метки: Чеченский, Хазалл, Къинхета, Лозуш, Фразеологизм, Лакхахь, Цуьнан, Цхьан
15.1
Абдурзаков Ш. шен дешнашкахь гойту нохчийн мотт хьалдолуш хилар.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду,х1унда аьлча нохчийн маттахь дуккха а бу пайдаэца йиш йолуш суртх1отторан г1ирсаш.Оцу г1ирсашца муьлхха а ойла йийца йиш йолуш, хазна ю вайн мотт.Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, хьовсур вай Гайсултанов 1.тексте.
Суртх1отторан г1ирсех шуьйра пайдаэцна яздархочо. Масала 15 предложенехь «йиш йоьхна» боху фразеологизм ялайо автора. Оцу меттан г1ирсо вайна хоуьйту, Вадуд цхьана х1уманна сагатдеш хилар.
36 предложенехь ялийначу «дог-ойла юьйхира» фразеологизмаца говза гойту Гайсултановс мел халонга даьлла к1антана ша кехат аннаш юккъехула чудожадар.
Цу тайпа текстера масалшка хьаьжча, вайн т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар.
15.1
П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар даржош берш цунах цхьана а кепара кхеташ боцу нах бу. Мелхо а, и мотт, шен г1оьнца адаман ойланан уггаре к1орггера аг1онаш а йийцалур йолуш, ч1ог1а хьалдолуш бу». Цуьнан дешнашца реза ца хила хала ду. Муьлхха ойла, синхаам, хьайна хетарг нийса а,говза а гайта йиш ю вайн маттахь тайп-тайпанчу г1ирсех пайда а оьцуш: метафорех, эпитетех, дустарех и д1.кх. а.
Оцу г1ирсех шуьйра пайдаэцна Ахмадов Мусас шен текстехь.Масала 26 предложенехь ялийна «т1ера б1аьрг д1а ца боккхуш» фразеологизм. Цуьнца автаро исбаьхьчу кепехь гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар.
Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо вайна « кхохкийна юьхь» боху эпитет. Оцу эпитетах пайдаэцарца гойту вайна яздархочо Леча шена гучух ч1ог1а цатам хилла, реза воцуш хилар.Цул совнаха кхузахь хаало вайна иза нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар.
Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза а хиларан.
15.3.
Къинхетам – иза адаман синхаамех коьртачарехь цхьаъ бу.Кхечу адамна, гонахарчу 1аламна хуьлуш йолу г1ело бен ца хеташ, дог лазар ду аьлла, хета суна иза.
Сан кхетамехь къинхетаме стаг иза , ас лакхахь ма-аллара кхечуьнга деанчу вуонна юьстах а ца лаьтташ, цуьнан дог оьцуш, дашца а, г1уллакхца накъосталла деш верг ву.
2 стр., 547 слов
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
… цу х1уманна ши да ву – иман а, кхетам Дош лардо шеен нохчийн к1анта. Юачуьнца оьзда хуьла и.ШЕн къоман а, шеен махка а 1у ву и. Хьаналчу … декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца оьзда хиларша кхоьллинчу Делица оьзда хиларша шен дег1аца оьзда хилар. Оьздангалла и адмийн коьрта …
Масала Абубакарова П. текстехь го вайна лазийначу кхокханна орцахъялла жима йо1. Хеда къинхетаме хилар ду иза. Яздархочо вайна иза гойту 9 предложенехь.
Дахарера масал далош, лакхахь ялийна ойла т1еч1аг1ъеш, ала лаьа вайн паччахьах дош. Цомгушчарна, мискачарна г1о деш, царех дог лозуш, царна г1о-накъосталла деш схьавог1уш ву Рамзан Ахматович.
Цу т1ера схьа жам1 дан йиш ю вайн къинхетам адаман амалехь сийлахьчарехь цхьаъ хилар.
- Авторы
- Резюме
- Файлы
- Ключевые слова
- Литература
Алтамирова З.А.
1
1 Чеченский государственный университет
Дается анализ языковой картины мира посредством анализа языкового материала, которая характеризуется национально-культурной спецификой, выражающей эстетику мироощущения этноса — важной составной в культуре и традиции чеченского народа. При противопоставлении нравственности и красоты в большинстве случаев, без сомнения, предпочтение отдается нравственности и внутренней красоте, так как красота может утратить нравственное начало и носит, пожалуй, внешний показной характер. Категорию «прекрасного», по всей вероятности, необходимо отнести к основной категории эстетики. Слово «прекрасное», несомненно, обозначает высшую степень красоты как во внешнем, так и во внутреннем выражении, которое существует как в жизни, так и в искусстве. Истинная красота у чеченцев должна сопровождаться достойными поступками и достойным поведением. Вот почему о свойствах чеченского языка, как и о свойствах других языков, в частности о свойствах русского языка, мы можем говорить как о прагматичности, целостности и идиоэтничности – важнейших свойствах языка в чеченской языковой картине мира.
идиоэтничность
прагматичность
эстетическая и этическая красота
мироощущение этноса
концептуализация
языковая картина мира
1. Алиференко Н.Ф. Лингво-культурология. Ценностно-смысловое пространство языка : учебное пособие. – М. : Флинта: Наука, 2013.
2. Айдамиров А. Лаьмнашкахь ткъес (Молния в горах). Роман-хроника. – Грозный : Нохч- Г1алг1айн книжни издатнльство, 1989.
3. Берсанов Х-А. Г1иллакхийн Хазна- Ирсан Некъаш. — Грозный : Книга, 1990.
4. Берсанов Х-А. Нохчийн Къоман Кицанаш, Говза Аьлла Дешнаш, Хьехамаш. — Грозный : ФГУП «ИПК» «Грозненский рабочий», 2011.
5. Байсултанов Дауд. Байсултанов Дадаш. Чеченско-русский фразеологический словарь. — Грозный : Книга, 1992.
6. Вагапов А. Этимологический словарь чеченского языка. – Тбилиси, 2011.
7. Куликова И.С., Салмина Д.В. Теория языка. — СПб. – М. : Наука –САГА- ФОРУМ, 2009. — Часть II. Язык — Человек – Народ.
8. Мациев А.Г. Чеченско-русский словарь. – М., 2000.
9. Ожегова С.И. Словарь русского языка. – М., 1968.
10. Шарданова М.А. Адыгское лингвокультурное пространство. – Эльбрус, 2010.
Язык отражает и выражает этническую культуру и является важнейшим орудием познания духовной культуры нации, тогда как картина мира несет в себе изображение мира при помощи языковых средств, которое и создает наглядное представление о предметах и явлениях окружающей действительности.
Несомненно и то, что языковая картина мира — это воспроизведение в языке при помощи средств языка предметов и явлений окружающей действительности. Картина мира — это «целостное отражение мира, которое тем или иным способом воспроизводит положение, состояние предметов и явлений окружающего мира» [1, с. 134].
И отражая действительность при помощи сознания, картина является совокупностью знаний о мире, которая, в свою очередь, существует в сознании, что является необходимым для нормального существования и взаимодействия с окружающей действительностью человека.
Как видим, языковая картина мира создается посредством анализа языкового материала. Она не свободна от субъективности, не является зеркальным отражением мира, а несет в себе отражение мира каким-либо сообществом в определенный момент жизни. Специфичность этнического языкового сознания обуславливает определенную языковую картину мира, которая характеризуется национально-культурной спецификой.
В чеченской языковой картине мира проблема концептуализации эстетических категорий, к сожалению, мало исследована, хотя выражение эстетики мироощущения этноса является, пожалуй, важной составной в культуре и традиции чеченского народа.
К числу эстетических категорий, таких как «прекрасное» и «безобразное», относятся некоторые смежные категории, в то время как категорию «прекрасного», по всей вероятности, необходимо отнести к основной категории эстетики.
Слово «прекрасное», несомненно, обозначает высшую степень красоты как во внешнем, так и во внутреннем выражении, которое существует как в жизни, так и в искусстве.
На протяжении всей человеческой жизни в философии понятие прекрасного связывалось с понятием блага, добра, а безобразное — зла, т.е. связывалось с понятиями философии, а именно истиной и добром.
Итальянский философ Б. Кроче (1866-1952) считал, что «красота и безобразие находятся в мире ценностей, но если красота представляет собой ценность, то безобразие — противоценность». Он также отмечал «наличие, наряду с эстетическими, интеллектуальных, экономических и этических ценностей. И, следовательно, границы между ними не замкнуты, и поэтому красота может быть как интеллектуальной, так и красотой деятельности или моральной красотой» [8, с. 16].
В то же время С.П. Мамонтов считает, что «общечеловеческие ценности — это те ценности, которые признаются наибольшим количеством людей во времени и пространстве. К ним, в частности, он относит важнейшие житейские истины и нормы нравственности: любовь, уважение к ближнему, честность, милосердие, дружбу и национальные ценности, занимающие важное место в жизни любого народа и являющиеся тем, из чего складывается специфика культуры народа [8, с. 16].
В чеченской языковой картине мира нравственность и красота не всегда исчерпываются их единством. При противопоставлении друг другу в большинстве случаев предпочтение, без сомнения, отдается нравственности, так как красота может утратить нравственное начало и носит, пожалуй, внешний показной характер, хотя нельзя отрицать и то, что каждому представителю рода человеческого, естественно, присуще стремление к совершенству окружающего мира.
По всей вероятности, предпочтение, отдаваемое нравственности и внутренней красоте в чеченской языковой картине мира, мотивировано тем, что внешняя красота не всегда соответствует действительности и может, вероятно, ввести в заблуждение.
Как известно, красота не вечна, тогда как честь и достоинство остаются на всю жизнь с достойным этого человеком, и, противопоставляя нравственность и красоту, мы видим, что красота носит чисто внешний характер, и предпочтение, бесспорно, отдается, как говорилось выше, нравственности и внутренней красоте.
В русском словаре С.И. Ожегова слово «красота» толкуется как «1. Ед. Совокупность качеств, доставляющих наслаждение взору, слуху; все красивое, прекрасное. Красота русской природы. Город исключительно красивый по красоте. Отличиться красотой. 2. Мн. Красивые прекрасные места (в природе, в художественных произведениях). Красоты природы» [7, с. 296].
Слова «красота» и «красивый» имеют один и тот же корень, толкуются в словаре почти одинаково (красивый — доставляющий наслаждение взору).
Значение слова хаза в чеченско-русском словаре А.Г. Мациева толкуется как: «1. Прил. Красивый, прекрасный, привлекательный. 2. Нареч. Красиво, прекрасно» [8, с. 441].
В этимологическом словаре чеченского языка А. Вагапова слово хаза толкуется тоже как прил. «красивый» и нареч. «красиво». Но далее он дает это толкование в сравнении с другими языками: «Общенах.: инг. г1азе(н), ц.-туш. г1азе «хороший, красивый». Сближают с хуррито — урарт. *gaz — : урарт. gazuIi «красивый». Однако простой констатацией факта сходства лексем здесь обойтись трудно, ведь существуют еще араб. ghazaI «антилопа; газель», тюрк. gyzyI «красный», gyz «красная девица», чеш. hezky «красивый», диал. hezy «красивый», слав. gyzdati, «украшать, наряжать», отношения между которыми требуют изучения. Уже сейчас ясно, что формы с чистой основой (чеч. хаза, чеш. hezy, тюрк. gyz) следует отделять от форм, осложненных суффиксами (урарт. gaz — uIi, араб. ghazaI, тюрк. gyzyI =чеч. хаз-улла «красота»; слав. gyz — da — ti= чеч. хаз-дан «украшать, делать красивым») Это, как известно, наиболее вероятная пранах. форма -* ghaz =an» [6, с. 604].
В чеченском языке слово «хазалла» («красота») образовано от слова «хаза» (хазахетарг: шена хазахетарг хазахетта (посл). Буквально: Что нравится, то и прекрасно). И слово «хаза» («красивый») может иметь как положительную, так и отрицательную оценку.
— Амма мел хаза ю — кх хIара бIаьстенан буьйса! Исбаьхьа Iалам серладаьккхина, хьесап доцуш, дукха седарчий лепа стиглахь [2, с. 79]. Буквально: Однако, как прекрасна эта весенняя ночь! Роскошная природа осветилась, бесчисленное множество звезд сверкает на небе.
— Хазалло деха ца леладо паччахьалла [3, с. 177]. Буквально: Красота недолго царствует.
— Хазалла тIаьхьало йоцуш цхьаьна йоццачу ханна кхоьллина ю. Хаза зезаг а цхьа мур дIабаьлчи, басах телха, маргIал доьду. Хазалла а , цхьа мур дIабаьлчи, йов [3, с. 177]. Буквально: Красота без основания на недолгое время создана. Красивый цветок через некоторое время теряет цвет, вянет. Красота через некоторое время теряется.
— Дог дика хилар — хаза а, хьекъал долуш а хилар санна, сийлахь ду. — Юхь — сибат жайна санна дешалуш ду. Юхь — сибат — деган куьзга ду. Цу чохь го цуьнан васт [3, с. 128]. Буквально: Сердце хорошее иметь — как красивым и умным быть — почетно. Облик как в книге (религиозного содержания) можно прочитать. Облик — это сердечное зеркало. В нем виден его образ.
Итак, в чеченской культуре более всего ценится духовная красота, хотя красивая внешность все же является желанной. Слова «хаза», «хазалла» («красивый», «красота») этимологически родственны с выражающими положительную и эстетическую оценку словами: «дог дика хилар» («добросердечный»), «сийдерг» («почетный»); «хьекъалалла» («мудрость»), оьздангалла («учтивость»), где общими для всех этих слов, без сомнения, являются слова «дика», «дикалла» («хороший», «доброта»).
Оьздачу стеган безам, ялсаманин стом санна, мерза хуьлу. Оьздачу стеган дог — ойла, йилина пхьегIа санна, хаза а, цIена а хуьлу [4, с. 68]. Буквально: У обходительного человека любовь, подобно райскому плоду, сладкой бывает. У воспитанного человека сердце — мысли, как вымытая посуда, красивыми и чистыми бывают.
— Хазачу гIиллакхо мостаг1алла дIадокху. Хазачу гIиллакхо айдо стеган сий [4, с. 67]. Буквально: Красивое поведение вражду убирает. Достойное поведение поднимает у человека почет.
Для того чтобы дать положительную оценку какому-либо человеку, в чеченском языке часто используются слова «хаза» и «хазалла» в значении оценки женщины, где внешность женщины, безусловно, несет важную эстетическую информацию. И, согласно чеченским фразеологизмам, чеченским пословицам, поговоркам, связанным с концептом «хазалла» («красота»), за некрасивой, непривлекательной внешностью может скрываться красота душевная.
— Хазалла яла йоллуш [5, с. 242]. Буквально: От красоты умирающая.
— ЦIахь хазалла ялла йоллуш, эсала, оьзда зуда а, чиркхаш санна кхоъ бер а долуш, кхечу зудчуьнгахьа муха волу [5, с. 242]. Буквально: Дома очень красивую (буквально: от красоты умирающую) ласковую, порядочную жену, как свечи красивые, троих детей имея, к другой женщине как уйти.
— Малх санна хаза а йолуш, цхьа йоI хилла цу г1али чохь ехаш [5, с. 178]. Буквально: Как солнце красивая будучи, одна девушка жила в городе. (Чеченский народный фольклор.)
В чеченской языковой картине мира концепт «хаза» («красивый») содержится в чеченских как женских, так и мужских именах: Хазбика, Хазяха, Хазан, Хазниг, Диканиг; Хазваха, Дика, Дикваха, Дукхаваха и др.
Как известно, испокон веков в чеченской семье при рождении однополых детей, а именно девочек, в надежде на то, что аллах даст мальчика, давались девочкам имена: Сацита, Елита, Белита, Тоита (Хватит, Достаточно), Совбика (лишняя), Умри (последнее имя — заимствовано из русского языка). Одновременно с этим желанной дочери, надеясь, что она, их дочь, будет красивой, сказочной красавицей, часто давалось имя — Маьлха — Аьзни (буквально: солнца луч).
— Ца хиира Маьлха — Аьзни карахь сацо — Маржа яI [5, с. 182]. Буквально: Не смог Маьлха — Аьзни удержать — …Эх! (Из языческой веры. Маьлха — Аьзни — дочь Селы — бога всех богов).
По традиции, в чеченской семье каждой снохе не принято называть по имени родственников мужа. Обычно мать мужа, свекровь, советует своей снохе дать соответствующие имена. Стало быть, чаще всего, чтобы расположить к себе близких родственников мужа, молодая невестка дает им красивые имена: Хазайо1 (красивая девушка), Хазк1ант (красивый юноша), Хазниг (красивенький, красивенькая), хотя, на беду, или к радости, это как посмотреть, не всегда эти имена соответствуют этим людям.
— Несарша марвежарийн, марйижарийн цIерш кхобу: ХазакIант, ХазайоI.Несо ХазайоI олу, ша хецна лаьтта ворда а йодур йолуш ирча ю [4, с. 72]. Буквально: Снохи деверей и золовок, не называя их, дают им имена: Красивый юноша, Красивая девушка. Сноха красивой девушкой называет, хотя стоячая арба от нее сбежит, так безобразна.
В чеченской языковой картине мира для оценки чего-то, имеющего какое-либо качество в достаточной степени, довольно часто употребляется фразеологизм «хаза неха санна», что буквально означает: «красивым людям подобно» (как следует, как положено).
ТIаккха вайша цу дешаре, хаза неха санна, йорт а кхоьхьуьйтур ю хьуна! — аьлла, чIогIа реза хилира Iалболат [5, с. 242]. Буквально: Тогда мы эту учебу, как следует, аллюром (мелкой рысью) понесем, сказав, остался довольным 1алболт.
Очевидно, зрительная красота может ввести в заблуждение, тогда как истинная красота у чеченцев должна сопровождаться достойными поступками и достойным поведением. В самом деле, эстетическая оценка девушки, пересекаясь с оценкой этической (нехорошее поведение, злой нрав, дурные поступки), является, к сожалению, эталоном некрасивой, недоброй, безобразной девушки, хотя таковых незначительное количество.
— Хазачу духарх Iехалой ца юьгу йоI маре, хазачу гIиллакхашна юьгу [4, с. 59]. Буквально: Красивой одеждой обманувшись, не берут девушку замуж, за красивое поведение берут.
В словаре Мациева слово «хазахета» означает: испытывать радость, нравиться; шутя, ради забавы (буквально: красивым кажется); са ца къерало (буквально: душа не радуется) — не испытываю радости; хаза ца хета — не нравится (буквально: красивым не кажется). В то же время слово «хазахиета» (по)нравиться, (об)радоваться — общенахское: инг. хазахиета, ц.-туш. г1озхета — «радоваться». Сложением основ «хаза» («красивый») и «хиета» («казаться, чувствовать») образовано слово «хазахиета» [8, с. 441].
— Хазахета зудчо кIант вича, атто эса дича, совгIатана хIума елча, везаш волу доттагI веъча, цIена машен эцча, жимачохь нускал далийча,керла диначу цIа чу ваьлча [4, с. 88]. Буквально: Красивым кажется, когда женщина мальчика родит, когда корова теленка принесет, когда подарок дарят, когда любимый друг приходит, когда новую машину покупают, когда в молодости невесту приводят, когда в новый построенный дом вселяются.
— Са ца къерало (хаза ца хетта) киснара ахча даьккхача; хьошалгIа вахначохь, кхел лазаяльча; бежехь волуш, догIа деъча; хан йоцчу хенахь ков тоьхча, тIехьийза йоI маре яхча, цхьаъ бен воцу воI велча, ахча а доцуш меца висча [4, с. 89]. Буквально: Душа не радуется (красивым не кажется), когда из кармана деньги вытащат, когда в гостях зуб заболит; когда дождь идет, когда пасешь скот; когда поздно ночью стучат в ворота; когда любимая замуж выходит; когда единственный сын умирает; когда без денег голодным остаешься.
На праздниках, на похоронах, на сходках, там, где собирается много людей, несомненно, особое значение имеет у чеченцев умение говорить по существу, с чувством, с толком, с расстановкой. И, конечно, всегда ценились красивые, выразительные слова (хаза дешнаш — хабарш; буквально: красивые слова), остроумные меткие выражения.
— И санна долу хаза хабарш дукха ма хезна суна радиохула дуьйцуш , газета тIехь а дешна [5, с. 242]. Буквально: Такие красивые слова много слышал я по радио, в газете читал. О прекрасном честном человеке в чеченском языке говорят, что это золотой человек. — Воккха стаг муха хета хьуна — хаьттира майора. — Ша ма — дарра деши ду. Йилбазаллех Iоциг шеца доцуш. Буквально: Старик каким кажется тебе? — спросил майор. — Как есть золото. Хитрости ни капельки нет [5, с. 291].
Различие в восприятии красоты мужчин и женщин состоит в том, что красота женщины, в основном, состоит в ее привлекательности, тогда как в красоте мужчин главенствуют черты сильной личности: мужественность, выносливость, стойкость, храбрость.
Таким образом, в чеченской языковой картине мира красота, в самом деле, в первую очередь важна для женщины, тогда как идеал мужчины — это доблестный воин, статный, сильный, высокий, широкоплечий, стойкий. В чеченской языковой картине мира в чеченских художественных произведениях, в пословицах, поговорках, в мудрых словах, наставлениях противопоставляется внешняя красота и внутренняя; красота, которая приносит пользу, с одной стороны, и красота и моральные качества человека, с другой стороны.
Языковая картина мира в чеченском языке, как и в других языках мира, сформировалась стихийно. Это является результатом взаимодействия человека с природой, предметами и людьми, окружающими его мир. Вот почему о свойствах чеченского языка, как и о свойствах других языков, в частности о свойствах русского языка, мы можем говорить как о прагматичности, целостности и идиоэтничности — важнейших свойствах языка в чеченской языковой картине мира. Свойство неповторимости картины мира, как и в других языках, в чеченском языке обусловлено отличающимися от других народов условиями жизни. Однако, по словам проф. Касевича, «серьёзной причиной идиоэтничности является то, что основной формой существования наивной картины мира является язык, и посредством языка она внушается человеку» [7, с. 177].
В грамматике разных языков предметы, пространство, время мыслятся неодинаково. Бесспорно и то, что в лексике любого народа проявляется особенно ярко национальная особенность языковой картины мира, которая бессознательно усваивается носителями языка с раннего детства, язык (лексическая система) зависит от среды, в которой он живет и «испытывает ее сильнейшее внушение» [7, с. 152].
Рецензенты:
Овхадов М.Р., д.фил.н., профессор, заведующий кафедрой общего языкознания Чеченского госуниверситета, г. Грозный.
Навразова Х.Б., д.фил.н., профессор, заведующий кафедрой чеченской филологии Чеченского государственного педагогического института, г. Грозный.
Библиографическая ссылка
Алтамирова З.А. КОНЦЕПТ ПРЕКРАСНОГО «ХАЗАЛЛА» В ЧЕЧЕНСКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА // Современные проблемы науки и образования. – 2014. – № 3.
;
URL: https://science-education.ru/ru/article/view?id=13036 (дата обращения: 12.03.2023).
Предлагаем вашему вниманию журналы, издающиеся в издательстве «Академия Естествознания»
(Высокий импакт-фактор РИНЦ, тематика журналов охватывает все научные направления)
Паспорт фонда оценочных средств
по учебному предмету чеченский язык
Класс: 11 класс
|
№ |
Меттан |
Белхан тайпа |
|
1 |
Предложенийн дешнийн уьйр |
Талламан болх |
|
2 |
Предложенин коьртаза меженаш |
Изложени |
|
3 |
Чолхе-карара предложени |
Талламан |
|
4 |
Хуттургаш йоцчу чолхечу предложенешкахь |
Сочинени |
|
5 |
Ма-дарра къамел |
Изложени |
|
6 |
Цитаташ а,сацаран |
Талламан |
Перечень оценочных средств
|
№ п/п |
Наименование оценочного |
Краткая характеристика |
Представление |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
|
1 |
Контрольная |
Средство |
Контрольная работа с |
|
2 |
Тест |
Система стандартизированных |
Комплект тестовых |
|
3 |
Творческое |
Средство, позволяющее оценить умение обучающегося письменно излагать |
Сочинение. Изложение |
Талламан болх
«Гуьйренан юьхь»
Хаза
лаьттина и йовха аьхке чекхйолуш яра.Аьхке чекхъяларх-м 1алам а, адам а,массо а
садолу х1ума а саготта дацара.т1екхочуш берг токхе мур бара-гуьйре! Уггар
хьалха гуьйре т1екхочийла, цунна кечам бан безийла хаийтира мангалхоша.
Аьхкенан юккъерчу а,т1аьххьарчу а деношкахь,1уьйранна сай-бодий къаьстачу
хенахь,мерзачу набарх а ваьлла,ахь ладоьг1ча,хезаш хуьлура шатайпа тата.Иза
нуьйжанна т1ехь ж1аьвнаца мангалхоша тусуш долчу мангалийн татанаш
дара.1уьйранна баца т1ера тхи дожале д1ах1уьттий мангалхой де дохдале мангал
хьокхий а бовлий,де дохделча,кхорийн 1индаг1ехь садо1уш хуьлура.Цул дика
садо1ийла хира яц.
Суьйренгахьа лестина де шелделча, цара д1адолор ду шайн ирачу мангалшца кесарш
охьадахка.Дикка бода боллалц мангал а хьаькхна, уьш ц1ехьа боьрзур бу,кхана
юха а х1окху метте юхабахка.
Аьхка Органо ша схьадог1у чоь кест-кеста хуьйцу,ткъа гуьйренгахьа
лестича,гуттаренна цхьана меттехула охьадог1у юха ахке т1екхаччалц.
Билггал гуьйре т1екхочуш хилар гойтуш аьхкенан т1аьххьарчу деношкахь стиглара схьа
хаама бира.Уьш г1арг1улеш яра шайн некъан узам а беш,низам ца дохош,кхо са
болчу мог1анца жут нисйина,къилбехьа довхачу мехкашка 1а даккха йоьлхуш.
1одика еш санна,юьрта т1ехула ши-кхо го баьккхина, г1арг1улеш къайлаевлира.Шеко
яцара,уьш шайн маьхьаршца б1аьста юхайог1ург хиларх.
Изложени
«Деган
йовхо»
Хьесап:
1. Дикалла – адаман син хазаллин бух.
2. Дика синхаамаш кхиор.
3. Диканан
некъаца вар.
Дикалла ца
хилча – бакъйолу деган йовхо – адаман син хазалла хуьлийла дац. Дика синхаамаш
шайн орамашца бераллера схьабог1уш хила беза. Ткъа и хан д1аэккхахь, уьш кхин
цкъа а кхиалур бац, х1унда аьлча уьш мехала, дуьххьарлера бакъдерг довзарца
цхьаьна булуш хуьлу сих.
Синхааме
а, къинхетаме а хила 1амор – иза кхетош-кхиорехь уггаре халаниг ду. Адамалла,
дикалла, диканиг хила лаар кхоллало г1айг1анашкахь, сахьийзаршкахь,
хазахетаршкахь, сингаттамашкахь. Нагахь бер шен гергарчаьрца, юххерчаьрца,
мискачаьрца, цомгашчаьрца, цхьалхачаьрца, д1атийсинчаьрца, 1ехийнчаьрца хуьлуш
дерг бен ца хеташ, дог ца лозуш кхиахь, цунах цкъа а хир дац бакъдолу адам.
Дика
синхаамаш, амалан оьздангалла – иза адамаллин бух бу. Тахана, вуьшта а, тоъал
вонаш долчу дуьненахь, вовшашца а, гонахарчу жил1аламца а кхин а тарлуш,
тидаме, дика хила деза вай, диканна дуьхьа уггаре а майра, тоьлла хьуьнарш
гайта деза вай. Адамна уггаре а бог1уш болу цхьаъ бен боцу некъ – иза диканан
некъаца вар ду. Адамна шена цхьанна а, доллучу юкъараллина а и некъ пайде а,
нийса а, зийна а бу.
(146
дош)
(Сухомлинский
В.А.)
Талламан
болх
«Нохчочун
ненан дог»
Доьзалхочунна
моьтту, шега шен деган къайленаш ненах лачкъало. Ткъа гуш доцчу пхенашца шен
берийн дегнех дозаделла ненан дог ша—шах кхуьу церан къайленех. Бер мел
генахь делахь а, шен берана хазахетар хилча, доккхадеш тохало, ткъа цуьнан
кийра цхьана балано хьовзабахь, сингаттамо д1алоцу ненан дог, ненан дог – шайх
ду.
Декьаза
дара нохчочун ненан дог. Берех самукъадаьлла тохадалар к1езиг хуьлура цуьнан.
Оцу заманахь къаьсттина. К1ант вича, цунна хаьара, иза шен воций. Цунна лаахь
а, цунна мел везарх а, ваха лаарх а, цуьнан вацара иза, халкъан вара. Х1етта
кога ваьлла к1ант, г1аш юккъе сара а боьллина, марг1ал лестош, волавелча нанна
хаьара цхьа пхийтта шо даьлча иза халкъан г1уллакхан дуьхьа кех вер вуйла.
Т1аккха дуьйна д1адолалора ненера 1азап. 1уьйранна цунна т1аьхьа хьоьжура, Деле
до1анаш деш. Миччахьа а цхьанхьа говрийн, я чехкка вог1учу стеган когийн тата
хезча, я лаамана лулахочо шега мохь тоьхча, дег1е зуз хьодура…
Иштта
д1аоьхура шераш, иттаннаш шераш, xlopa денна нана юьйш,
денъеш, хеназа къежъеш. Оцу халачу, кхерамечу шераша дахчийнера нохчочун ненан
дог.
Къеначу
Х1анг1азан кийра богуш бара т1аьхьарчу хенахь. Къаьсттина лерина тергалвора шен
к1ант 1аьлбаг. Ямайрачо а, я к1енташа а шега ца дийцахь а,
цунна хаьара х1инццалц схьа дика 1алашбеллачу шен доьзална т1е кхерам
кхозабеллийла. Ткъа тахана, делкъан ламазаш динчул т1аьхьа 1аьлбаг ша чу веача
кхийтира нана и де т1екхаьча хиларна.
(А.
Айдамиров «Лаьмнашкахь ткъес» роман).
Изложени
«Оьза мотт»
Хьесап:
1. Стеган сий
цуьнан матто до.
2. 2. Вайна меттан хазаллин мехалла.
3. Оьздачу
матто г1о до дахаран новкъахь ц1ена чекхвала.
Дайн
орамашкара дуьйна схьадог1уш цхьа г1иллакх ду нохчийн – стаг шен дашца къастош.
Цигара охьадаьлла ду «Хьайн багах схьадалазчу дешан эла ву хьо, багах
схьадаьллачу дешан лай ву», боху кица. Нахалахь айхьа мел аьллачу дашах
жоьпалла ву бохург ду и. Далла а, нахана а гергахь деза, сийлахь ду адамо шен
меттан доладар я багах схьа мел долучу дешан оьздангалла ларъяр. Ткъа и мотт
харц а, шалхонца а лебар, адамана бала хин болчу кепара бийцар даккхийчу
къинойх, зуламечу лазарех ду.
Дош хила
тарло г1ийлачун, мискачун,… дархочун дог—ойла хьостуш к1еда, мерза,
аьхна, довха а я г1ийлачунна хьовха, поп санна волчу къонахчунна а луьра, къиза
а. Меттан хазалла а, меттан говзалла а гучуяккхар магийна ду вайнехан 1едалехь,
Далла 1ибадат деш, йо1е безам балхош (буьйцуш), адамашна юкъахь лелла дов
дерзош, ч1ирхошна юкъахь масла1ат деш, да—нана хьостуш.
Оьзда мотт
бийца стаг шен бераллехь дуьйна 1ама веза, баккхийчаьрга ла а дуг1уш, цаьргара
масал а оьцуш. Хала делахь а – иза дахарехь ца хилча йиш йоцу уггаре а
коьртаниг ду. Оьзда мотт (къамел) адамийн юкъаметтиган дакъа хилла ца 1а, иза
вайх х1ораннан сица, кхетамца хила дог1у жовх1ар ду. Цо г1о до оьзда боцчу
нехан лаамна к1ел ца воьдуш, цунах ларвала а, шен дахаран новкъахь ц1ена
чекхвала а.
Талламан
болх
«Нанас ца
вина ваша»
Теркаца
шога г1ум г1аттош чехка хьекха белира
мох, т1етуьйхира дог1а. Тог1е чухула д1асадаьржина уьстаг1ий цхьана къепе дерзо
вуьйлира 1ела.
Цуьнан
б1аьрг кхийтира Теркан кегийчу г1айрешна т1ехь д1асадаьржина жа гулдан г1ертачу
шен доттаг1чух Федорах. Йочано десточу хе жа х1аллакдаран кхерам кхуллура.
– Доттаг1
кхерамехь ву, йиш яц цунна г1o ца дича, – делира 1елин багах…
1елин
eкхна юьхь, ткъес тоьхна марха санна, хийцира коьртехь кхоллаеллачу шатайпанчу,
ойлано.
Дика
ладоьг1ча, шийла мохь кхечира лере:
– Г1о
дейша, г1о дейша! – дара схьахезаш.
Теркан
йоккхачу оьзигна лахахьо д1ахьаьжча, халла къестара хиэ хьийзош долу цхьа
г1аларт.
Дикка нека
динчул т1аьхьа, 1елина шера къаьстира цхьана гоьргах тасавелла, хи буха ца ваха
г1ерташ воллу Федор. Дуккха а х1аваъ чу а оьзна, шен хаьнт1ера схьадаьккхина
урс а карахь, сихха хи буха таь1ира. Когах хьаьрчина бой уьрсаца хеда а йина,
доттаг1 парг1атваьккхира.
Г1елвелла,
меттах ца хьовш дикка 1иллира и шиъ Теркан йисттехь, сийначу бай т1ехь. Эххар а дог1а
сецира. Гучубелира дашо малх. Цуьнан йовхачу з1аьнарша хьаьстина хьалаг1еттира
ши доттаг1.
– Нанас
цаварх а хуьлуш хилла—кх ши ваша, – элира Федора, 1елина мара а кхеташ.
– Бакъду
иза, т1еч1аг1дира вукхо. Хазахетар совдаьлла, самукъане йогура церан
яххьаш. (181
дош)
1азим
Юсупов)
Сочинени:
«1аьнан зама»
Хьесап:
1.1аьнан
заманчохь уггаре хаза хан
2.Керла
шаран кечам бар
3.Лакхахь
йазийнарг т1еч1аг1дар.
Обновлено: 11.03.2023
Мацах цхьана юьртахь ловзар хилла. Луларчу ярташкара кегийрхой, баккхий нах а
баьхкина, ч1ог1а тамехь д1ах1оьттинчу цу ловзаргахь шина жимхин хиллачу дар-дацарехь,
цу шиннах цхьаъ, шаьлта а кхетта, велла. Велларг ша цхьалха вехаш-1аш волчу воккхачу стеган к1ант хилла. Т1аьхьадаьлла орца а долуш, ведда вог1у xlapa куьгбехкениг веллачу
к1ентан уьйт1а нисвелла. Къоьжа маж а йолуш, хено дакъийна куьйгаш 1асанна т1е а дехкина, шена хьалха лаьттачу воккхачу стаге дехна шен къона са дадийна
веанчо:
— Воккха стаг, ларамза, ца хууш, сан карах стаг вели-кх оцу ловзаргахь. Хьайн
таро елахь, къайлаваккхахьара ахь со, орца ду-кх суна т1е кхуьуш! — аьлла.
— Схьавола сан xlусаме, ас лардийр ду хьан дег1 а, са а! — аьлла, жоп делла цуьнан дехарна воккхачу стага. Йоккхачу г1овг1анца воккхачу стеган ков-керта кхаьчна куьгбехкечунна т1аьхьадаьлла орца. Воккха стаг, — аьлла, д1адолийна шен къамел царах цхьамма, — дош дашера а даьлла, иза девне а дирзина, шаьлта тоьхна хьан цхьаъ бен воцу к1ант вий-кх
хьенехаг1еран ловзаргахь… Куьгбехкениг хьан керта оьккхуш гира тхуна. Бехк ма
биллахьара ахь, х1окху г1ара-г1овг1анца тхо хьайн керта лелхарна. Галдевлла
хилла тхо, хьан керта иза вог1ийла а дац. Дала гечдойла хьан к1антана! Дала собар
лойла хьуна! Церан къамел ма-дарра хезаш хилла шен са дадийна веанчунна.
Шена гобина лаьттачу адамашка собаре хилар а дехна, шен ц1ийнан не1арехьа
а вирзина, кхайкхина воккха стаг:
— Хьаша, схьагучувала! Хьан синна кхерам бац х1окху х1усамехь, х1окху кертахь
а, — аьлла. Корта охьа а бахийтина араваьллачу к1анте юха а вистхилла воккха стаг:
— И цхьа г1ортор, и цхьа т1аьхье яра сан, со велча, сан тезет схьаэца йисина. Сан
дег1ах са къаьсташ, сан б1аьрнег1арш д1акъовла виснарг и цхьаъ вара. Йохий
ахь сан синан г1ала, д1аяьккхи ахь сан г1ортор, хадий ахь сан орам. Х1инца
маьрша ву хьо, цуьнан ч1ир лохуберш юха хьайна т1е кхаччалц! Зиярт чуьра араволуш санна, г1ийла лаьттачу воккхачу стагана а, гулделлачу адамашна а шен букъ ца гойтуш, къайлаваьлла кхайкхаза веана хьаша.
Цхьана а деших, ахчанах эца а, терзанца оза а йиш йоцу хазна ю ненан мотт. Дуьненан къаьмнех вай къасториг а, вайх къам дийриг а – иза нохчийн мотт бу. Цунах доьзна ду вовшийн уьйраш, гергарло, хазахетар, халахетар, халкъан сий, къонахчун яхь, адамаллин хьекъал, кхетам…
Мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вайн къоман сий а дужур ду. Ненан мотт хIора къоман а, хIора халкъан а культурин бух хиларе терра, иза мелла а кIорггера дика Iамор вайн хIоранна а декхар ду. Оцу хьокъехь нийса яздина ненан маттах лаьцна яздархочо К.Паустовскийс хIара дешнаш: «ХIора стеган а шен маттаца йолчу юкъаметтиге хьаьжжина, цуьнан культурин барам къастийна ца Iаш, цуьнан граждански мехалла кхоччуш нийса къасто мегар ду. Шен махке бакъ болу безам хила йиш яц матте безам боцуш. Муьлхачу а къоман коьрта билгало а, къам шен амалх, гIиллакхех, эхь-бехках, Iадатех ца долуьйту мокхазан чIагIо а ю мотт. Цунах херделла адам, лакхахь хьахийначу сийлаллех хер ца луш ца дуьсу. Ткъа мотт бицбинчо шен кхерч, ша схьаваьлла бух, дайн мохк бицбо. Цунна шен селханлера де а, кханенга боьду некъ а ца хаьа. Цундела ларамаза дац вай тахна дуьйна Iадаташ, эхь-бехк, ийман меттахIоттор ненан мотт кхиорна, марзбарна тIера дIадоло деза бахар а. ГIиллакх, оьздангалла, юьхь-яхь йовзуьйту цхьаъ бен боцу гIирс бу иза.
Царех коьртаниг – дешар, Iилма ду. Дешаро, Iилмано къоман хьекъал, кхетам кIаргбо, шарбо, къоман эзарнаш шерашкахь кхоьллина, гулдина диканиг, пайдениг, оьзданиг, хазаниг, Iилма, истори, мотт, культура, говзаллаш тIаьхьарчу тIаьхьенашка дIалуш ларйо, кхин тIе а кхиайо, дуьне довзуьйту, дахарна Iамадо. Вайн къомана тахана а, кхана а гуттаренна а оьшург ши Iилма ду – къам ийманехь кхио бусалба динан Iилма а, къоман дахар кхолла – дуьне нан Iилма а.
Дуьненан Iилма ца Iамийча, вайн къомана дуьне а девзар дац, шен дахар кхолла а хуур дац. Хьехархочо урок дIахьош, хуьлийла и нохчийн меттан я литературин урок, цунна хаа деза гуттар а ша кхочушдан дезаш долу декхар: иза доьзна ду вайн меттан сийлалла, хазалла, культурин мехалла йовзийтарх. ХIара дерриге а дуьне дуьзна ду Делан къинхетамах. Дала къинхетам бо ша мел кхоьллинчу хIумнах: адамах, Iаламах. Дала лардойла вай шен къинхетам боцуш дисарх. Мах хадо йиш йоцуш деза ду Кунта-Хьажас аьлла дешнаш, цо бина кхетам а: – Ас диъ хIума дуьйцур ду шуна, аьлла цо. Царах шиъ аша дицдан дезаш ду, ткъа важа шиъ гуттар а дагахь латто дезаш ду. Шаьш нахана дина дика дицделаш; иза аша дийцахь, и динера аьлла, Делера ял хир яц шуна. Шайна наха дина вон а дицделаш; иза дицдарца шу цунна генадовлу, иза шух дIакъаьста. Ткъа цкъа а диц ца деш, аш дагахь латто деза ши хIума: вай дала дезаш хилар а, Далла дуьхьал хIитта дезаш хилар а ду.
Мах хадоран г1ирсийн ФОНД
Карладаккхар
1. Гуьйренан юьхь
Хаза лаьттина и йовха аьхке чекхйолуш яра. Аьхке чекхъяларх-м 1алам а, адам а, массо а садолу х1ума а саготта дацара. Т1екхочуш берг токхе мур бара – гуьйре! Уггар хьалха гуьйре т1екхочийла, цунна кечам бан безийла хаийтира мангалхоша.
Аьхкенан юккъерчу а, т1аьххьарчу а деношкахь, 1уьйранна сай-бодий къаьстачу хенахь, мерзачу набарх а ваьлла, ахь ладоьг1ча, хезаш хуьлура шатайпа тата. Иза нуьйжанна т1ехь ж1аьвнаца мангалхоша тусуш долчу мангалийн татанаш дара. 1уьйранна баца т1ера тхи дожале д1ах1уьттий мангалхой де дохдалале мангал хьокхий а бовлий, де дохделча, кхорийн 1индаг1ехь садо1уш хуьлура. Цул дика садо1ийла хир яц.
Суьйренгахьа лестина де шелделча, цара д1адолор ду шайн ирачу мангалшца кесарш охьадахка. Дикка бода боллалц мангал а хьаькхна, уьш ц1ехьа боьрзур бу, кхана юха а х1окху метте бухабахка.
Аьхка Органо ша схьадог1у чоь кест-кеста хуьйцу, ткъа гуьйренгахьа лестича, гуттаренна цхьана меттехула охьадог1у юха аьхке т1екхаччалц.
Билггал гуьйре т1екхочуш хилар гойтуш аьхкенан т1аьххьарчу деношкахь стиглара схьа хаам бира. Уьш г1арг1улеш яра шайн некъан узам а беш, низам ца дохош, кхо са болчу мог1анца жут нисйина, къилбехьа довхачу мехкашка 1а даккха йоьлхуш.
1одика еш санна, юьрта т1ехула ши-кхо го баьккхина, гlapг1улеш къайлаевлира. Шеко яцара, уьш шайн маьхьаршца б1аьста юхайог1ург хиларх. (188 дош)
Лексикологи
Ворх1 к1ант ву Даркешан. Ворх1е а – ден дозалла. Цуьнан г1ортораш. Ворх1е а – пепнаш санна, дог1маш долуш, болатах воьттича санна, онда. Х1уманах а б1аьргнег1ар тухур доцуш. Вухавер воцуш. 1уьргара текхарг а йоккхур йолуш, ч1арх-аьллий, шайт1ан ненан багара маха а бохьур болуш, майрий. Г1иллакхах вухур воцушший, яхь д1алур йоцушший.
Цкъа воккхахволчу Аьрзус, 1а а ца велла, хаьттира дега:
– И юккъера меттиг х1унда хоьржу ахь тхуна, ва дада?
Ден хьехар лардира к1енташа. Ц1агарица паччахьан салташна к1ело ян баханчохь а. Коьрталла ца къевсира цхьаьнцца а. Кхечаьрца цхьанийсса лийтира вежарий Хьарг1ий, Олхазаррий, Маккхаллий. Т1аьхьарчунна пхьаьрсах чов а йинера.
Салтийн тоьпаш а йохьуш, Ц1агарин тоба ц1а йирзича, гихоша доккха са даьккхира… Цхьана Аружин юьхь т1ехь ца хаалора я хазахетар а, я халахетар а. Иза йоьллера шен кхузткъе итт шара чохь к1ентий кхерамечу новкъа а бохуш, уьш могуш-маьрша бухаберзаре хьежарх.
Ворх1 к1ант ву Даркешин доьзалехь. Ворх1 к1ант – ненан ворх1 са. Цхьана деган эшарехь деттало и ворх1 са, цхьанна цатам хилча, берриге а кийра 1овжош, хазахетар хилча, кийрахь меттиг ца тоьуш…
Кхо к1ант дена дуьхьал х1оьттира. Хьалха вистхилира кхааннах воккхах волу Хьарг1а.
– Дада, тхо духадирзи, зен-зулам ца хуьлуш.
– Бакъахьа хир ду, – к1ентийн б1аьра ца хьожуш, бен доцчуха жоп ло Даркеша. – Парг1ат хила.
Нана йолчу боьлху к1ентий.
– Нана, тхо духадирзи, могуш-маьрша долуш.
– Некъан хьовзамах, юьхь1аржонах лардойла шу вайн Дала,– меллаша дека тийналлехь Аружин аз. – Д1адуьло, парг1атдовла.
Воккхах волчу вешина Аьрзуна т1ебоьлху вежарий.
– Тхо духадирзи, дагалаьцнарг кхочуш а дина.
– Нахана хьалха корта охьабахийта меттиг-м ца йитина аш вайна? – хоьтту Аьрзус.
– Ца йитина, – жоп ло Хьарг1ас.
– Дика хир ду, – там хиларца боху воккхах волчу вашас. – Хьовса шайн г1уллакхе… (343 дош)
1. Ден дозалла.. 2. Ден хьехамаш.
3. К1енташа ден хьехар лардар. 4. Аружин доьналла.
5. Дена дуьхьал х1оттар. 6. Доьзалехь йолу юкъаметтиг.
Лексикологи
Фонетикан хаамаш
Талламан диктант
Тхешан куьпарчу берашца ишколе йигира со а. Мел хаза хетара суна! Моьттура, дерриге дуьне оцу сайн жимчу т1оьрмиг чохь ду, цу чуьрчу абато со цхьана тамашийначу ирсе кхачор ю.
Лулахойн бераша хьехархочуьнга д1аелира со. Тхан йишин Элитин хенара йо1 яра иза. Х1етахь дуьйна дуккха а шераш д1адевлла. Амма суна цкъа а диц ца ло и де а, сайн дуьххьарлерчу хьехархочун сурт а. Х1инца а гуш санна хета цуьнан эсала, екхна, к1айн горга юьхь, къинхетаме б1аьргаш, букъ буьззина ловзу стомма 1аьржа ши ч1аба, д1аса т1емаш тесна даьржина 1аьржа ц1оцкъамаш, к1еда аз.
Суна а, тхуна массарна а Белител дагна хьоме адам дацара. Цо т1еюьйхина муьлхха коч, тиллина йовлакх, лергех оьхкина ч1агарш, когара мачаш – уьш механа мел йорах хиллехь а, тхуна исбаьхьа хетара. Тхо дерриш а цунах тардала
г1ертара. Тхуна юккъехь тасаделла доттаг1алла милла а хьоьгур волуш, довха, безаме дара.
Массанхьа а тхоьца яра Белита. Х1инца а ойла йо ас: цо ешаза книга, цунна ца хууш х1ума хила а хиллий техьа?
Муьлхха хаттар шега даларх, эсала ела а къежий, нийса жоп лора цо. Дуьйцура муьлххачу а книгах лоций. Ткъа туьйранаш! Цкъа а к1ордор дацара цаьрга ладог1а. (180 дош)
– Немцойн маттахь яздина, – элира Султана, – немцойн меттан хьехархочуьнга кхайкха г1ой со?
Ненананас ца оьшу боххушехь ариккхира.
Уми ца кхетара. Цунна цкъа а дага да деанера к1антана шен ненан мотт бицлур бу бохург.
Вочу ойланаша некхе лазар туьйхира кьеначу Умина. Г1ийла делха доладелира дог.
Чуволлушехь кехат схьаийцира хьехархочо.
«Де дика хуьлда хьан, сан хьоме Уми, – гочдан вуьйлира хьехархо. – Муха 1аш ю хьо? Дагавог1ий хьуна со? Ас яздо хьоьга xlapa мог1анаш, г1ийла велха а воьлхуш. Хьуна ма мотталахь, шелехь, г1елехь массарна а вицвелла, хийрачу нехан не1аршка х1уьттуш, со лелаш ву. Х1ан-х1а. Сан ц1а а, доьзал а, машен а ю. Сингаттамо та1ийнчу дагна еззарг эца йиш ю сан. Амма бац сан Даймохк, мел дукха ахча даларх, и эца таро а яц.
Со хедира цунах фронте д1а ма-вахханехь: шовзткъе кхоалг1ачу шеран декабрь баттахь со йийсаре вигира мостаг1аша. Т1аккха – концлагерь. Французашца цу чуьра ведда, къилбен Франце вахара со. Зуда ялийра. Ткъа цул т1аьхьа ц1а ван дага ца деара.
Сан къизачу кхолламо со ца кхачош х1ун меттиг йисира: ах дуьне теллира ас, айса лоьху синтем ца карош.
Масийтта шо хьалха эвлах елира адамийн тоба. Царна деза дара шаьш д1авуллург дийна ву, вац цахаар. Уми дуьхьал яра, цо дехарш дора моллига. Амма г1иллакхо лоьхура дийна верг а д1аволлар, нагахь цо Даймохк д1атеснехь, нагахь иза т1епаза вайнехь.
Иштта д1авоьллира к1ант.
Умина хетара шен к1анте болу безам лахьте берзийча санна. Амма и тешара, цо сатуьйсура, туьйранахь санна, цхьа тамашена х1ума хиларе.
Ткъа х1инца xlapa кехат.
Х1аъ, х1инца ц1еххьана кхийтира Уми шегара даьллачу гlaлатах: ц1а воьрзур вац цуьнан к1ант цкъа а, вистхир вац цуьнга шен дайн маттахь, велла цуьнан к1ант, велла тоххурехь.
Оцу ойланах Уми г1ийла къурдаш дан юьйлира. Б1аьрхиша цуьнан садукъдора. Дерриг дуьне б1аьрхиш хилла даьржинера.
Ткъа и дахаре юхаерзийра геннара, стиглан бухара, схьахезачу маьхьарша. Иза хьалахьаьжира, дехха мог1анаш дина цхьа 1аьржа т1адамаш дара цигахь гуш. Т1аккха цунна хезира цхьа тамашена аьзнаш. Иза дара дуьненахь а уггаре г1ийла илли – Даймахках къаьсташ г1араг1улийн илли. (483 дош)
1. К1ант epa кехат. 2. Хьехархочуьнга кхайкха вахар.
3. Кехатан 1ийжаме м o г la н a ш. 4. Ненан ойланна к1аргъялар.
5. Умийн г1ийла къурдаш. 6. Г1арг1улийн илли.
Шеран талламан диктант
Б1аьстенан 1уьйре. Лаьмнаш т1ехьара схьакъедира сирла малх. Цуьнан з1аьнарш хьуьнан диттийн баххьашкахула кхерстира. Коьллашна а, бацана а т1едиллинчу тхин т1адамаш лепара бес-бесарчу басаршца. Ехачу буса тийнна дижина 1иллича санна, набарх долуш лаьттара 1алам. Б1аьстенан маьлхана доьлура 1алам: хьун, акхарой, сагалматаш. Хьаннийн татолийн бердашца девллачу таьллаша уггар хьалха хаийтира б1аьсте йолуш юйла. Цуьнан дуткъачу нийсачу гаьннаш т1ехь гуш заза дара. Толлан заза, дешица кхелича санна, можа-ц1ен бос болуш хуьлу.
Оцу хазачу зазанна т1ехь шайн болх д1аболийра накхармозаша.
Халкъо дукха хьалха дуьйна пайдаоьцуш билгалъяьккхина дечиг ю талл. Хин хьерашна т1едог1учу татолийн бердаш т1ехь кхуьу таьллаш. Царна оьшуш дац хьена латта. Дагарца хадийна баьккхина сара а, хьокха а д1абоьг1ча денлой, сихха доккха дитт хуьлий д1ах1утту, шен даккхийчу к1оргачу орамашца бердан йистош ч1аг1ъеш.
Таьллийн генашлахь б1аьстенан муьрехь шайн хаза эшарш лоькхуш деха зарзарш.
Б1аьсте! Ирзуш, тог1еш, некъан йистош, бошмаш, баьццара къорза куз тесча санна зезагаша хазйой хуьлу. Оцу баьццарчу дуьненахь инзаре дукха зезагаш ду шайн беснаш тайп-тайпана долуш. (154 дош)
Нохчийн литература
Мах хадоран г1ирсийн ФОНД
Тхан берзина когаш шелбала буьйлира, ч1ог1а хьоькхуш болу мох тхуна т1ерачу т1елхигех чекхбуьйлура. Т1аккха сан ши йиша хьалхачул а ч1ог1а елха йолаелира.
Тхо хевшина 1ачу г1анта т1едог1уш дара кхиъна зудабераш.
Хаза мехкарий бара уьш, т1еюьйхина башха куьцехь йина йовха бедарш а, коьрта техкина куц долу шляпаш а йолуш, т1ехула доьхкарш дихкина книгаш а карахъ. Ч1ог1а самукъадаьлла, вовшашка хабарш а дуьйцуш, схьадог1уш долу и зудабераш, ц1еххьана тхох б1аьрг а кхетта, девдда тхуна т1едаьхкира. Чехка хетта долийра.
– Шу х1унда доьлху?
– Дехаш-1аш мичхьа ду шу?
– Шун мама стенга яхана?
Воьхначу ас хала а, атта а царна дийцира, тхан мама нахана йолах бедарш йитта яхана ю аьлла.
– Шун ц1енош мичхьа ду?
Со д1асахьаьжира – тхан ц1енош гуш дацара.
– Цхьаъ яла еза кхарна, – элира зудаберех цхьамма. – Оля, хьоьгахь юй х1умма а?
Цхьана йо1а, шен кисна а кхевдина, схьаяьккхина ши кампет д1акховдийра Фатиме. Амма Фатимас д1а ца ийцира уьш.
– Х1ан ахь д1аэца, – йо1а кампеташ сан буйна йоьхкира. Кампеташ схьа а эцна, шина йишина д1аелира ас.
– Хьовсийша, уьш-м шелонна сенбелла! – элира Оля ц1е йолчу йо1а.
– Муха ца шелло хьуна – цхьалхха кучамашца, коьртахь х1ума а йоцуш, т1ехь пальтош а йоцуш.
Ой-й! – элира вукху йо1а. – Иштта муха мегар ду! Со цуьнга хьаьжира. Йо1а доккха садаьккхира. Т1аккха важа зудабераш а дуьйладелира даккхий синош даха, тхох шайн дог лозучха. Т1аккха, кхин бист а ца хуьлуш, вовшашка хьаьвсира. Схьахетарехь, тхох самукъа ца долура церан.
– Д1аг1о вай, – элира цхьамма вукху зудаберашка.
Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна. Ц1еххьана сан б1аьрг кхийтира, бульваран дехьа йистера тхо долчу аг1орхьа схьаедда йог1учу, беркъа духар дуьйхина йолчу, шина зудчух:
– Сан бераш, сан бераш! – мохь беттара цу шиннах цхьамма. – Кхуза муха кхаьчна шу?
– Ма-ма! – мохь белира сан, цуьнан озах сайн нана йовза а евзина. Со г1анта т1ера охьашершина валале, тхан мамас 1ай ша кара а эцна, цунна т1е шен корталин т1ам тесира, Мамица яра цуьнан гергарло тасаделла йолу цхьа оьрсийн зуда. Иза а яра мехах нехан бедарш юьттуш а, ч1ог1а къен йоллуш а. Дукха оза, юьхь хебаршка а яхана яра иза. Амма ч1ог1а дог дика, къйнхетаме стаг яра. Цо Фатима караийцира, ткъа со, шело а, оцу дийнахь айса лайна бала а бицбелла, самукъадаьлла, сайн нанна улло а х1оьттина, д1авахара. (363 дош)
1. Тхан берзина когаш шелбала буьйлира. 2. Тхо хевшнна 1ачу г1анта т1едог1уш дара кхиъна зудабераш.
3. Чехка хетта долийра. 4. Кампеташ схьа а эдна, шина йишина д1аелира ас.
5. Тхо г1ийла т1аьхьа хьоьжуш Iapa кечбелла болчу мехкаршна. 6. Балхара ц1а йог1у нана гучуялар.
7. Оццу минотехь ч1ог1а ирс долуш дара тхо массо а.
Арсанов С-Бей кхолларалла
Сих-сиха метта-мотт хуьйцура Зеламхас. Масех дийнахь-буса цхьанхьа 1ен кхераме дара. Ша обарган новкъа валлалц, адамаш дика девзаш ца хиллера цунна. Моьттура, дерриг а адамаш догц1ена, тешаме, къинхетаме ду. Амма иза аьттехьа а ца хиллера. Шайна сом делча, 1едало хьаьстича я кхерийча, шайн да-нана а духкур долуш берш а хиллера. Ишттачарах лечкъа дезара. Даима д1а сема, 1ожаллин дуьхьал х1отта кийча. Делахь а, дика, тешаме, къинхетаме адамаш а ду. XIopa юьртахь а, г1алахь а. Лаьмнашкахь а, аренгахь а.
Цхьа доккха г1уллакх хилла, тахана Ведана герга веъна иза. Лаьмнашна юккъехь 1уьллучу х1окху жимачу к1отара. Готта цхьа некъ бу кхуза т1ебог1уш. Ламанан тархашца сетташ, хьийзаш. Вукху кхаа a г lop атталла г1аш кхуза вог1ийла а дац. К1отарна т1е а кхозаделла, нийсса ирахьлаьтташ мокхазан бердаш ду. Х1усамден ши к1ант ву и некъ сема ларбеш. Х1етте а, Зеламхин цхьа лерг ара ладоьг1на ду…
Товханахь йоккха летта ц1е йогу. Ц1арах самукъадолу Зеламхин. Цуьнга хьоьжуш, ойланаш дика яло. Делкъан ламаз а дина, чучча когаш а бехкина, шен устазо Кунта-Хьаьжас т1едиллина вирд доккхуш, хиъна 1а иза. Ша Далла 1амал еш, ерриг ойла Далла т1еерзайо цо. Амма х1инца, иза мел д1акъехко г1ертарх, коьрте кхин ойланаш хьийза. Мухха а вирд даьккхина ваьлча, дехха до1а а дина, суьлхьанаш маьнги т1е охьа а тийсина, оцу ойланийн йийсаре вахара иза.
Зеламхаг1еран доьзал машаре бехара. Б1е цхьаъ шо хан йолу деда Б1аьхо а, да Гушмузукъ а, цуьнан виъ к1ант Хаси, Зеламха, Солтамурд, Бисолта а. Бисолтан итт шо бен дац. Зеламхаг1еран нана елча ялийначу Билкъиса вина ваша ву иза. Веа вешех воккханиг, Хаси, даима цамгарш лехьош, хьег1аш, эг1аза, 1аламат эсала стаг ву. Хасин а, Зеламхин а зударий, бераш а дара. Солтамурд зуда ялоза вара. Деваша Хьамза а, цуьнан ши к1ант а вара. И шиъ шичой бу, аьлла, дага а ца дог1ура веа вешина. Шайн нанас шайн дена бина вежарий санна хетара.
Зеламха обарг волучу хенахь, цуьнан а, Бецин а ши бер дара: Муслимат а, Энист а. Гушмузукъан а, Хьамзин а доьзалша бежнаш, уъстаг1ий кхобура. Хьун хьаькхна даьхначу ирзош т1ехь хьаьжк1аш, кхоьаш, г1абакхаш, картолаш а кхиайора. Берриг а нохчмахкахошна санна, оцу ирзошна т1ера даьлла ялта 1аьнах бовла а ца тоьара царна. Дохнан дохкуна духкуш, ялта оьцура. Цул совнаха, накхарш а дара церан кхобуш. Цаьргара шарахь шозза моз схьаоьцура. Иза духкура Веданарчу базарахь. Цунах хиллачу ахчанах бедарш, бахамехь оьшург а оьцура. Х1окхеран доьзалш къен а, хьоле а бацара, юккъерчу т1ег1анахь бехара. (380 дош)
1. Зеламхас метта-мотт хуьйцура. 2. Адамаш тайп-тайпана ду.
3. Зеламха Ведана к1отара веъна. 4 Иза дика 1алашво х1усамдайша.
5. Зеламхаг1еран доьзал. 6. Обарган ойланаш.
7. Доьзало хьанал къахьоьгу.
Гадаев Мохьмад-Селахьан кхоллараллех лаьцна
Чурт санна лаьттинарг
Поэт, суртдиллархо, яздархо – церан кхолламан оьмар еха ю. Церан кхоллараллин мехалле хьаьжжина, масийтта б1ешерашка яхло иза. Заманаш, б1ешераш хийцадаларх, кхолларалла яха юьсу, адамийн синкхетамна т1е1аткъам а беш.
Гадаев Мохьмад-Селахьан кхоллараллехь коьрта тема Даймахкаца йоьзна ю. Дуьнен чохь йоккхучу ханна марзо эца ша ца ларийна болу Даймохк кхуллу Гадаевс шен поэзехь. Поэтан кхоллам язбелла хилла махках хаьдда ваха, гуттар Даймахке сатуьйсуш хила – уггар боккха лазам – ша дан леринарг кхочушхиланза дуьсуш.
Шен халкъаца декъаза кхоллам бекъна хилла ца 1а иза – шозза махках ваккхар нисделла цуьнан, дуьххьара шен халкъаца, юха халкъах, гергарчарах къаьстина. Кхоллараллин стагана миччахь карабо шен синна Даймохк – хийрачу махкахь а, набахтехь а, шен дагалецамех а кхуллу цо шена иза.
Даймахках къастар, махках валар – иза географица доьзна дац, я меттиг хийцарца. Даймохк адамца шеца бу, цуьнан ц1ийца, орамашца, цуьнан г1иллакха, ойланашца, 1ер-вахарца.
Гадаев Мохьмад-Селахьан кхоллараллехь коьрта 1аткъам бу Даймахках къастар.
Дуьнен чу муьлхха стаг шен дахаран бакъо йолуш вог1у: цхьана х1уманан да хилла (шен доьзалан, шен ц1ийнан, шен мехкан). Шен дахарехь да хилла вахар дезна волчу Гадаев Мохьмад-Селахьна уггар хала адаман сий лахдар хилла. Шен къоман да х1оьттичий бен ца кхуьу оцу къоман культура – да воцчохь, даймохк хуьлуш а бац, хьайн махкахь хьо велахь а.
Поэт шен синк1оргалле мел кхевди а, цунна шен дешархочунна т1ебоьдуш болу некъ карабо, цуьнан ойла йийсаре а еш. Оцу стихотворенехь автора айеш йолу тема – Даймахке сатийсар, Даймахках болу лазамаш, цунах болу дагалецамаш тахханалц вайн къоман дог 1овжош ю.
Къонахчун Даймахкал деза дуьнен чохь х1умма а дац, къонах ша – Даймохк бу, мехкан да. Цуьнан г1иллакхаш, мотт, 1адаташ, 1ер-дахаран сурт-сибат, амал – иза дерриг цхьаьна – Даймохк. (383 дош)
1. Поэтан кхоллараллехь коьрта тема . 2. Шен халкъаца декъаза кхоллам бекъна хилар .
3. Шен дахарехь да хилла вахар дезнарг . 4. Гадаев Мохьмад — Салихьан кхоллараллин символ .
5. Чурт – иза теш ду хиллачун . 6. Поэтан кхоллам шен къоман кхолламах боьзна хилар .
Сийлахь сан ненан мотт, хьо-м суна аганахь дуьйна сан мерзачу нанас зевнечу аганан иллица Даймахкахула кхарставеш бовзийтина бай.Со-м сан нанас ненан маттаца хьистина, вайн г1иллакхан аг1онаш ненан маттахь йовзийтина яй. Доттаг1чуьнца доттаг1алла ас сайн ненан маттаца тесна дай,сирлачу шовдан коьртехь езаре дагара дуьйцуш, безам сайн ненан маттахь цуьнан дагчу д1акховдийна бай,дов даьллачу хенахь хьо дастаме буьйцуш я кхечуьнга буьйцуьйтуш, хьоьца бегаш цхьаьнгге ас байтина баций.Ишколехь хьо безаш харжар, т1екхуьучу т1аьхьенна хьо хьехар сан дагчохь,сан ц1ийца хьох ийна хилар дай .Со-м 1алур вац генна д1авахана, хьо кхечу меттанех хийцина я боьхкина.1уьйрре хьалаг1оттий, сайн х1усамехь хьо буьйций,юха балха т1ехь буьйций, сарахь ц1а веача набаран тар тассалц хьо буьйцуш наб кхетий,г1ан-набарха буьйцуш, хьоьца Даймехкан аренашкахула кхерсташ лелий,юха 1уьйранна самаволий, ненан маттахь нене 1уьйре дика ярца, юха а д1аволало-кх со хьо бийца.
Вайн ненан мотт хазачу, ширчу меттанех цхъаъ бу. Вайна хаало и эзар шерашкахь дуьйна т1улгаш ,б1аьвнаш т1ехь хиллачу йозанан билгалонашца, халкъан барта кхоллараллица. Ткъа х1унда ца буьйцу хьо? Со-м цецволу! Массийта эзар шерашкахь ларбеш, хазбеш вайн дайша, наноша схьабалийна хилча, ткъа вайн декхар ма ду и бийца, 1алашбан! Хьо муха 1ало-те, со-м ца 1ало, хьо бицбина, юххехь хьо бийца цхьаъ ца хилча, аса-м хьо къоламца тептаре берзабо. Ткъа цу къоламо,тептаро ма мерза, ма ц1ена гойту вайшинна юкъахь болу безам, дог-ойла.Иштта кхойкху тилавелла, хераваьлларг ненан маттах схьакхета ша декхарийлахь хилар. Цунах къаьстина, хьан бахамаш совбаьлла, дешийлахь хьо 1енарх, хьан сий хир доций.Со-м вац хьоьха кхаьрдаш я хьуна т1аьхьаша луьйш, со-м кхойкху хьоьга хьайн хьоме ненан мотт бийцийта. Ас-м боху хьоьга, хила ненан меттан во1,г1оьнча. Шинна юкъахь дов даьлла и шиъ чуччахьаьдча, цу шинна юкъахь машар бийриг бу-кх вайн ненан мотт. Синкъерамехь йо1е безам бахна, и къовсаме баьлча, цу йо1ан дог-ойла шена т1еерзош исбаьхьа дешнаш цу йо1е кховдориг бу-кх вайн ненан мотт. Дайн г1иллакхех хаьдда, цунна гена ваьлларг, хьайн къинхетаме дашца юха верзориг хьо бу-кх, сан хьоме ненан мотт!
Даймехкан 1аламан хазалла гойтург хьо бу-кх, сан ненан мотт! Нанна, доьзална юкъахь марзо латториг хьо бу-кха, х1ай сан ненан мотт! Бабас шен туьйранашкахь ма хаза,эсала буьйцу хьо, кийрара дог стиглара 1аьршашка доккхуш ,сийначу бай т1ехь бай-й хьоькхучу мохо бес-бесарчу зезагийн техкар дуьйцуш болу, сан хьоме ненан мотт! Хьо-м сан дахаран г1ирс бу, до1у са, буу кхача бу,дог ду, цундела теша со т1аьхьарчу т1аьхьено хьо бицбийриг цахиларх, кхин хазлуш бацалахь хьо лепарг хилар! Сайн къамел дерзош дало лаьа х1ара дешнаш:
Денна хьо хьехо
К1ордор дац, ненан мотт!
Хьох лаьцна мел яздо,
Дог ловзадуьйлу сан.
Хьо тесна ца бита
Дош ло ас ,ненан мотт!
Сан йоккха ч1аг1о хьо,
Сан хьоме Нохчийн мотт.
Шен ненан мотт халкъо, Сий ойбуш, 1алашбахь, Цу халкъан парг1ато Цхьаммо а хьошур яц Мамакаев Мохьмад Хууш ма-хиллара, Нохчийн Республикин куьйгалхочо Кадыров Рамзана
Х1ора шарахь чиллин (февраль) беттан 21-чохь массо а къаьмнаша даздеш ду Дуьненаюкъара ненан меттан де. Дагестанехь къаьсттина тидам бо оцу денна. Х1унда аьлча,
Тахана, 21 -чу февралехь, Дуненан юкъара Ненан меттийн Де ду. Ненан мотт хьоьхуш мел болу вайн ишколашкара хьехархой даггара декъалбо ас, «Нийсо» газетан творчески
«Нийса а, хаза а, говза а дийцархьама, мотт к1орггера дика хаа беза. Цуьнца цхьаьна ойла нисъ-ян а, хIуманах бакъонца кхета а, литературни меттан норманаш дика йовза а,
Читайте также:
- Сочинение по картине левитана весна большая вода 9 класс презентация
- Сочинение на тему дюймовочка 2 класс
- Гражданский пафос литературы 18 века по произведениям державина и ломоносова сочинение
- Сочинение по фильму царство небесное
- Война жесточе слова нету сочинение
Светило науки — 9 ответов — 0 раз оказано помощи
Дуккха хаза меттигаш ю вайн Нохчийчохь. И х1ора меттиг шех лаьцна дийца к1ордор доцуш ю. Бакъдерг дийцича-м суна дукхахъерш телевизор чохь бен ца гина. Лекха лаьмнаш, г1овг1анца охьаоьху чухчарийн хиш, хьаннийн исбаьхьалла – и суьрташ сайна гича, со воккхаве вайн иштта меттигаш хиларна, цига кхача боккха лаам бу сан.
Сайн дийцарехь аса юьйцур йолу исбаьхьалла Къоьзан-1ам бу. Ас дуьххьара хьоьстуш хир йоций хаьа суна Къоьзан-1оман цхьа шатайпа хазалла.
Аьхка цига даха аьтто хилира тхан, сайн нийсархоша дийцарехь лаьара суна цига кхача. Кхераме белахь, некъ бах ца белира суна. Цхьа 1адийна стаг санна вара со, оцу меттиган исбаьхьалло цецваьккхина. Телевизор чохь гаррий, хьайн б1аьргийн нуьрца гаррий цхьаъ ца хиллера. Б1аьргашна хьалха х1оьттина сурт цхьа туьйра, цхьа г1ан дара. Суна моьттура: « Х1инца ас б1аьргаш схьадиллича, со сайн ц1ахь хир ву, сайн лехамашкахь». Гуш дерг г1ан дацара. Сийно-баьццара хи, бухара т1улгаш гуш, ц1ена. И хина 1уналла деш санна, цунна го бина аьрцнаш. И дерриг сурт цхьа даг чу ца тарлуш хазахетар дара. Лаьара массо меттиге б1аьрг тоха, хьайн деган к1айле йийца гено лаьттачу б1аьвне. Лекхачу орцана т1е хьалавелира со.
-Эх1 , хьан аьлла х1аваан чам бац,бакъ дац шуна иза, цхьа мерза, хьан накха бузош ду кхузара х1аваъ.
Вайн къоман дахарехь даздеш долчу денойх уггар деза дерг а, вайн къоман уггар а сийлахьчу денойх дерг а Нохчийн меттан де ду. Иза даздо вай х1ора шарахь оханан беттан 25-чу дийнахь. Мотт – вайн дахаран ца хилча йиш йоцу г1ирс бу. Нохчийн мотт- вайн къоман а, х1ора нохчичун а дахаран хазна ю.
Бевзаш болчу оьрсийн яздархоша, поэташа, кхечу къаьмнийн а цхьаьна, 1илманчаша хестийна вайн къоман мотт, и хесто хьакъ болу дела. Эвлаяаша а, динан дайша а, бусалба дин даржочу муьрехь, цу динан бакъо а, нийсо а юьйцуш, нохчийн маттахь бина нахана шайн хьехамаш.
Нохчийн Республикин Конституци т1ехь билгалдаьккхина ду нохчийн мотт а, оьрсийн мотт а, цхьатерра бакъонаш а йолуш, пачхьалкхан мотт бу, аьлла. Стага, шен къоман мотт и безаш велахь, лоруш велахь, шен мотт бийца хууш велахь, шен къам ша ларар а, цу къоман яхь йолуш волу стаг ша хилар а гойту. Нохчийн меттан говзанча вара Нохчийн Республикин хьалхара Президент хилла волу, Россин Турпалхо Кадыров Ахьмад-Хьаьжа. Нохчийн мотт а буьйцуш, кхетийра цо вайн нохчийн къам т1еман къизачу шерашкахь, нийса некъ вайн къомана гойтуш. Иштта, нохчийн матте шен ден хилла боллу ларам болуш, меттан сий-пусар деш, схьавог1уш ву Нохчийн Республикин Куьйгалхо волу, Россин Турпалхо Кадыров Рамзан.
Х1ора доьзалехь нохчийн мотт бийцаре терра бен, цуьнан сий-пусар даре терра бен, вайн къоман г1иллакхаш, 1адаташ, оьздангалла, халкъан ламасташ, къоман истори ларлур яц вайга. Эзарнаш шерашкахь вайн мотт а ларбеш, цунах дозалла а деш, и бийца а буьйцуш хилла болчу вай дайшна, наношна, нохчийн 1илманчашна, яздархошна, динан дайшна хьалха доккхачу декхарийлахь ду вай тахана, вешан мотт а болуш, нохчийн къам хиларна. Къоман дахарехь хала мур т1ех1оьттича, вайн къам цу халонашка, баланашка эша ца дайтинарг вайн мотт бу.
Дуьне мел лаьтта, вайн къоман хаза г1иллакхаш массо а къаьмнашна довзуьйтуш, кхуьуш, хазлуш, доттаг1аллин, гергарлонийн, уьйрийн мотт хилла, бехийла вайн нохчийн мотт!
А. Султанов
ненан мотт-нохчийн мотт! х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ мотт бу. кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. ма-дарра аьлча, дийриг а мотт бу.
дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла далла. шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, , искусство. ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман мотт. буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. мотт- иза къоман са, куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.
вай нохчий ду. веза-воккхачу далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна нохчийн мотт! со йинчу, х1ара дерриг а дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме? ! нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. ненан матто вай 1амадо даймохк беза. цо 1амадо вайна дуьненан а, а хазалла йовза.
дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. наггахь хеза вайна: «иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. цу докъазаллах дала лардойла вай!
сочинени ненан мотт
Ответы:
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай! Чекхйолуш суна Ахмадов Мусан байташ яло лаьа: Кхераме дац суна мехаш,Къизачу зуламан ор а, – Нохчийн мотт соьца мел беха, Онда бу сан лаьттахь орам.
Адамийн дахарехь наноша леладо маь1на 1аламат доккха ду.Уггаре коьртаниг –иза ю вайна дахар делларг. Дуьххьара вай олу дош ду «НАНА»
Нана ма ю,шен сина эшам а беш, вай кхетош, вай кхиош, вай нисдеш, вайх нах деш ерг а, даккхий хилча а т1ехь, хьоьстуш, шен т1ома к1ел ийзош. Х1ора беранна шен нана дуьненал сийлахь а, ломал лекха а, маьлхан нуьрал хаза а, шовданал ц1ена а хета. Доьзалан марзо а ненехь ю. Нана ю доьзална юккъехь бартбийриг а, х1ораннан амалш к1адъеш, церан юкъаметтигаш, церан уьйраш хер ца йолуьйтуш,х1оранна а шен-шен меттиг д1аелла, эвхьазлонах, эхьах, бехках, вовшийн хьог1ах, гамонах ларбеш, церан нийса накъост хилла, кертан а, кхерчан а 1у хилла лаьтташ ерг.
Вай дахаран шуьйрачу новкъа доху наноша .Т1аккха шен доьзалхо маца ц1а вог1у-те бохуш,б1аьрса артдаллалц некъ ларбеш 1а наной. Сан ненан марзонах дуста х1умма а дац..И йоцуш муха хир дара хаац суна я хаа а ца х1утту. Дахарехь цхьа хазахетар хилча, иза декъа нана лоху вай. Цхьа халахетар, цхьа цатам хилча ненах дагадовлу вай. Дог доьхначу хенахь ненехь синтем карабо. Охьакхетта ког-куьг лазийча, цхьа сиркхо хьакхаелла цомгуш хилча, нанас куьг хьаькхча, цо хьаьстича, лазар дайло. Веза-Воккхачу Дала шен къинхетамах мА йоккхийла цхьа а нана!
ДАЙДЖЕСТ ПРЕССЫ:
Я.С. Чемирзаева
Хьайн ненан мотт хаахь,
Ас дозалла до хьох…
Билал Саидов
Ненан мотт мехала хазна ю халкъан дахарехь. Боккха ницкъ бу цуьнан адамийн кхетам кхиорехь. Шийлачу дийнахь кхеттачу малхо дохдо дуьне санна, дог дохдо ненан маттахь аьллачу дашо. Мел дийцича а, дийцина ца валлал дукха довха дешнаш ду ненан маттах ала. Муьлххачу хенахь а, муьлххачу дахаран муьрехь а адамашна, къаьсттина т1екхуьучу т1аьхьенна, шайл хьалха гулдина хаарш оьшу. Дукхахьолахь и хаарш, хаарех пайдаэцар, оьшучу барамехь лелор кхочушдо хьехаран а, 1аморан а маьхькамашкахь, ишколашкахь. Цу маьхькамашкахь и инзаре а, чолхе а хаарш, 1илманан баххаш т1ехь дешархошна д1алуш, хьоьхуш къахьоьгуш ву хьехархо. Заманан денна хийцалуш лаьттачу хьелашка хьаьжжина, Нохчийн Республикин Дешаран Минисерствос т1е а эцна, ч1аг1йина йолу керлачу программаша вайна, хьехархошна т1е декхар дуьллу ишколехь ненан мотт а, ненан меттан литература хьехаран г1уллакхаш кхин а тодан, лакхарчу т1ег1ан т1е даха а. Дешаран декъехь хуьлуш мел бакхий хийцамаш белахь а, хаарш д1адаларан а, т1еэцаран а, т1екхуьу чкъор кхетош-кхиоран кеп урок хилаза ца йолу. Ткъа таханлерачу дийнахь пачхьалкхан т1едахкаршца ламасталлин йолчу урокан кеп хийцина, керлачу лехамашца д1аяхьа еза. Методика хийца еза, цу юккъе керла технологиш ялош. Хьехархочо урокана х1отточу 1алашонах, хоржучу коьчалх, нийса билгалдинчу методически некъех дозуш хуьлу цуьнан жам1аш а, 1аморан а, кхетош-кхиоран дикалла а.
Х1инцалера урокаш къаьсташ ю вовшахтохаран кепаш тайп-тайпана хиларца: семинараш, лекцеш, ловзарш, конференцеш и д1. кх. а. Кхузахь а цхьацца кхачамбацарш хила тарло: билгалйинчу темин 1алашоне кхачарехь долу хаарш къасто цахаар, урокийн цхьацца долчу дакъошка тидам тоъал цахилар, дешархой дешарна т1еберзон хьелаш цакхоллар, урокан кхетош-кхиоран дакъа тидаме цалацар. Ткъа таханалерачу дийнахь, х1ора дешархо тидаме а лоцуш, урокашна т1ехьажам хила беза. Х1инцалерачу урокан кеп билгалйийриг ду: хаарш даларан декъехь дан дезарг билгалдаккхар, дешархошна тоъал хаарш далар, тайп-тайпана болхбаран кепаш йовзийтар; 1амош долчуьнан чулацамца йог1у кепаш а, некъаш а харжар, дешрхошна кхачаме хаарш луш долу болх вовшахтохар, дагалаьцнарг кхиамца, дика жам1аш долуш чекхдериг хиларан тоьшалла а луш; ненан матте, 1амабаре лаам кхуллу 1аморан кепаш харжар.
Урокехь дешархоша дечун нийса мах хадо хаар, муьлхачу жам1ашка сатийса йиш ю урокан юьхьехь д1ахаийтар; болх бан дог доуьйту хьелаш хилийта хьовсар, кху кепара юкъаметтигаш шайца йолу – хьехархо-дешархо, дешархо-дешархо, дешархо-хьехархо. Тахана хьехархо вац гуттар а дешархошна дийца дезарг. Дешархой бу шайна хьалха лаьттачу хаттаршна жоьпаш лохуш, лехамийн новкъахь алссам къахьега дезаш. Вайн, хьехархойн декхар – уьш цу новкъа бахар, цаьрга шайн хаарш гулдайтар. Цхьана низамехь теманашца нисйинчу урокаша таро ло, х1ора темина хаттар къасто, цу темина йог1учу урокийн тайпанаш харжа, уьш вовшашца йоза. Урок вовшах тухуш билгалдан деза: урокехь кхочушдан деза 1аморан а, кхетош-кхиоран а декхарш; дешархошна хаа деза, муьлхачу жам1ашка дог даха йиш ю, муьлхачу лакхене кхача йиш ю; керла тема йовзар халонга дерзон тарлуш хилар; йийцаре еш йолчу материалаца дог1у методически некъаш; 1аморехь оьшуш болу г1ирсаш; ц1ахь бечу белхан чулацам, барам, кхочушбаран кепаш. Урокан кеп хоржуш тидаме эца деза дешархойн хаарш. Ледара а, дика а доьшуш болу дешархой саццаза тидамехь латторо аьтто бийр бу сатийсинчу жам1ашка кхачарехь. Тайп-тайпанчу белхийн кепех пайдаоьцуш вовшахтоьхначу уроко г1о дийр ду эвсаре а, пайде а хин йолчу кепара урокан хенах пайдаэца, дешархоша ц1ахь дечу дешаран барам харжа а.
Уьш хила тарло: урок-тобанашкахь болх бар; урок-1аморан дарс; урок-кхетор; урок-гайтам; урок-проектни хьесапаш кхочушдар; урок-талламаш бар. Иштта д1ахьош болчу балхо кхачаво х1инцалерачу лехамашка, кхиадо юкъара дешаран дараш а, хаарш а (УУД). Кху кепара болх баро г1о до хьехаран шайн зеделла ц1ераш, технологин кепаш юкъаяло: кхиош-1аморан, могашалла ларъяран, информационно-коммуникационни, 1оттабаккхаман-диалогин, дешаран проектированин, интерактивни технологеш и. кх. д1. Нохчийн меттан хьехархошна царех пайдаэца хало ду, х1унда аьлча т1ехьажа г1ирс бац, интернет чохь а нохчийн маттахь хаамаш к1еззиг бу. Делахь а, массо хьехархо лехамехь хила веза, массо аг1ор керлачунна т1екхиа г1ерташ. 1оттабаккхаман-диалоган технологех ю кейс-технологи. Хьехархочо ша проблемни хьал а кхуллуш, иза кхочушдаран некъ лахар, гайтар. Масала: хьехархочо жима дийцар деша доладо дешархошна, царна уггар хазделлачу меттехь соцунг1а а йой, т1едиллар до царна, аш муха чекхдоккхур дара и дийцар шаьш хилча цуьнан автор. И тайпа болх д1абахьа мегар ду дешархой шина тобане бекъна, х1ора тобано шен дийцаран чаккхенан кеп юьйцуш. Цул т1аьхь хьехархочо деригге а дийцар д1адоьшу. Кейс-технологин методаш дукхахьолахь хаарш сов дахарна т1ехьажийна йоцуш, дешархойн ладог1аран, дийцаран корматалла айъярна т1е тидам бахийтина ю. Урокашкахь таро хуьлу, хьехархочуьна дешархойн мотт бийцаран говзалла лакхаяккха. Проблемни хьал кхоллар а, оьшург лахархьама дешархошка шайга болх байтар а вовшахтухуш, цу шина некъах пайдаэцар гуш ма-хиллара, керланиг гучудалар иза бакъдарца нисло: цкъа хьалха хьехархочо ойлаяран а, бакъдаран кеп гойту, шолг1а – дешархоша шаьш я хьехархочун г1оьнца бакъдо, т1еч1аг1деш цхьаьна бакъдо. Ненан мотт 1амош, коьрта тидам т1ебахийта беза 1амор шардеш, ч1аг1деш г1о дечу тайп-тайпанчу шардаршна. Х1унда аьлча, цкъа делахь, орфографически, пунктуационни къамелан хаамаш караберзорна г1о деш хиларна а, шозлаг1а делахь, 1амош йолу грамматически материалаш дешархошна дика йовза аьтто цара беш хиларна а.
Хаарш талларан технологех ю тестови технологи. Цуьнан коьрта 1алашо ю, дешархойн хаарш толлуш, х1ораннан ша-шеца беш болу болх кхин д1а а тобар. Тестировани д1аяхьаро ч1ог1а г1о до дешархошнан 1амийнарг т1еч1аг1деш а, хьалха 1амийначунна таллам беш а, керла тема йовзуьйтуш а. Дукхахьолахь тесташца болх бечу хенахь гучудолу дешархойн хааршкахь долу кхачамбацарш. Критически ойлаяр кхиоран технологих ю синквейн. Синквейн – иза пхеа мог1анах лаьтта, къастамечу кепаца язйинчу, жимачу байтан кеп ю. Стенна оьшу синквейн:
1. Дешнийн т1аьхьало хьалаюзу.
2. Боцца чулацам схьабийцарна кечво.
3. Коьртаниг каро 1амаво.
4. Жимчу ханна кхоллархо хила таро ло.
5. Дукхахьолахь и кхочушхуьлу.
Кхузахь вайна го, синквейн язъешволчунна хаа деза, къамелан дакъош къасто, предложени х1отто, хьалхарчу дашца маь1ница дог1уш дош дало. Цу дерригено вайна таро ло, дешархойн дозуш долу къамел кхио, церан дешнийн х1онс мелла алссам яккха. Ткъа иза вай кхочушдан деза х1ора урокехь, муьлхха а тема 1амош. Коьртачарех ду, х1инцалерачу урокашкахь рефлексин муьрехь тайп-тайпана белхаш бар: йоццачу ханна дешархоша эссе язъяр, синквейн язъяр, шена хетарг алар, яцйина предложени т1еюзар, ша диллинчу суьртехь шен ойла гайтар. Иштта бечу белхаша, къасттина ненан мотт хьехарехь, дешархой вовшашца хьасене хуьлуьйту, шен накъостан ойла хийра ца хета, ша бинчу а, шен накъосташа бинчу а белхийн нийса мах хадо 1ема, шен ойла йийцаре йилла 1ема, кхечуьнга ладог1а 1ема. Цул сов, дешархой 1ема шаьш а, кхечара бечу белхан нийса хьесап дан а, информационни хаамаш язбан а, конспекташ х1итто а. Керлачу технологишца бан безаш болу болх х1инца а кхачо йолуш бац, цунах лаьцна дуккха а дийца дезар ду, 1ама дезар ду, шена хуург къоначу хьехархочуьнга д1адала дезар ду. Ненан мотт хьоьхучу муьлххачу хьехархочун болх т1ехьажийна бу т1екхуьу къона т1аьхье дайн ламасташца, къоман г1иллакх-оьздангаллица, иман долуш хилийтарна.
Х1инцлерачу ненан меттан урокашкахь хьехархочун коьрта ши декхар ду аьлла хета суна: ненан матте дешархойн безам кхоллар; биллина ненан мотт цаьрга бийцитар. Дешаран декъехь ненан маттахь хьехар деккъа кхетар сов хилийтарна эшна 1аш дац. Цуьнан марзонца, и безаш кхиина волу дешархо, дешна ваьллачул т1аьхьа и бийца хууш а, лууш а хила веза. И бийца хууш а, лууш а хилча бен цо и буьйцур бац. Бийцича бен и кхуьур бац, бехар а бац, т1ахьене д1акховдо ненан мотт хир бац.
Вайн нохчийн мотт, яхь, г1иллакх, оьздангалла юха денъярехь, вайн къам ч1аг1дарехь къахьоьгуш волчу Нохчийн Республикин куьйгалхочунна Кадыров Рамзанна а, нохчийн меттан сий-пусар деш, и мотт безаш, шен ницкъ ца кхоош иза берашна 1амош волчу массо а хьехархочунна, даггара баркалла ала лаьа. Ненан мотт кхио а, цуьнан сий-пусар дан а, дайх дисина оьзда г1иллакхаш лардан а Дала хьекъал а, хьуьнар а, могашалла а лойла вайна.
Источник:: журнал “Нана”
“Доьзал” дешан маь1 на дан г1 оьртича, гучудолу иза “доь” бохучу орамах хилар. “Доь шен маь1 ница “х1 у” дашна гергахь ду. Нохчийн маттахь иза дисна х1 окху тайпанчу аларшкахь: “доь доцуш вайна”, “доьза вайна”. И бохург цхьа а лар а йоцуш, т1 аьхьадисина цхьа цуьрриг х1 ума а доцуш стаг вар ду. Доьзал – и доь (х1 у) хилар, доь долор ду.
Доьзал – иза боьрший, стей ши адам дино а, шен къоман 1 адато а ма бохху, цхьаьна даха а, шайн т1 аьхье йоло а вовшахкхетар ду. Нохчийн 1 адатехь доьзал да-нана, бераш хилла ца 1 а. Доьзал – иза да, нана, бераш, церан деда, денана, дейижарий, девежарий, цаьрца цхьаьна тховк1 елахь, я кертахь 1 аш болу чоьхьара кхин гергара нах а бу. Доьзалал шуьйра кхетам бу “цхьана ц1 ийнан нах бохург. Цо чулоцу цхьана дех схьабевлла шича-маьхчаллехь болу гергара нах.
Доьзал, массо а декъашхо меттахь волуш, буьззина а, я буьззина боцуш а (т1 ера да, я нана д1 аяьлла; я ший а д1 адаьлла гергарчу стага дола деш) хила тарло. Бакъду, доьзал алар нийса хир ду, нагахь цхьаьна дехачу адамийн, ц1 ийца гергарло хилла ца 1 аш, оьздангаллин мехаллех болу кхетамаш цхьатера а, вовшашна юккъехь сий-ларам а хилахь.
Доьзал кхоллар а, иза кхетош-кхиор а стагана дахарехь т1 ех1 уьттучу зерех уггаре коьртачарах цхьаъ ду, х1 унда аьлча, Дала боху Шен Сийлахьчу Къуръанчохь, Ша адаме хаттам бийр болуш кхо х1 ума ду: адамах шех а (цо лелийнчух, дийдинчух …) , цуьнан доьзалх а, цуьнан даьхнех а. Цундела шен доьзал дас, я нанас охьатасар, я к1 езиг х1 ума бахьанехь вовшах а къаьстина, шайн берийн дахар дакъаздаккхар доккха къа ду.
Доьзал – иза шина аг1 ор долу жоьпалла ду: денненан берашна хьалха, берийн дений-нанний хьалха. Lен-ненан жоьпалла хьалххехь д1 адолало, бер дуьненчу даларца. Оцу дийнахь дуьйyа д1 адоло дезаш ду иза кхетош-кхиор. Бераца доьзна цхьа а х1 ума а дац к1 езиг. Цундела бен а доцуш хьежа мегар дад оцу г1 уллакхе.
Бер дуьненчу даьлча, цунна ц1 е тиллар т1 едужу дена, нагахь дийна велахь дедена а. Ц1 е тилларх лаьцна цхьа стихотворени ю Дикаев Мохьмадан. Цу т1 ехь винчу к1 антана ц1 ераш къестош ден доттаг1 ий бохкуш, цхьана воккхачу стага олу:
Гость
Ненан мотт-нохчийн мотт! Х1ун хир ду дуьненахь хьол мерза, деза? Дуьненах уггаре баккхийчу тамашех цхьаъ адаман мотт бу. Адам кхидолчу дийнатех къасточу билгалонех коьртаниг а мотт бу. Ма-дарра аьлча, адамах адам дийриг а адаман мотт бу.Дуьненах дехачу х1ора къомана а шен мотт белла Далла. Шен ненан маттаца кхуьуш ю къоман культура, литература, искусство. Ала деза, къоман уггаре а еза, уггаре а сийлахь хазна ю оцу къоман Мотт. Буьйцучу маттаций бен цхьа а х1ума дийца йиш яц вайн, цхьана а х1уманах лаьцна х1умма а ала а, дийца а адамийн таро хир яцара, буьйцуш болу аьзнийн мотт ца хилча. Мотт- иза къоман са, адамаллин куьзга ду, массочу х1уманан а бух бу. Цуьнца доьзна ду халкъан дерриге а дахар: уьйраш, болх, гергарло, хазахетар, халахетар, сий, яхь, хьекъал, кхетам. Халкъан кица дало лаьа суна кхузахь: « Мотт бу-къам ду, мотт бац-къам дац». Сецна бакъ ду, мотт вай лар ца бахь, цуьнан сий ца дахь, вай къоман сий дужур ду.Вай нохчий ду. Веза-Воккхачу Далла кхоьллина вай нохчий: цо делла вайна нохчийн сибат; цо делла вайна нохчийн г1иллакхаш, ламасташ; цо белла вайна Нохчийн мотт! Со йинчу, х1ара дерриг а Дуьне вайна совг1атанна деллачу, вайн цхьаъ бен йоцчу, кхин хилла йишйоцчу сан Ненан мотт-х1ун хир ду цул деза, цул сийлахь,цул хьоме?! Нохчийн мотт –вайн къоман аз ду, вайн къоман илли ду, вайн къомон назма ю. Ненан матто вай 1амадо Даймохк беза. Цо 1амадо вайна дуьненан а, адаман а хазалла йовза.Дуьйцийла йоццуш, шен мотт ца хуу стаг даима юьхь1аьржа хир ву, шен къоман хьалха хилла ца 1аш, кхечу къаьмнашна хьалха а, х1унда аьлча цунна евзар яц къоман синан к1оргенаш, бевзар бац цо луш болчу кхачанан чам. Муьлхха а стаг цу хьолехь хилар, яхь цахилар, ледара хилар ду. Иштта ца хила, суна хетарехь, йохье а дуьйлуш, 1амо беза вай вайн дайша, наноша хьост санна, ларбеш, ц1ена латтийна вешан ненан мотт. Наггахь хеза вайна: «Иза вовшех кхеттал бийца хиъча а тоьар дара», – олуш. Ма – дарра аьлча, и стаг шен къомах цавашар ду. Иза д1адахнарг а, хиндерг а доцу стаг ву. Цу докъазаллах Дала лардойла вай!
комментариев 1 :
омг откуда
Арсанукаев Шайхи вина 1930 шеран 15 августехь Дишни-Веданахь хьуьнан белхахочун Iабдулмуслиман доьзалехь. Исбаьхчу Iаламехь дIадахна поэтан бералла. Схьахетарехь, хIетахь кIентан даг чу йижина Iаламан аьхналла хир ю цуьнан кхоллараллехь исбаьхьчу поэтически сурташкахь вайна гуш ерг.
Да Iабдулмуслим а, нана Цуца а кIантий дешийта лууш хилла. Дика доьшуш юьртара школа чекхъяьккхина Шайхис. 1944 шарахь нохчийн халкъ махках даьккхича, Казахстанан Семипалатински областерчу Новопокровски районе кхаьчна АрсанукаевгIеран доьзал. Кхузахь юккъера школа чекхъяьккхина хинволчу поэта. Цул тIаьхьа 1949 шарахь Семипалатински финансийн техникуме деша воьду Арсанукаев Шайхи. Иза 1952 шарахь чекх а яьккхина, даймахка Нохчийчу цIаверззалц Казахстанехь финансийн органашкахь болх бина. ШайхигIеран доьзал шайн юьрта Дишни-Ведана цIа баьхкина 1958 шарахь. Арсанукаев Шайхи Веданан районан финансови отделан куьйгалхо вохуьйту. Амма школехь волуш дуьйна стихаш язъеш волу Шайхи шен дахар финансийн органашца доьзна Iа лууш вацара. Цо заочно доьшуш чекхйоккху Нохч-ГIалгIайн педагогически институтан нохчийн моттий, литературий, оьрсийн моттий, литературий хьоьхуш йолу филологин факультетан отделени. 1965 шарахь Веданан районан «Колхозан дахар» цIе йолчу газетан редакторан заместитель хIоттаво Арсанукаев Шайхи. Оцу даржехь шина шарахь болх бинчул тIаьхьа иза Соьлжа-ГIаларчу Нохч-ГIалгIайн книжни издательствон редакторан балха схьавалийна. Издательствехь кхиамца болх беш волу Арсанукаев Шайхи 1973 шарахь Нохч-ГIалгIайн яздархойн Союзо арахоьцучу «Орга» альманахан коьрта редактор хIоттийна. Цул тIаьхьа, 1986 шарахь Нохч-ГIалгIайн Республикин яздархойн Союзан правленин председатель хаьржина. Цхьайтта шарахь бина цо и хала а, жоьпаллин а болх. Шен дахаран тIаьххьарчу шерашкахь Нохчийн пачхьалкхан университетан нохчийн литературин, фольклоран кафедрехь доцент лаьттина.
Арсанукаев Шайхи кхелхина 2012 шеран 13 мартехь Соьжа-ГIалахь.
«Нохчийн къам дийна хиларан мокхаза ч1аг1о ю нохчийн мотт».
(Кадыров Ахьмад-Хьаьжа,
Нохчийн Республикин хьалхара Президент)
Бисмиллах1иррохьманиррохьим.
25-г1а апрель(нохчийн дуьххьарлера газета «Серло» арадаьлла де) нохчийн меттан Де ду аьлла д1акхайкхина ду вайн куьйгалхочо КАДЫРОВ Р.А. шен указаца.
Нохчийн Республикин Президентан
УКАЗ
Соьлжа-ГIала № 207
Нохчийн мотт Iалашбаран, кхидIа шарбаран, кхиоран, нохчийн культура кхиорехь, къоман башхалла ларъярехь цо лело маьIна лакхадаккхаран Iалашонца:
«Нохчийн Республикехь меттанийн хьокъехь» долчу Нохчийн Республикин за¬конна куьг яздина апрелан 25-гIа де Нохчийн меттан Де д1акхайкхо.
«Нохчийн меттан Де дIакхайкхоран хьокъехь» долу 2005-чу шеран 15-чу апрелехьлера № 90 йолу Нохчийн Республикин Президентан указ дIадаккха.
XIapa указ бакъонан ницкъ болуш ду зорбатоьхначу дийнахь дуьйна.
Нохчийн Республикин Президент Р.А. КАДЫРОВ.
Дала деллачу не1матех уггаре коьртаниг адамийн мотт бу. Мотт къоман са а, цуьнан деган куьзга а ду. Маттехула бен хила йиш яц халкъан дика а ,вон а, халкъан тезет а, синкъерам а ,халкъан г1иллакхаш маттехула бен лела йиш яц. Нохчийн меттан Де билгал даьккхина а ца 1аш, нохчийн зудчун –ненан Де а билгалдаьккхина вайн куьйгалхочо, кхечу дезачу денойн мог1аре а х1оттош. Шен къам , шен мотт, наной а деза лараран билгало ю иза.
Сулейманов А. яздина: «Кхо х1ума ду дуьненчохь даима цхьаьна хила дезаш: Даймохккий, ненан моттий, халкъий. Казахстанехьчул чомехь даа, хазаниг духа ца даьхкина тхо тхешан махка, ц1а ,карахь-куьйгахь а доццушехь .Тхо ц1а оьху : Даймохкий, ненан моттий, тхешан къаммий цхьаьний бен мегаш ца хиларна .Къам шен амалх , г1иллакхех, эхь-бехках, 1адатех ца долуьйту ч1аг1о ю мотт.» Цунах херделла адам , лакхахь хьахийначу сийлаллех хер ца луш ца дуьсу.
15.1
Абдурзаков Ш. шен дешнашкахь гойту нохчийн мотт хьалдолуш хилар.Иза иштта хилар шеко йоцуш ду,х1унда аьлча нохчийн маттахь дуккха а бу пайдаэца йиш йолуш суртх1отторан г1ирсаш.Оцу г1ирсашца муьлхха а ойла йийца йиш йолуш, хазна ю вайн мотт.Х1ара тезис т1еч1аг1ъеш, хьовсур вай Гайсултанов 1.тексте.
Суртх1отторан г1ирсех шуьйра пайдаэцна яздархочо. Масала 15 предложенехь «йиш йоьхна» боху фразеологизм ялайо автора. Оцу меттан г1ирсо вайна хоуьйту, Вадуд цхьана х1уманна сагатдеш хилар.
36 предложенехь ялийначу «дог-ойла юьйхира» фразеологизмаца говза гойту Гайсултановс мел халонга даьлла к1антана ша кехат аннаш юккъехула чудожадар.
Цу тайпа текстера масалшка хьаьжча, вайн т1еч1аг1дан йиш ю нохчийн мотт «башхачу жовх1арех юьзна йоккха хазна» хилар.
15.1
П.К. Услара шен дешнашкахь боху: «Нохчийн мотт къен хетар даржош берш цунах цхьана а кепара кхеташ боцу нах бу. Мелхо а, и мотт, шен г1оьнца адаман ойланан уггаре к1орггера аг1онаш а йийцалур йолуш, ч1ог1а хьалдолуш бу». Цуьнан дешнашца реза ца хила хала ду. Муьлхха ойла, синхаам, хьайна хетарг нийса а,говза а гайта йиш ю вайн маттахь тайп-тайпанчу г1ирсех пайда а оьцуш: метафорех, эпитетех, дустарех и д1.кх. а.
Оцу г1ирсех шуьйра пайдаэцна Ахмадов Мусас шен текстехь.Масала 26 предложенехь ялийна «т1ера б1аьрг д1а ца боккхуш» фразеологизм. Цуьнца автаро исбаьхьчу кепехь гойту вайна текстан турпалхо леррина шена гучу суьрте хьоьжуш хилар.
Текстан 27 предложени ешча кхин цхьа суртх1отторан г1ирс карабо вайна « кхохкийна юьхь» боху эпитет. Оцу эпитетах пайдаэцарца гойту вайна яздархочо Леча шена гучух ч1ог1а цатам хилла, реза воцуш хилар.Цул совнаха кхузахь хаало вайна иза нахах дог лозуш, къинхетаме стаг хилар.
Вайна ма-гарра Ахмадов Мусас шен текстаца тоьшалла до нохчийн мотт хаьлдолуш а, хаза а хиларан.
15.3.
Къинхетам – иза адаман синхаамех коьртачарехь цхьаъ бу.Кхечу адамна, гонахарчу 1аламна хуьлуш йолу г1ело бен ца хеташ, дог лазар ду аьлла, хета суна иза.
Сан кхетамехь къинхетаме стаг иза , ас лакхахь ма-аллара кхечуьнга деанчу вуонна юьстах а ца лаьтташ, цуьнан дог оьцуш, дашца а, г1уллакхца накъосталла деш верг ву.
Масала Абубакарова П. текстехь го вайна лазийначу кхокханна орцахъялла жима йо1. Хеда къинхетаме хилар ду иза. Яздархочо вайна иза гойту 9 предложенехь.
Дахарера масал далош, лакхахь ялийна ойла т1еч1аг1ъеш, ала лаьа вайн паччахьах дош. Цомгушчарна, мискачарна г1о деш, царех дог лозуш, царна г1о-накъосталла деш схьавог1уш ву Рамзан Ахматович.
Цу т1ера схьа жам1 дан йиш ю вайн къинхетам адаман амалехь сийлахьчарехь цхьаъ хилар.