1уьйранна, 23-чу февралан 1944-чу шарахь пхийттара мел ваьлла боьрша стаг ,цомгуш а ,къена а ,к1елвисина воцург ишколашка а, маьждигашка а д1акхайкхина.Оцу дийнахь Ц1ечу Эскаран деза де дара ,цхьана а стагана дагахь дацара и де иштта инзаре хир ду аьлла . Россин паччахь-Сталина къасттийна дара и де,цу дийнахь йолаелира операци «Чечевица». Немцойн оккупанташна г1о деш,Даймахкана муьт1ахь бац аьлла баьххьана даьккхина, дерриге а нохчийн къам махках даккха долийна.Оцу шини-кхаа дийнахь б1е эзар цхьа а бехк боцу адам х1аллакдина. Х1усамашкара нах арабаха болийна, кечам бан пхиъ- итт минот хан бен ца луш, къена, цомгуш верг, вада г1ертинарг вуьйш. Некъана кара х1ума эцча,машенашна т1е нах дуккха ца тарлора ,цундела кхуьйсущ юхакхуьйсура, нахера схьа а йохуш: галеш, юрг1анаш, г1айбанаш. Цу ирчачу деношкахь адамаш гул а дина, бежнаш лелош вагонаш чу а бухкуш, виъ б1е эзар стаг Казахстане, Киргизе д1абигна. Ткъа некъ инзаре беха а, хала а хила, эзарнаш х1аллакхила шело,мацалла, цамгарш ца лайна. Кхин нах д1абига вагонаш ца карийча, герз детташ, багош, кортош дохуш бабина. К1елдисина ялта дагийна, цунна мета д1овш детташ яах1ума охьакхийсина, обаргашка, Сталинан эскарна дуьхьало йина кхечу махка д1адаха ца тигна адаме и д1аьвш даийта. Инзаре дуккха адам х1аллакдина цу деношкахь. Галанчожски районехь Хьайбаха юьртахь нах д1абига вагонаш ца хилча, говраш лелош хила божли чу а боьхкина, ворх1 б1е эзар стаг вагийна, полковник Гвишианис приказ а делла. Нах д1абигначул т1аьхьа ч1ог1а ирча сурт дара х1оьттинарг, дайина адамаш массанхьа а дара: г1алахь, ярташкахь, чохь, уьйт1ахь, некъаш т1ехь. Уьш д1абуьгу вагонаш юьзна яра. Божарий а, зударий а, кегий бераш а тетта чубоьхкинера. Ткъа дийнахь д1абигара уьш Сибре. Хьож,мацалла ,делхарш, узарш, берийн маьхьарш- х1инца цхьаммо тергалдеш дацара. Некъ т1ехь дела адамийн дакъош лестош аракхуьйсура, вагонаш цхьа а минотан т1аьхьйиса йиш йолуш яцара. Нах х1аллакбина ца 1аш , вайн истори, вай къам мичара ду ца хаийта дуккха исторически документаш,книгаш, архиваш Соьлжа- г1алахь гул а йина ягийна. Дуккха а памятникаш, чурташ, б1аьвнаш, хиллий техьа аьлча санна,йохийна Сталинан эскаро. Цу шийлачу махкахь мацалла ,чуваха меттиг боцуш, шело ца лайна дуккха а нах кхелхина. Кхойтта шо хан яьккхина Сибрехь. Ц1а доьрзур ду я дац цхьаьна хууш дацара. Россин паччахь Хрушев х1оттинчул т1аьхьа, реза боцуш дуккха а политикаш боллушехь, приказ а делла нохчийн къам ц1а дерзийтина. Дуккхачу шерашкахь сатийсина де т1екхаьчча аьлча, наха тешаш бацара, церан даг чохь дерг, церан ойланаш, церан сатийсамаш,шадерг а Даймахкаца доьзна дара. Амма ц1акхаьчча церан халонаш чекх ца евлира, бухахь дисана х1ума дацара, церан юхах1отто дийзира шайн керташ, ц1енош, шайн дахар. Ткъа и дерриге а х1умма дацара, цара 23-чу февралахь лайн халоне хьаьжча. Нохчийн поэто Бисултанов Аптис нохчийн къам махках даккхарх лаьцна даздина ч1ог1а хаза мог1анаш ду,ткъ уьш дало лаьа сунна :
Т1апа куйнаш дайри шуна , Гуо беш салти байри шуна , Эхартахь бен хир дац баьхна, Къемата – де дайрий шуна? Доруш, тоьгуш марчо доцуш , Доккхуш, доькъуш саг1а доцуш, охкуш, кечдеш латта доцуш, Синош догуш дайрий шуна? Къа лерина маршо езарг, Пхьа лерина Дела везарг, Шира Нашха, нохчийн безам, Ц1ергехь ягош яйрий шуна?
Оцу кхойтта шарахь цара лайна хало вайна цкъа а магойла! Цу шерашкахь кхелхинчарна Далла гечдойла!
Ответ:
Г1алг1ай Эздел
Автор: Хамхой Дауд
Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна — аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долчча — сабар да, — сабар долча — денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.» Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да — нана, воша — йиша, даь -йиша, даь воша, наьна — йийша, наьн — нана, даь — да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел.
Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: — наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь — эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар — из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша — да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. «Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.
Объяснение:
метки: Февраль, Ингушский, Меттал, Эрсия, Бокъонаш, Дукха, Йолаш, Даьша
ГБОУ «Лицей-детский сад г. Магас», Республика Ингушетия
Даьй мотт хьех аз!
Г1алг1ай мотт — са къаман са да, тха т1ехка чура т1ум я, тха т1ехьле, тха ганз, тха сийрда кхоане! Даймехка довкъашка г1олла, Эса ч1оже, бух боацача шовдашка, шера аренашка, аьрзе ткъамашца сийнача сигала г1олла-массанахьа хозаш ба тха сийдола мотт! Сийрда ала санна, х1ара г1алг1ачун дега чу боаг из даиман, д1абовргбоацаш дийна мел ва! Ма боча болаш лелабаьб из тха сийдолча даьша. Йоазув доацаш, багахбувцамца дег1абоалабеш, цхьа дош доа ца деш,кега ца деш укх вай ханага кхоачабаьб цар из дийна а болаш! Дийна беций из мотт, вай 1алам цо дийндеш хилча, сага хьаькъал цо алсамдоаккхаш хилча? Дийна ба,болаш ба, г1алг1ай къам мел дах, ер дуне мел латта хургболаш а ба!
1омабу аз берашта из сай мотт, цох доаккхал деш,цунца деррига дог-уйла ювзаенна. Х1ана аьлча цунца дувзаденна да са къаман вахар, 1адаташ, истори,хоза г1улакхаш. Даи-нанеи ларх1ар, воккхаг1чун сий дар, з1амаг1чох къахетар, кхалсага лоарх1ам бар — из деррига чулоац са метта культуро. 1алама хозленаш, наьха дикал, маьрша вахар, кортамукъале, денал, эхь-эздел- из а даьй метто хоза гойт. Поэтий стихашка,поэмашка иллешка бекар-эздий г1алг1ай мотт ба. Наьна дог тедер, боча бер хьестар, йи1ий дог г1оздоаккхар, доттаг1чун тешам лур — из а наьна мотт ба! Наьна мотт оал г1алг1ай метах, нана мо из боча хиларах!
Нана! Наьна мотт! Наьначе! — уж дешаш ца довзаш саг вац укх дунен т1а! Сага вахаре эггара дезаг1а дола х1амаш гойт цар.
Нана! Хьона вахар деннар,хьо хьалкхеваьр, ший са хьо бахьан д1алургдар — нана я. Ийс бетта ший кера чу лелаваь,укх дунен т1а малха а ваьккха,воча, б1ехача, унзарча х1амах лоравеш, ший мотт д1а а хьехаш,нанас хьалкхевича, из ший мотт лертт1а ца бувцар эхь да дезалхочоа. Наьначе! Хьо ваь,хьо кхийна ,хьо ваха,хьа эггара хьамсараг1а йола моттиг я!
Т1аккха, цу хьа нанас ший ц1ийца хьона чубесса,ший шурийца хьона хьаьнал бийца, х1ара денна хьо даькъалвеш, хьона ловцаш доаха боча мотт ца бийзача йиш йий? Даьй хьаькъал, беркате вахар,яхь, эхь-эздел, денал, къахетам бувца мотт бицбалийта йиш? Цох в1алла а шеко яц, из бицбалийта йиш яц, из ца бийцача йиш яц. Из хьехар — са сийдола декхар да! Аргдар аз вай къоначарга, вай сийдолча къаман нахага:
«Воашош хала кхедаьча воай ноаной сийна, царех эхь хийтта а лорабе беза вай мотт. Кегалургбоацаш, ма хулла боагг1ача тайпара нийсса бувца беза.Тахан вай теркам бича, воашта а ховш, ч1оаг1а к1оадо ю вай г1алг1ай метта. Х1аранена уллув ба ала йиш йолаш да вай, г1алг1ай мотт лертт1а
6 стр., 2809 слов
На ингушском языке са наьна мотт
… Са хьамсара наьна мотт» сочинение про ингушский язык, для использования на уроках ингушского языка Просмотр содержимого документа «Сочинени «Са хьамсара наьна мотт»» Конкурс творческих … укх г1оза денца, Ер деррига дуне хьона сийрда доах!! Са Г1алг1айче, хьона духьа Деррига 1алам хозденна да. … для тебя с рождения – родным. Ничто на свете не сравнится С тем языком, что мог пробиться В твоих устах, …
хьабувца ца хов нах. Уйла яьйий вай? Доккха зе ма дий вай воай т1ехьен дер, боагг1ача тайпара царна из мотт д1а1ома ца бой! Ца1-м хов сона-боккхий хилча цу вай т1ехьено вай бехке дергдолга, из цар дой, царех бехк боаккхилга хургдац».
Беррига бехк хьехархой ба»! -оал цхьачар. Миска-я1, хьехархо, ма доккха дукъ да хьона тахан т1алаттар. Водачо а воаг1ачо а дерригача х1аман бехке ву-кх хьо, п1елг мо цхьаь.царна духьал латта везаш хул хьо… Хьехархочун керттера декхар да—грамматика бокъонаш хьехар,нийсса язде 1омабар, меттацара чам совбаккхар. Х1аьта, в1алла из мотт ц1аг1а бувцаш ца хилча, телевизора чу а, тикаь т1а а, берий бешамашка а духхьал эрсий меттала къамаьл мара хозаш ца хилча, мишта ховргда вай з1амигача берашта из бувца? Дукхаг1болчар шоайла а бувц эрсий мотт, г1алг1ай бар ца эшаш санна. Эрсий мотт хар а дика да, из ханза баргбоацаш а ба (вай мехкара араваьлча къаьстта эш из), цхьабакъда ший мотт т1ехьашка а баькха, кхычунгахьа верза йиш яц. Сога хаьттача, ц1аккха лакъаргбоаца хьаст ба мотт. Лебеча меттага хьежжа хул наха юкъера сага лоарх1ам а.
«Г1алг1ай мотт –дунен кор!» «Г1алг1ай мотт—Даьла совг1ат!»
Из кор баьддерзийта а, Даьла совг1ат тишде а доаде а йиш яц вайга! Цхьаволчо оал: «Мегаргбар из-м,нах д1акхеташ хилча». Мегаргбац, са доттаг1а! Нагахьа санна иштта мегаргбаларе,яздаргахьа а бувцаргахьа а ший бокъонаш йолаш хургбацар мотт. Сийдолча даьша дукхача халонашта шоаш духьалнийсбеннаболлаше а, кега а ца беш, вайга хьакхоачабаьб из. Вайна ховш да-кх, хьалха вай къаман цхьацца халонаш т1алаьтталга.
Бакъда, г1алг1ай метта йоазув 1923 шера мара хьакхолладеце а,массаза дег1аихаб вай мотт багахбувцамца.Дукха фаьлгаш, кицаш,иллеш, шира дувцараш,ховли довзалеш да вай наьна мотт,къам,хоза г1улакхаш хестадеш. Ма хулла кхувш йоаг1ача т1ехьенна уж дувца а, цох пайда эца а беза.
Д1аяхача вай заман ХХ-ча б1аьшере г1алг1ай мотт ч1оаг1а къалбисабар, цун г1улакх тишдала доладелар,из бувцар а лебер а лаьг1делар. Г1алг1ай мехкара д1аараваьлча безаш бац е бала пайда болаш а бац из г1алг1ай мотт, оалаш а нийслора. Из 1омабе хала а ба,алапаш дукха а чоалхане а да, яхаш а бар. Из яхачарга ала ловра-кх, мел хала дале а б1у ца къожабеш 1арбий, ингалсий, немций, френг1ий мотт ма 1омабой вай. Т1аккха ший къаман мотт, Дала хьона лаьрх1а совг1ата бенна мотт,1омалац йоах. Х1аьта укхаза хаттар отт, ванаг1 селлар хала да г1алг1ай мотти йоазуви 1омаде? В1алла а дац! Вай алфиватаца деррига а 46 алап мара а дац,царех шолха «чоалханедараш» шийтта алап мара а дац!
«Цхьа мотт ховр цхьа саг ва,ши мотт ховр ши саг ва,кхо мотт ховр кхо саг ва, ший къаман мотт ца ховр цхьаккха вац»,- иштта йоах хьаькъалеча кицо. Г1алг1ай метта хьал а цун лерх1ам а хувцабала болабелар 27 шу хьалха, вай паччахьалкхе а йолаш, вай Республика а йолаш вай 1охайшача. Г1алг1ай Республика Конституце т1а г1алг1ай мотт эрсий меттаца цхьана паччахьалкхен мотт ба аьнна, белгалдаьккха д1ач1оаг1дича. Г1алг1ай мотт а, йоазув а, йоазон бокъонаш а 1омаю тахан школашка, университете, кхыча дешара заведенешка.Х1аьта,таханарча дийнахьа вай мотт лебеш ба шинна а «Г1алг1айче» ц1и йолча телеридиокомпанеша еча передачашка, арадувлаш да «Литературни Г1алг1айче» яха журнал, «Села1ад» яха берий журнал укх ткъаьи итт шера арадувл духхьал г1алг1ай меттала. Г1алг1ай мотт массайолча оаг1орахьара тохкаш ба Г1алг1ай 1илма тохкама институте, Г1алг1ай паччахьалкхен университете. Хьехархошта могаш дола г1о деш я Хьехархой говзал лакхъяра йола институт.1илманхоша кийч а даь арахийца дукха 1илман тохкама балхаш да, дошлоргаш да. Дикаг1болча, говзал лакха йолча хьехархоша арахийца дукха методически пособеш да.
2 стр., 547 слов
По чеченскому языку — нохчийн мотт г1иллакхийн хьоста
Озда стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца … стаг, ша цхьанне а гуш ца хилча а хуьла оьзда.Оьздангалла пхеа декъе декъа мегар ду:адмашца оьзда хиларкхиндолу чохь садолу х1уманца оьзда хилардала мел кхоьллина чохь садоцу х1уманца …
Тахан кердача вахаро д1адеххача бесса мотт 1омабара ,бокъонаш караерзаяра а, керда инновационни говзал лелаяра а т1акхувш хьехархой а ба, цох дог а лазаш. Февраль бетта 21-ча дийнахьа дездеш да Дунен халкъашта юкъера наьна метта ди,цох хетадаь д1акхухь декадаш,ерригача Россе регионашка санна. Дега хозахеташ т1аэц къона йоазонхой вай хилар,царех доаккхал де а доаг1а. Изи изи г1алат да хьа,яхаш цун чам ца бойташ,хозача к1аьдача меттаца г1о-новкъостал де деза царна вай боккхаболча йоазонхоша.1илманхоша. Кхоачашде аьнна вай метта хьакъехь белгал мел даьккхар кхоачашдар 1алаьмате дика да.Цхьабакъда,г1алг1ай мотт шаьрра бувцарал,школашка 1омабарал,1илманца тахкарал,цун йоазонаш дешарал а дикаг1а г1о-новкъостал хургдар,нагахьа санна бераш ага чура доагг1аше а из лебеш хилча,биц ца луш дегашка,сакхетаме уйлашка бахаргбар из боча, беза хила беза Г1алг1ай мотт.Цудухьа массе а оаг1орахьа г1алг1ай метта г1о хургдола аьттув лаха беза х1ара г1алг1ачо,из ший патриотически декхар а даь шийна хьалхашка оттаде деза. Шеввар цхьана ца эттача из кхоачаш а хургдац.
Тахан аз доаккхал ду се г1алг1а хилирах, из мотт хьеха сай аьттув хиларах,сайна цунцара безам Дала баларах. Са хьамсарча, эздийча даьша бийца, мозал мерзаг1а бола г1алг1ай мотт хьех аз дег чура.
Сай эссе чакхъяьккха ловра сона айса язъяьча байтаца:
Са даьй мотт. Нанас хьекха хьаьна шура Хьаьнала ювц вай г1алг1ай меттала, Даьша леладаь лоамий эздел Леладу вай г1алг1ай меттала. Т1аккха бувцалга дий из мотт Кхыча меттаца д1аийна? Т1аккха лебе йиш йий из мотт Дега чура боацаш,цхьа талмастта? Ужахьнаькъан Лиза, Магасерча лицея хьехархо.