 2011 | Categories: Yazılı Dersler | Yorum bırakın