Сочинение г1иллакх на чеченском

Ответ:

курсов

Скрыть

Международный конкурс по экологии «Экология России»

Доступно для всех учеников 1-11 классов и дошкольников

Подать заявку

Открыто внесение

ответов!

Оргвзнос всего 25 РУБ.

Г1иллакх- иза адамаша вовшашца лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду.

Суна хетарехь г1иллакх х1ора стеган а шеен сица хила дезаш ду, шамиччахьвелахь а лардандезашду. Г1иллакх вайбусалбачу стеган коьрта дакъа ду .

Ахмадов М. шеен текстан т1ехь гайтина 17-18 предложенешка хьхьалхара шопер г1иллакх доцуш хилар. Цул т1аьхьа автора гойту вайна 42-43 предложенешкахьважа шопер г1иллакх-оьздангаллехь вуьзнахилар. Цоцхьа а сом доцуш и зуда ша д1аюьгар ю алар.

Сайн дахарехь зеделлачуьнга хьаьжна ойла йича масал дало лаьа Дадашев 1. яздинчу «Дайна бер» дийцар т1ера.Карахь бер долуш схьайог1учу жимчузудчовоккхастагдуьхьалкхетчашенкарарабернекъайистеохьадуьллу , изацузудчуьн г1иллакх ду . Х1инца а вайнаюккъехьлелашду и г1иллакхаш.

Лакхахьдийцинчун жам1 деш ала лаьа, Дала г1иллакхах ма доха дойлавай . Г1иллакх ялсманерасхьадеана а ду ,цу чу д1аг1ур долуш а ду .

                                                          ГIиллакх

Урокан 1алашо:

Адамашна юккъехь лела оьзда г1иллакхаш довзийтар, уьш дийцар.

Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча,   цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар ,цунах дешархой кхетор.

Вайн дайша лардина оьзда г1иллакхаш дийцина ца 1аш   уьш ларда дезарх кхетош-кхиор.

Урокан г1ирс:

1.Закриева Пет1аматан байташ, афоризмаш т1ехь йолу сборник (гулам);

2. Журнал «Орга», «Вайнах»;

3.«Даймохк» ц1е йолу газета т1ера г1иллакхах лаьцна статья.

Урок д1аяхьар.

Хьехархо:

Хууш ма-хиллара, адам Дала  х1окху лаьтта, шен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна белла кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а белла вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина. 

Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.

Г1иллакх-иза адамашавовшашца

Лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман, чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла ДАЛЛА ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шен дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар ду.

Оьздангалла дуьхьалд1а х1ора стеган леларехь, амалашкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш ю.

« Г1иллакх ялсаманерасхьадеъна», ялсаманедухадерза

дезаш а ду, ша лелочу нахаца цхьаьна»

Г1иллакх — динан ах ду.

(Г1иллакх довзийтарх а цатоьа,

нагахь и лелош ца хилча)

Г1иллакх бохучудашошеначулоцудешнашдаладе…

(адамалла,къинхетам,комаьршалла,майралла,къонахалла,доттаг1алла,хьаша т1еэцар,яхь,декхар,эхь-бехк,доьзал а,бераш а кхетош-кхиор,нийсо,собар)

Т1аккха г1иллакхехь лаьцна ша кечйина доклад д1айоьшур ю вайн Бидаева Хьавас:

Стеган оьздангаллацоша-шецалелочу г1иллакхашна т1ера д1айолало. Иза угар хьалха шен дог-ойла, т1аккха цуьнга хьаьжжина шеен юьхь-сибат а, дег1 а ц1ена латторду. Кхузахь стеган чулацаман а, куьцан а цхьаалла хила еза. Нагахь стаг коьрта шен дог-ойла, шен г1уллакхаш ду, ткъа шеен духар, сурт -сибат муха хилча а мегар ду аьлла лелахь, цуьнан оьздангалла кхочуш ца хуьлу, цуьнан чулацам куьцаца шалха болу. Стеган оьзда массо х1ума а хила деза – ойла а, духар а, г1иллакхаш а. Мел хаза духар дуьйхина и велахь а, г1уллакхаш цхьана а хоршахь доцуш, шена луъург лелориг а оьздангаллина юххе ца вахна. Кхузахь а го куьцан а, чулацаман а цхьаьна ца дар.

Стага угар хьалха шен дег1 ц1ена лело деза. «Ц1еналла — ах дин ду», — аьлла Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна. Ткъа боккъал а Делах а тешаш, дин лелош волу стаг унахц1ена ца хила йиш яц. Х1унда аьлча, дино т1едожош ду стагана билггал йолчу хенахь хих валар, лийчар, юьхь-куьг а, пхьаьрсаш а, когаш а дийнахь масийттазза дилар т1едужу ламаз деш волчунна. Ткъа ламаз динан шолг1а б1ог1ам бу (шах1адат далор д1адаьлча), цуьнца цхьаьна стеган оьздангаллин, ц1еналлин бух а бу. Цкъа делахь, дийнахь пхоьазза Далла дуьхьал х1оттаро стаг цхьана билггалчу оьздангаллин кепехь латта во, цуьнан дог-ойла ц1ан йо, иза къинойх лар во. Шолг1а делахь, шен дег1 а, бедар а ц1ена латтор т1е а дожадо цунна.

Делан Элчас, Делера Салам-Маршалла Хуьлда Цунна, аьлла: «Шуна хьалхахула охьадоьдуш хи хилча, цучохь шу дийнахь пхоьазза луьйчуш хилча, шуна т1ехь мода хила йиш ярий? – Иштта адам къинойх ц1андеш ду ламаз а».

Юьхь-сибат хьахийнначуьра аьлча, нохчийн боьршачу наха маж лелош, ца лелош, иштта мекхаш лелош а, ца лелош а хилла. Амма боьршачу наха корта уьрсаца бошуш хилла, иза бусалба дино т1едожош доццушехьа.

Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнан оьздангаллин гайтам бу духар. Уггар хьалха билгалдаккха деза: нохчаша, къаьсттина боьршачу наха, дукха къегинчу (ц1ен, можа, и. д1. кх. а) басахь йолу х1умнаш лелош ца хилла. духар таь1начу, цхьана басахь долчу к1аденах деш хилла (1аьржа, ал, сира).

Духар угар хьалха д1адолало коьрта туьллучу х1уманна т1ера. Корта 1уьйра аравалар магош ца хилла, зудчунна хьовха, боьршачу стагана а. И г1иллакх ширчу заманахь дуьйна схьадог1уш ду, шен к1орггера маь1на а ду цуьнан. Ширчу заманахь коьртахь х1ума лело бакъо ца хила шен схьавалар оьзда, ц1ена доцчу стеган. Нагахь шийлачу заманахь цо коьрта х1ума тиллинехь а, оьзда стаг вог1уш гича, коьртара х1ума д1айоккхуш хила цо (оьрсийн г1иллакх).

«Коьртара куй а баьккхина, дехар дина», — олуш ду вайнехан. Иза гуттар а ч1ог1а дина дехар ду. Цо гойту, мел деза х1ума хила боьршачу стага коьртара х1ума д1аяккхар. Нагахь нуьцкъах цхьамма кхечуьнан коьртара х1ума яьккхинехь — и доккха эхь а, зулам а хилла. Ткъа шен лаамехь, дехар деш стага коьртара куй баккхар – иза шеен бехкана къера хилар ду, оцу дехарна, цхьа а аьтто белахь, жоп дала дезар а ду.

Ткъа зудчо, дехар деш, коьртара х1ума яккхар кхин а деза хилла. Хийла кечделла зулам сецна, хийла шаьлта баттайиллийтина зудчо довхошна юкъа кхоьссинчу йовлакхо.

Вовшашна чухьаьвдда, оьг1азалло б1арзбина нах, коьртара х1ума яьккхина зуда гича, кхид1а дов ца деш, совцаран маь1на ишттаду: зудчо коьртара йовлакх даккхар тамашийна, доккха х1ума ду, иза цхьа йоккха киртиг т1е ца х1оьттича дан йиш йолуш а дац; цундела и зуда оццул ч1ог1а холча а х1оттийна, шаьш лелориг ма-ледара х1ума ду олий, совцуш хилла уьш, цуьнга йовлакх сихха д1атиллийта, х1унда аьлча, зуда коьрта 1уьйра гича, стигал и ца дезалой, керчий, т1ек1елйолу боху.

«Ах стаг бедаро во», — бохучу кицано гойту нохчаша духарна т1е боккха тидам бохуьйтуш хилар. Иза т1еч1аг1до кхечу кицано а: «духаре хьажжий, т1е а эца, хьекъале хьажжий, новкъа а ваккха».

Нохчийн боьршачу наха коьрта туьллуш лело куй масех тайпана хилла: холхазан куй — вуонехь, диканехь туьллуш лелош берг; кхакханан – болх беш я кертахь, вог1уш-воьдуш лелош; б1ег1аган куй — аьхка мангал хьокхуш я кхин тайпа болх беш.

Т1еюьйхина вета-туьдарг долу коч а, шуьйра ког болу хеча а лелош хилла боьршачу наха. Кучан ветанаш дерриш а д1атосуш хилла, лаг къовлуш, цу т1е духуш бустамаш болу чоа а хилла. Шийлачу хенахь т1екхуллуш башлакх а, верта а хилла, иштта кхакханан кетар а. Когахь – наь1армачаш, маьхьсеш, пезагаш (т1аьхьуо — царна т1ехула юху калош), эткаш, к1архаш лелош хилла.

Боьршачу нехан духаран коьрта билгало — иза дег1ана кхоччучу барамехь хьулам беш, парг1ат а, хене (арахь шийла я йовха хиларе) хьаьжжина а, къорза я т1ех къегина йоцуш а хилар.

Духарехь ша тайпана маь1на лелош хилла доьхкано а. Пхийтта шо кхаьчча йоьхкуш хилла юкъ. Иза стаг бераллера валаран, цунна т1е баккхийчеран дукъ дожаран, вуонна а, диканна а д1ах1отта кийча хиларан билгало ю. Стаг къанвелча (цуьнан билггала йолу хан яц, иза х1орамма а ша билгалйоккхушена — шенмогашалле а, лааме а хьаьжжина), юкъ д1айостуш хилла. Кхид1а т1амна а, девнна а стагвацшабохургдуиза.

ХЬЕХАРХО:

Дела реза хуьлдахьуна, Хьава!Стеган дег1аца йолу унахц1еналла д1аяьлча, цуьнаноьздангаллингайтамбу духар.

Цуьнцадоьзнацхьамасалдалорвай. 
ХалкъаняздархочоАйдамировАбузарадуьйцура, цкъагIалаваханчуьра,

гучувалашааьлла, МамакаевМохьмадволчуваханерашабохуш. 
Шецаисс-иттшокхаьчнашенйоI а яра. НеIеллавеънаМохьмад, аьхка

xIycaмexьтIexйовхайолу дела, шенааттачудухарехь вара. 
АммаоцуйоIахбIаьргкхетча, шацуннацагойтуш, кхинмогаш-паргIат

хаттардоцуш, дехьачу а вахна, шендухархийцинерацо; 
шабоккъал а чIогIацхьанабоккхачугуламевоьдушсанна, кечвелла

схьавеънера. ЦецваьллачушегаМамакаевМохьмада эли, бохураАбузара, 
мел жима елахь а, йоIбехкема ю, гIиллакх хила мадезацуьнцааьлла. 

Иштташакечйина доклад д1айоьшур ю Мутиева Мархас:

Хуушма-хиллара, адамДала х1окху лаьтта, шеен векал дина, дерриге 1аламна дола дан даийтина ду. Цундела адам кхечу 1аламах схьакъастош Дала цунна бела кхетам, вуон а, дика а къасто хьекъал. Иштта, адамашна юкъахь бен хила йиш йоцчу оьздангаллех болу кхетам а бела вайна Дала. Иза Къинхетаме волчу Аллах1а вайх бина боккха къинхетам бу.

Массарел хьалха билгалдаккха деза г1иллакх, оьздангалла бохучу шина дешан маь1на. Г1иллакх – иза адамаша вовшашца лелочу юкъаметтигийн, гергарлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Ткъа уьш «оьздангалла» бохучу кхетаман чулацаман цхьа дакъа ду. Цул сов, оьздангалла Дална ечу 1амалца, гонахьарчу 1аламца, шена дег1аца, дагца, ойланца стаг ц1ена хилар а ду. Оьздангалла, дуьххьалд1а, х1ора стеган леларехь, амалшкахь гучуяьлла ца 1аш, цуьнан сица, синкхетамца хила езаш а ю.
Стаг мел говза велахь а, мел дика велахь а,цуьнгара мел доккха хьуьнар даьллехь а, цунна т1ехь ду муьлхачу а кхечу стагана т1ехь долу декхарш, оьздангаллин бехкамаш.
Масала, нохчийн дахарера д1адаьлла, ала мегар ду, боьршачу стага коьртахь х1ума лелор. Ткъех шо хьалха цхьа жима стаг коьртахь х1ума йоцуш, эвла юккъе стена дуьйцу, шен к1ет1а а, хьешана дуьхьал а вер вацара. Иштта, наггахь бен нислуш дацара божарша коьртахь еха месаш лелор а. Тахана и г1иллакх цкъа а хила а ца хилча санна д1адаьлла. Бакъду, коьртахь х1ума йоцуш тезета-м ца боьлху нохчийн божарий х1инца а. 
Муьлххачу стеган г1иллакхашка хьаьжжина мах хадабо. И тидам беш, вай тидаме ца оьцу цуьнан хьалхалера дика г1уллакхаш, говзалла. И дерриге а дайдеш, дагадо цхьана осалчу х1умано. Бакъду, г1иллакхаш довзийтарх а ца тоьа, нагахь уьш лелош ца хилча. Вайн къомах волу наггахь стаг хир вац вайн г1иллакхех коьрта дерш ца девзаш. Амма уьш дахарехьлелор г1еллуш ду де дийне мел дели, царахцхьадершд1адовлуш а ду.

Хьехархо:

Дела реза хуьлдахьуна,Марха!Г1иллакхо лайхэла вина, г1иллакх ца хилароэлах лай вина аьллавайдайша…

Ахь хьайна т1аьхьалонна ахча ларде, халкъана т1аьхьалонна дайн г1иллакх ларде.Иштта, и гlиллакхдуьйцуш, вайнкъоманиэсехьдисинацхьадийцарду.

ГоврахьвогlучуИсмайлин Дудина шенберацадуьхьалйогlуцхьа жима зуда, 
и берохьа а диллина, букъ а берзийна, дlахIоьттина. Говраравоьссина Дуда,

оцуберaнатle а веъна, иза к1ант вуйла а хиъна, 
цуннаюххе cовг1атнa шенворхIаззайолутапчаохьа а йиллина,

«Дала беркатедоьзалховойлакхунах, Даладукхавахавойлахlapa», — аьлла,

дlавахна. 
Tlaккxa и гlиллакххIоттийнастаг мила ву а хиъна, оцужимчу к1ентан дас

Исмайлин Дудина cовг1атнa дин бигийтина. 

Г1иллакхах лаьцна байт (Мунашева М..)

Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,

Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон

Я ша д1а, шецасха мел гайтарх, хьанна

Мичахь и, я маца карийна к1уон?

Олуш ду: «Г1иллакхца аттадуваха,

Цунах д1атиллачун мах бац ши шай»,

Халонехьшаьшхиларх, ваймассоваха,

Г1иллакхах цабухушбеллавайн дай.

Шаделахь, ду г1иллакх, йистйоцушшорта,

Доцчунна «вуон», «к1езиг» — къастамца тов.

Осалву д1аалий, харцийтаворда –

Г1иллакх цадевзачо, муьлххаэхь лов.

Цуьнца бен хьанлерам, пусарцахилча,

«Вуон» дашцахуьттуш и, муха дайдер,

Сиймадацбехлушша, я ц1анлуш, дилча…

Г1иллакхах а ма де вай, х1ай нах, буобер!

Доьналла, стогалла, яьхь, юьхь а санна,

Г1иллакх а хуьлушдацледара, вуон.

Я ша д1а, шецасхьа мел гайтарх, хьанна

Мичахь и я маца карийна к1уон?

Классный час:

Г1иллакх дезаш волчунна

и генахьдац.

                               8 «а»классан  куьгалхо:Джамалдинова Л.Х.

Х1инца шун г1иллакхех долу хаарштоллурвай.

Хаттарш.

Х1ун олу?

 Зуда ялийна меттиг хилча х1ун олу? -(Дала беркате т1аьхье йойла! )

К1ант вича х1ун олу? – ( Дала беркате доьзалхо войла! Т1аьхье беркате йойла!

Ц1ена бедар юьйхина хилча а, эцча а? – ( Г1оза лелайойла! )

Керлачу ц1а чу ваьллачуьнга?- ( Х1усамаш Дала беркате йойла,чохь иман, беркат мА эша дойла, ирсе г1уоза дахар хуьлда!)

Цхьа бохам хиллачуьнга х1ун олу?- ( Эзар балех хьалха волийла.Дала диканца меттах1оттадойла хила зен.)

а)Адамийн дика амалшмуьлхарниш ю.

Лерам, собар, комаьршалла, майралла, къинхетам, эхь-бехк, тешам, дошлардар)яхьйолушхилар.

Адамийн вон амалш муьлхарниш ю?  Хан 1мин.

Тешнабехк, ямартло, харцлер, мотт тохар, къола дар, писалла, хабар дукха дийцар, шена т1ехь доцург дийцар, сихалла, къизалла, мало яр, куралла.

1.  Г1иллакх-оьздангаллах лаьцна кицанаш далор. Хан 1мин.

а) Болх бечу кхаьчча-болх бе, юучу кхаьчча-яа.

аь) Воккхах волчунна хьо жимах вацахь, жимохчунна воккхах а хир вац хьо.

б) Г1иллакх дезаш волчунна и генахь дац аьлла.

в) Дикачу г1иллакхо лех эла вина, вочу амало элах лай вина.

г) Стеган мах ша хадийнарг бу.

г1) Шена во диначунна дика динарг, шен мостаг1чуьнан ч1ир эцнарг ву.

д) Генара хиларх, тешаме доттаг1, б1ов санна ч1ог1а ву.

 Х1етал-металш.

1.  Дуьнен чохь цкъа а ца леш ерг?

Дикалла.

2.  Барзо шен кан хийцарх, ца хуьйцуш ерг х1ун ю?

Амал.

3.  Нанас шен берана комаьрша кховдошъерг х1ун ю?

Йовхо.

4.  Гергарлонан бух хилла лаьтташъерг  х1ун ю?

                                                                               Марзо.

5.  Муьлхачу а адамехь ца хилча йиш йоцург х1ун ю?

                                                                       Адамалла.

6.  Кицанахь сарралц бен лаьтташ яц бохуш, юьйцург х1ун ю?

                                                                Хазалла.                                                                                                                                                                                                        

7.  Адаман г1иллакхехь тоьллачух цхьа г1иллакх х1ун ду?

Комаьршалла.

8.  Цхьана а садолчу а, садоцчу а х1уманца  адамна Дала лело бакъо цаелларг х1ун ю?

Ачо(хьаг1, гамо).

9.  Муьлххачу а къийсамехь уггаре а дика герз муьлха ду?                                     

  Хьекъал.

10.Шинна а тобанна: 1ар-вахар мичахь тоьлу хуур ду шуна,аша д1алечкъина дош схьалехча.

Схьалахахь д1алечкъина дош.

Даймахкахь.

-Х1инца вай къовсадалар кхин д1а хьур ду.

Аса х1ора тобанна хаттарш лур ду, аша  жоьпаш  дала деза.

Хаттар:Чу-араволуш хьалхе хьаьнга яла еза? 

Жоп:    Чу-араволушхьалхевоккхачуьнга а,заь1апчуьнга а д1аяла еза.

Хаттар:    Хьошалг1ахь шена хьалха йиллина юург  буха а ца юьтуш яа еза,я мела а буха йита еза?

Жоп:   Жимма буха йита еза.ша вуззалц йиъна хиларан маь1на ду цуьнан.

-Суна ч1ог1а  дика хета шуна иштта дика хууш. Дала и хаарш  берашна  хьеха кхин а к1орггера  хаа  пурба лойла вайна.

БЕРАШ –урддуаьхна, х1у таса сихло.

           Д1адехь вай дика х1у – хьекъар ду ялта.

           Амма вай д1атасахь г1овтур ю яраш,

           Цхьанна а ца оьшу ба1 хьекъа тарло.

           Ткъа д1адийнарг  т1едалаза дуьсур дац.

Хьаша  вар  а,  т1еэцар  а массо  хенахь  деза  г1уллакх  лерина  вайнаха. Хьешана  не1  къовлар,  цуьнан  

хьашташка  ца  хьажар доккха  эхь  лоруш хилла.   Хьаша-да    т1еэцарна  доьзна  нохчийн  цхьадолу  г1иллакхаш билгалдохур  вай.

1. Вевзаш  вара,  вацара  ца  бохуш, хене  ца  хьожуш,  т1еоьцуш  ду  хьаша.

«Вевзаш  вацарх,  ломахь  наха  даима  оьцу  Хьаша  т1е» (А.Сулейманов).

Кхин  ца  масал  а  далор  вай:

-«Ассаламу 1алайкум!  Хьаша  т1еоьций  аша?  —  Ва  1алайкум вассалам! Йокъанах  дог1анна  санна,  т1ера  ду-кха  тхо  хьешана, — жоп  делира лекхачу  дег1ахь  волчу  стага:

— Тхо  ч1ирхой ду.  Сан  ц1е  Хасболат  ю. Ткъа  х1ара  сан  к1ант  ву, Шахьби. Буьйса  яккха  меттиг  езара  тхуна.- Марша  вог1ийла  хьо! Чоьхьавала.  Хьайн   ц1а  веана  хьо»;

Хьаша-да воьссинехькерта..Дин парг1атбаьккхича хьешан,
Шен к1анте аьллера дас:
— Г1иллакхах ца духуш вешан
Чекхдовлар дехар до ас.Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнца ду исс имий-беркат,
Цхьа марзо хиларал сов.Цкъа жимчохь хезнера суна,
К1иллошна ца лепа малх.
Стаг хилар коьрта ду хьуна,
Стаг воцчохь совцуш бац нах.Т1еоьцуш генара хьаша
Вай лардахь, хир ду вайн сий.
Доккха шун хоттор ду бешахь,
Шортта ду сискал-туьхий.Хьаша-да воьссинехь керта,
Вайнаха ца ч1аьг1на ков.
Цуьнцадуиссимий-беркат,
Цхьамарзохиларал сов…

***

  «Цу  кхерчачу  ц1арочул  а

    хьаша  вохвеш, йовхо  луш,

    Ю вайнехан  комаьршалла,

    ду  вайнехан  оьзда  дош !»

Нохчийнзабарш

1. ЧОЬХЬАРА НАХ
Цхьастагшенстунцахойболчуваханахилла. Ламаз хан т1е макхаьччинехь, маьнги т1е ламаз дан х1оьттина иза. Цухенахь ц1енкъа юккъетекх а диллина, бод хьакхош, юучу х1умана г1айг1а бешстуннанахилла.
— Оллох1у акбар, — аьлла, охьатаь1аш воллунуц, пенах д1а а кхетта, гал а ваьлла, ц1енкъарчу текха чу кхетта.
Т1аккха сиххахьала а г1аьттина, шендукха юьхь1аьржа х1оьттиначу невцоэлирабохустуннене:
— Дика ду-кха х1оккхехь хийра нах цахилла.

2. АМАЛ
Йоккхачу Атаг1ара пондарлокхучу Г1ачас ткъецхьаъ зуда ялийнахилла. Т1аьххьара шаткъе цхьаллаг1а зуда ялийчацоаьллашензудчуьнга:
— Со зуда атта д1айог1ийтуш вухьуна, ас аьлларгделахь. Вайгахьешийбаьхкича, со хьайгахьаьжча, царнаюург яла езийлахаалахь.
Дикка ла а доьг1на, зудчоаьлла:
— Ас корта ластийча, ас лурйоцийлахаалахь.

3. ИРС Я1 ХЬАН!
Шайнйишаловзаргахьхелхаюьйлушбехк а лаьцна, юьстахваьллалаьтташхиллацуьнан ши ваша.
Цхьа хан яьлча, т1евеанчу жимачукъонахчоаьлла:
— Иза-м д1аяла а цакхета. Евзийшуна и? — аьлла.
-Ирс я1 хьан, — аьллавежарехцхьамма, — и йовза-х цаевзийхьуна.

4. ДОГЦ1ЕНАЛЛА
Цхьастагхиллабазарахьеттбохкавахана. Цхьаммо т1евеана, хаьттинакхуьнга.
-XIapaетт дег1ана ма жима бухьан?
— Дег1ана белахь а, ханна-м бац хьунаxlapa жима.
— Ой, шура мел локхо, шина-кхаа литре йолий?
— Йолу, ахьагурралцоьзча-м.
— Ткъа базара х1унда балийнаахьаxlapa?
— Вуо болу дела балийна-кх, — аьлла, жопделлаеттболчо.

5. ЮЬХЬ1АЬРЖО
Цхьананесошенмарвешина «Къонах» аьлла ц1е тиллинахилла. Маццацкъатуьканаяханчохь, шенмарвешах тар а велла, цхьанастагана т1аьхьа хьаьддайоьдушхилла и зуда:
-Ва, Къонах, — бохуш, мохь а бетташ.
Цунна т1аьхьакхиъча, изакхинстагхилархкхетча:
— Вай дела, хьо-м къонахмавац, — аьлла.
Вукхохаьттина, вуоха а воьхна:
— Со къонахвоцийлахьуна муха хии?
Зудчожопделла:
— Юьхьдуьхьалхьаьжча, хиира-кх, — аьлла.

6. ДАКЪАЗАЛЛА
Майрахилласай-бодийкъасталебалхавахавезаш. Хьала а г1аьттина, шен зуда меттахъяьккхинацо.
— Ас х1ума т1е юххушехь, суна чай дохдехьа. — аьлла.
Шеннабархацаялалучузудчо, axl-yxl а дина:
— Эццахьайнаергкхалла а кхаллий, д1аг1охьа, — аьлла.
Т1аккха, сарахь ц1а вог1уш мукъана а шенаяайовха х1ума хилийталахь, мачаш ц1ан а елахьаьлла, шенаергкхалла а кхаьллина, шенбалха д1авадана xlapa.
Сарахьмац а велла, г1ел а велла, ц1а вог1уш волу ц1ийнада, не1 схьа а йиллина, чу ваьлла.
Кхуобалхавоьдушяьржжийначохьлаьтташ пхьег1аш а, кхуоохьайиллиначохьлаьтташ ши мача а хилла. Пеша т1ехь т1ек1ел кхийссинчохьлаьтташяйнаш а хилла. Чухула д1айсхьай а хьаьжна, дог доьжначу ц1ийнадас шашега: «Нана яла хьодуьненан», — аьлла, г1аравала а ца х1уттуш, лохха «г1ам-г1им» дина, и тосаделлачузудчокхуьнгасхьамохьбаийтинадехьачохьйижинайолчу:
-Хьо х1ун дешвуцучохь, шабар-шибардеш, х1инца а ваханавалазавухьо? — аьлла.

7. ХАЛА ХЕТТЕХЬ-М…
Юьртахь жима стагкхелхинатезетхилла. И тезет д1айирзина цхьа хан яьллачухенахь, цуюьртарацхьастагваханахиллакхелхинчужимачу стеган нахе кадамбан. Царехуггаревоккхахвергкхайкхина ара а ваьккхина, цуьнгакадамбинахиллацо:
-Мукъавоцушвиснера со шунагучу ваза. Вайнницкъкхаьчнехьарашуна и бохамхуьлуьйтур а бацара, ч1ог1а хала а хийти и шунвешин к1ант кхелхина, — аьлла.
Xlapaкадамбинаваьлча, кхелхинчужимчу стеган девашасаьллера:
-Вай, и кхинхьан дай-вашийвийна-м цалелара и кхелхича, хьуна хала цахета…

8. МОЛЛИН CATИЙСАМ
Моллахилласуьлхьанашхьийзош, багахь «лаилах1-иллалах1» бохуш, шабар-шибар а деш, коре а хиъна, 1аш. Т1ехйолуш цхьа хаза йо1 гинакхунна. Цулт1аьхьа:
-Девисахьан, дависахьан, — бохуш, ша х1ун леладо а цахууш, суьлхьанашхьийзонволавеллаиза.

9. ХИЛЛАРГ ХОВШ ВОЛУ «ШАЙХ»
Шайхвушабохушлелашхиллацхьастаг.
-Делахькханахиндергдийцал, — аьлла, дехардинацуьнгацхьамма.
— Лама дуьйцурдуша. — аьлла, «шайх» вушабохучо.

10. ХАН ЙОЦУШ БЕАНА МАРХИН БУТТ
Мархинбаттахьмарханашкхобушабохуш, лелашхиллацхьастаг. Шензудчуннахьалхамоттарг1анаш а лелош, къайлахцигаьркаузушхиллацо, шайн к1ет1арчу г1одмийн такхорах а вулий.
Цхьанадийнахьшайнтакхорах к1ур оьхушгиназудчунна. Ц1е яьлламоьттуш, хьаьдда т1еяханчу кхуннашенмайрагина, такхорах а воьлла, к1ур беш. Йоьхначузудчоаьлла:
-Вай, елла яла со!
Т1аккха майрачоаьлла:
— Ма яла хьо-м елла, хан йоцуш т1ебеана xlapaмархинбутт бала-кхабелла.

11. МАРХИН БУТТ
Цхьа ши стагхиллацхьаццахабаршдуьйцушлаьтташ. Цхьаммааьлла:
— Борз санна т1ебог1уш мархибутт а бувайна…
Вукхоаьлла:
— Баг1ахь, дера бувайохьа а таь1на, т1ехбалийтур.

12. ВОН ЗАБАР
Цхьастагвеллааьлла, кеп х1оттийна, цунна каш а даьккхина, марчо а хьарчинна, коша а виллина, накъосташа 1усмане аьлла.
-XIapaахьтховсаларванвеза, таханалатта т1ехьакха цамагадинавайна.
1усман резахилла
Каш лардеш 1усман 1аш буьйсаюкъал т1ехъяьлла 1усман кхеродагахькошахьвергметтаххьеволавелла.
— Хьодакъаделахь, дакъасанна 1илла, дацахь аса дийрдухьох, — аьлла 1усмана.

1амийнарг   т1еч1аг1дар:

Стеган оьздамассо а х1ума хиладеза-ойла а,

духар а, г1иллакхаш а.

Жам1 дар:

— Дийцакхуурокехьвайнакерла х1ун хиъна?

— Дийцашайнахазахеташ долу г1иллакхаш.

Ц1ахь банболх:

— дагахь 1амо байташ (г1иллакхех лаьцна),

— «Г1иллакх» ц1е йолустихотворенидагахь 1амо.

Шайнкхерч муха хила луур дара шуна?Гайта у т1ехь…

Дерзор:

 Нохчийн г1иллакх-оьздангалла,вастдалошаьлча,цхьалекха б1ов ю. Вайнкъоман х1ора а чкъуроцхьаццакхеригбуьллушйоьттина,лакхаяьккхина. Цундела х1ора нохчочундекхарду и б1ов 1алашъяр.иза кхин а лакхаяккхарехьдакъалацар. Нохчийн г1иллакх-оьздангаллин г1ала замано а йохоряц,нагахьвайх х1орамма а иза 1алашъяхь.шен леларца,вистхиларца.дечу г1уллакхца. Изалаьттарю,нохчийнкъам мел деха.»  

Светило науки — 7 ответов — 0 раз оказано помощи

Основой Крепости чеченца является гIиллакх, который включает в себя все остальные обычаи и традиции вайнахов.

Имеющий гIиллакх:

• встанет во весь рост, когда к нему подойдет человек, независимо от того, кто он;
• не сядет сам, не усадив на самое удобное и почетное место того, кто зашел к нему домой или в помещение, где он находится;
• не сядет сам на самое удобное и почетное место у себя дома, если в его доме находится гость (самое почетное место то, которое находится на самом далеком расстоянии от входной двери или самое удобное);
• ни при каких обстоятельствах не сядет в присутствии тех, при ком ему не положено сидеть (не положено сидеть в присутствии стариков, родственников матери, жены);
• не утолит жажду, не предложив попить тем, кто находится в его присутствии, независимо от их возраста. И не выпьет, пока не выпьет старший по возрасту, если знает, что он был бы не против попить воды, даже если он из вежливости говорит, что не хочет пить;
• не утолит голод, не предложив поесть тем, кто находится в его присутствии, и если даже он или они откажутся есть, не станет есть все, не оставив большую часть ему или им;
• если попадет туда, где едят, не стесняясь, присоединится к ним, если попадет туда, где работают, не отлынивая, станет помогать им;
• поможет тому, кто что-то делает, и тому, кому нужна помощь;
• не станет идти рядом с тем, кто старше его по возрасту, встав справа от него или впереди него;
• не перейдет дорогу старшему по возрасту;
• не станет садиться, если старший по возрасту стоит;
• уважает того, кто старше него хотя бы на сутки! И помогает уважать себя тому, кто хотя бы на сутки моложе его, подсказывая ему то, чего он не знает;
• имеет в себе гIуллакх, яхь, эхь – оьздангалла, сий – къонахалла, комаьршо – къинхетам, иман, нийсо – бакъо, барт – безам;
• живет со всеми в гармонии и согласии;
• точно знает, что, если он не будет выполнять гIиллакх, он перестанет быть настоящим къонахом;

Это одни из главных правил поведения человека, имеющего в себе и в своем сердце гIиллакх.
Помимо этих, у гIиллакха есть еще много прекрасных проявлений!

О гIиллакхе говорят и пословицы вайнахов:

«Тот, кто не имеет гIиллакх – тот не къонах;
От того же, кто хочет иметь гIиллакх, гIиллакх находится недалеко;
гIиллакх, если ты его выполняешь, есть, если не выполняешь – нет!»

«Не позволяй отобрать у себя гIиллакх! И не отбирай гIиллакх у других сам!»
Что означает последняя пословица?
К примеру, есть два человека – старший по возрасту и молодой – и есть только один стул.
Усаживание на него старшим младшего означает, что он отбирает у младшего гIиллакх!
А то, что, поддавшись уговорам старшего, младший сядет – означает, что он позволил отобрать у себя гIиллакх! Минус от этого – каждому из них!
Это означает, что они оба не имеют гIиллакх!

Слово гIиллакх состоит из двух слов гIийла и лакхе, которые в переводе на русский язык означают:
ГIийла – слабый, а лакхе – верх.
Получается гIийла лакхе – Слабого наверх.
Смысловой же перевод этого словосочетания означает – слабого наверх, на самое удобное место, на самое почетное место.
Тогда получается, что любого слабого: к примеру, старшего по возрасту, гостя, или слабого по любой другой причине, нужно переводить, усаживать и т.д. на самое удобное и почетное место.
Почему?
Дело в том, что, оказав кому бы то ни было гIиллакх, и оказавшись сам на более неудобном месте, ты тем самым оказываешься сильнее его и становишься настоящим къонахом и в глазах того, кому ты оказал гIиллакх, и в глазах тех, кто это видит.
Теперь встает вопрос: А разве оказаться слабее не является для человека оскорбительным или обидным?
Дело в том, что тот, кто сильнее, никогда не даст тебе отобрать у себя гIиллакх.
А если все-таки становится вопрос, у кого есть право оказать гIиллакх, то безоговорочное право оказать гIиллакх отдается тому, кто младше, хотя бы на день.
Правда, если человек калека, то никак нельзя, чтобы он отобрал гIиллакх у здорового. Здесь предпочтение имеет тот, кто здоровее.
И еще отобрать или точнее оказать г1иллакх имеют право нуц – зять, и йишин во1 (к1ант) – сын сестры.

Вот что в народных преданиях рассказывают о святости и огромной ценности гIиллакха
Говорят, Бог сказал гIиллакху, что Он хочет послать его из Рая в Мир Людей.
гIиллакх просил Бога оставить его в Раю. Но Бог был непреклонен.
Тогда гIиллакх попросил Бога, чтобы Он вернул его обратно с теми людьми, которые будут с ним с Г1иллакхом.
Бог пообещал ему это.

Еще есть рассказ о том, что во вратах Рая стражем будет гIиллакх.
И когда к ним подойдет Человек, имеющий гIиллакх, того гIиллакх отведет на самое почетное место в Раю.
А того же, кто не имеет гIиллакх, отгонит от ворот Рая.

Или вот еще. Каким бы Человек не был богатым или Алимом (Знатоком Религии и Корана), но при этом он не имеет в себе г1иллакх, то все его богатства и знания в глазах других людей теряют значимость.

А вот про того, кто имеет гIиллакх, говорят, ма Г1иллакх долуш Къонах Стаг ву иза – он Къонах, имеющий гIиллакх.

Так что высшее чеченское народное звание, которое может иметь чеченец – Къонах, дает народная молва только тому, кто имеет гIиллакх.

Или вот пример, какой магический эффект имеет выполнение гIиллакха.
К примеру, гIиллакх настолько, в положительном смысле, заразителен, что тот, кто сталкивается с человеком, который его соблюдает, сразу начинает и сам непроизвольно соблюдать его.

Нохчалла.com

Из книги Я.Я.Умаева «Крепость Чеченца»

Просмотров
32 012

«Нохчийн къоман г1иллакх-оьздангалла» темина лерина берийн бешахь д1аяхьа лерина мероприяти.

Де дика хуьлда, хьоме бераш!

Марша дог1ийла шу , лераме хьеший!

Тахана бераша, вайна дуьйцур ду, нохчийн къоман г1иллакхех, оьздангаллех лаьцна. Х1ора занятехь нисло вайн нохчийн къоман хаза г1иллакхаш довзийтар, цаьрга безам кхоллар, вайн нехан дикачу амалех лаьцна дуьйцар.

Оьздангалла – ю вайн яхь,

Оьздангалла ду г1иллакх,

Оьздангалла ду вайн эхь,

Собар, тешам, сирла чиркх.

Дуьне хаздинарг малх бу, буьйса хазйинарг седарчий, беттаса ду. Вайн дахар хаздинарг адамийн оьздангалла, г1иллакх ду.

Бераш! Шуна ма — хаъара вайн дайшна, дедайшна юкъахь хилла г1иллакх- оьздангалла, ларам. Г1иллакх – иза адамаша вовшаца лелочу гергорлонийн кепаш, куьцаш, дозанаш ду. Оьздангалла х1ора стеган леларехь, амалашкахь гучяьлла ца 1аш, шен сица а, синкхетамца хила езаш ю.

Хаза г1иллакхаш ду вай: да-нана ларар, церан хьашташка хьажар, вовшашна г1о дар, гергорло леладар, вуо болх хилча орцах довлар.

Вай нохчийн маттахь дукха газеташ, книшкаш т1ехь,Стела1ад журнал т1ехь ду туьйранаш, кицанаш, аларш, дийцарш. Царах дукхахдерш вай дешна, 1амийна ду.

Х1инца хьан юйцур яра вай 1амийна байташ (стихи):

« Оьздангалла».

Оьздангалла! Адамашна

Ма оьшу хьо дахарехь,

Хьо йоцуш вверг нахана

Ца хетта стаг вахарехь.

Оьздангалла! Хьан мах бац,

Хьо ду стеган доккха ирс,

Ткъа ирс атта карош дац-

И бац бухку – оьцу г1ирс.

Оьздангалла — ю вай яхь.

Оьздангалла — ду г1иллакх,

Оьздангалла — ду вайн эхь,

Собар, тешам, сирла чиркх.

—Баркалла. Хаза йийци. Бераш шу муха кхийти цу байтах?

—Оьздангалла стеган дег1аца, олачу дашца а, боккхучу когаца, массо а ханна шеца хила езаш ю.

-Стаг сте во?

—Г1иллакхо во стаг.Г1иллакхах воьхнарг стогаллах воьхнарг лору халкъо.

—Нийса ду.

«Сий».

Адамашна юкъахь лелаш,

Церан ларам хьайца лелош,

Жимчохь дуьйна лардан дезаш,

Ду хьо механа сов деза.

Лакхара бу хьан мах ч1ог1а,

Духкуш, оьцуш цахиларна.

Ма семалла еза хьуна,

Дайча, карош цахиларна.

Сий дайна дуьненчохь ваха

Цурриг оьшуш дац адамна.

Цуьнца бен, т1аьхьенна дийца,

Дуьсур дац хьох тешаме дош.

-Баркала. Стеган сий дар, ларар, иза ду нохчийн къоман оьздангаллин мехаллех уггаре коьртаниг .

«Собар».

Къонахийн собар ду лекха лам баккхал,

Собар ду сов доккха, кхача ца луш,

Къонахийн и собар кхачийча, баккъал,

Х1ар маьлхан вайн дуьне духур ма ду!

-Хьан эр дара муха кхета шу собар бохучу дашах?

-Собар хилар – хьекъал, иман хилар ду.

Стенца доьзна ду и собар?

—Г1иллакх доцчуьнгах собар хир дац, иштта, собар доцчуьнгахь г1иллакх а хир дац.

—Нийса ду. Собар –иза вайн къоман уггаре а ч1ог1а леринчу г1иллакхах цхаъ хилла .Г1иллакхца ю – яхь, юхь, озьдангалла, сий, ларам, нийсо, бакъо, собар.

«Дада».

Вайна вовшийн цкъа а вуон ма гойла,

Дахарехь замано хьо ирсе войла

Нагахь ас вас йинехь , къинтеравала

Декъала хила хьо, Са хьоме Дада!

«Нана».

Б1аргаш чуьру йовхоно кийрара дог дохдо,

Буьйцучу матто дог ловзадоху.

Нанас йина чов лаза ца лозу.

Цуьнан сий динарг лорур ву махко!

-Баркала. Хаза йийци. Дега — нене болу безам, доза долуш бац.

-Делера Салам хуьлда цунна. Дела Элчано аьлла «Уггаре хьалха хьайн деца- ненаца дика хила».

-Бераш, шуна дукхадезий шайн Да-Нана ?

—Деза.

—Ткъа, хьан эр дара соьга, хазачу г1иллакхо чулорург х1ун ду?

-Хаза г1иллакх ду:

— Оьзда, хаза, к1еда – мерза вистхилар.

-Воккханиг ларар, лераме хилар.

-Воккхачун некъ ца хедар.

-Воккхачунна хьалаг1аттар.

-Да-Нана ларар, собаре, тешаме, яхь йолуш хилар.

-Нийса ду. Вайна ма хаъара Да- Нана кху дуьнена т1ех уггаре деза лерина ду.

Садо1аран миноташ:

Оха когаш охьатуху,

Оха куьйгаш вовшах туху,

Оха баьргаш лап –лап

Оха бельшаш цап – цап

Тхо д1а доьрзу, тхо схьадоьрзу,

Оха тхайна го ма тосу.

Тхо охьаховшу, тхо хьалаг1овтту,

Оха куьйгаш лестадо.

— Бераш, къид1а вайн занятин 1алошо ю нохчийн туьйранах лаьцна дийцар.Туьрано 1амодо майра хила а, комаьрша хила а, доттг1чунна тешаме накъост хила а. Иштта, туьйранашкахь гойту нохчийн къоман оьзда г1иллакхаш, жимчо воккханиг лара везаш хилар, шен дас- нанас аьлларг кхочуш дан дезаш хилар.

Х1инца вай хьовсар ду «Ден весет» ц1е йолчу нохчийн халкъан туьйране.

Цхьана стеган ворх1 к1ант хилла. Мацца а, шех лен цамгар кхетча, дас, кхайкхина и ворх1е к1ант т1е а валийна, цаьрга аьлла:

-Ворх1е а, ваха а г1ой, цхьацца сара а бахьаш чувола, ас, суо валале , цхьа весет дийр ду шуьга!

Цхьацца сара а бахьаш, ворх1е а чу а веана, дена хьалхха д1ах1оьттина.

Дас аьлла: «И ворх1е а сара вовшах а тохий, т1ийриг а хьарчаей, цхьаъ биэ.

Шайга аьлларг дина к1енташа.

Дас воккхахволчу к1анте аьлла:

-Схьаэцал , къант, уьш кагдан хьажал.

Цу серех дина девзиг, гола т1е а те1ош, кагдан г1ертарх, ца кагделла к1анте.

Цуьнга санна , вукху вежаршка а аьлла, цаьрга а, цхаьнгга а ца кагделла девзиг.

Т1аккха дас аьлла:

-И х1ора сара къаста а бай, ша — ша а баккхий, хьовсал шайга уьш кеглой.

Цо ма – аллара, серий ша — ша даьхна, кегдина.

Дас т1аккха шен к1енташка аьлла:

-Хьовсал, сан к1ентий. И аш цхьаьна вовшахтоьхна ворх1 сара санна, шу цхьаьна, бертахь, вовший г1о деш хилахь, шух аддам а кхаьрдар дац, амма шу вовшех довлахь, наха шу а лорур дац.

-Барт цхьаъ болуш хилалаш. Барт ч1ог1а маь1на долуш х1ума ду шун.

-Бераш, оцу туьйрано х1ун гойту?

—Х1ун маь1ан дара цуьнан?

-Барт хилар.

— Х1ун весет динера дас, шен к1енташка?

-Вовшийн лерам болуш хилалаш.

— Барт цхьаъ болуш дахалаш.

-Цхьана бертахь, вовшийн г1о деш хилалаш.

-Шу барт боьхна, вовшех довлахь, наха шу а лорур дац.

-Шу вовше бертахь хилахь, шух адам а кхардар дац.

Нийса ду.

Вставка?……………….

Барт ч1ог1а маь1на долуш х1ума ду шуна.

Х1инца хьан дуьйцур ду вайн бартах лаьцна кицанаш?

—Барт боцчу доьзалехь, беркат хир дац.

-Доьзал доккха беркат ду, дений –нанний дика белахь.

-Барт болу ши стаг, барт боцучу юртал а тоьлла.

-Барт ийг1ина доьзал ,ка йоцу стом.

—Дела реза хуьлда шуна бераш. Хаза дешнаш долу кицанаш дийци аша. Со йоккхае т1екхуьуш долу шу вайн жима ч1ор оццулла г1иллакхех, оьздангаллех кхеташ хиларна. Шун духаре хьаьажча а хаьа, вай нохчийн оьзда къам дуйла.

(эшар)

-Цу т1ехь вайн цхьанакхетаран хан чекхъели, хешийн 1одика еш, д1аса къаьстар ду вай.

Бух1а-сова

Бух1а, бух1а. бух1а ю,

Бух1ана б1аьргаш даккхий ду.

Бух1ано б1аьргаш лестадо.

Иза вайга хьоьжуш ю.

К1орнеш.

К1орнеш, к1орнеш, можа к1орнеш.

Нанна т1аьхьа х1иттина,

Ков-керт мел ю даьржина,

М1араш хьоькхуш, з1акарш етташ,

Нехаш кегош хьийзаш ду.

Даржийна шен даккхий т1емаш.

Гонаш туьйсуш, к1орнеш лардеш,

Лоьхуш хьийза стиглахь маккхал.

К1орнеш, к1орнеш, же, ма 1елаш,

Чехка шу схьадовдалаш,

Т1емаш к1ел д1аловчкъалаш.

Шух катоха г1ерташ маккхал

Хьийзаш ма ю стиглахь, лакхахь.

Нана шайга кхойкхуш хезча,

Кегий к1орнеш дукха чехка

Девди, девди, нана йолчу,

Шайна дала орца долчу.

Самоанализ