Сочинение на ингушском языке хьехархо

Обновлено: 11.03.2023

Ведущая Аза: Наьна мотт!Мел деза дешаш да уж х1ара сага. Ма дукха х1ама чулоац цу шин дешо. Цунца дувзаденна да вай вахар: вай хьаькъал, кхетам, вай культура. Наьна меттаца дувзаденна да вай эхь- эздел, г1улакх, сийрдача кхоаненга сатувсар. Мотт вай къаман эггара йоаккхаг1а йола ганз я. Из дег1аихаб баг1ахбувцамца, мах баь варгвоацаш хоза а, б1аьхий а, боккха лорх1ам болаш а ба г1алг1ай мотт.

I Ведущи Милана

Священных слов, заветных, дорогих,

Не так уж много среди слов других.

Так и язык единственно – земным

Стал для тебя с рождения – родным.

Ничто на свете не сравнится

С тем языком, что мог пробиться

В твоих устах, с рожденья лет,

Что для тебя, как божий свет.

Вай дегаш детталу г1алг1ай мотт бувцаш,

Вай дегаш детталу г1алг1ай мохк безаш.

Тха бочал, фарал, илли – Г1алг1айче,

Иразе, беркате яхийла хьо.

Сийлахьа Г1алг1айче – эздела Даьхе,

Ноаноша хьийста беркате мохк.

Турпала Г1алг1айче – денала Даьхе,

Вай даьша лорабаь къонахий мохк.

I Ведущи Милана

Где б ни был ты, заслышав речь родную

Ты тут же вспоминаешь твердь земную,

Где ты родился, жил и рос,

То есть Отчизна, близкая до слез.

Любой язык сам по себе велик,

Но всех роднее, знай, родной язык.

Родная речь, язык и слово,

Они и есть твоя основа.

Майрала доага дог – х1аране кер чу,

Эздела г1алаш – х1арне дег чу,

Адамлен мерза са– дошо Г1алг1айче,

Къонахий Даьхе – кура Г1алг1айче.

Вай маьша дахалда г1алг1ай мотт бувцаш,

Вай г1оза дахалда яхь лелош,

Иразе яхийла нана Г1алг1айче,

Кортмукъа яхийла нана Г1алг1айче.

I Ведущи. Милана

Дукха метташ да укх дуненен чу, къаман викалашка хьажжа доккхий а да уж, масала китайций мотт е инглисий мотт, х1аьта г1алг1ай мотт з1амига ба яхалга дац из, г1алг1ай мотт г1алг1аш бувц. Фу хургда т1аккха вай а из ца бувций? Мотт д1абаргба. Кхыча къаман наха вай мотт лора а бергбац е из 1ома а бергбац, бокъалдар аьлча вай воаш из лоарх1аш ца хилча лоарх1аб а бац.

II Ведущи Азачка

Дунен метташта юкъе къаьнаг1чарех ба вай мотт. Бале а йоазув 1921 шера мара даьннадац, цудухьа вай мета дукха эшам хиннаб цох. Эггара хьалхара вай метта йоазув даьрех ба Мальсагов Кураза Зоврбик, Беков Тембот, Озиев Салман, Осмиев Хьамзат кыбараш а, цар хьийга къа зехьа доаде йиш яц вай. Мотт эшаш ба – из вай сакхетам, къаман са, ганз я. Дош даша мо, меттахьа дуж г1алг1ай меттала. Лерг хьеста цун ясмален оаз хезача мишта 1елургвар из 1ома ца беш.

Г1алг1ай поэташа шоай стихашца хестабаьб вай мотт, х1анз са новкъосташа ешаргья шоана вай метта хетаяь байташ.

II Ведущи Милана

Г1алг1ай къам, еррига Г1алг1айче тахан къаман культурай ганз дийнъеча, уж юха меттаоттаеча г1улакха бала болаш хила деза. Из да 1алаьмате лоарх1аме,кхоачашде хала, чоалхане дош. Вай даьша, мела халонаш шоашта т1акхаьча яле а, шоай мотт лакхерча дарже лоттабаьб, г1алг1ай мотт бувцаш хезача сапарг1та доалаш, дега дикахетар хулаш хиннад.

Цхьаккха х1ама гонахьа доацаш, мехках баьха кхойтта шу доаккхаш шоай мотт, культура дег1айоалаеш къахьийгад вай даьша. Цу кхойтта шера царна дагадаьллар дар сихаг1а Г1алг1ай мехка ц1оабоаг1аргбола оамал лахар, нана Даьхе б1аргагор из дар цар массаза а дага кхаьбар. Малаг1а да цун бахьан, даьшта иштта езаш хиннай Даьхе, х1аьта вай заманхошта езаций из? Цар яхь хиннай, вай еций яхь?Царна бийзаб шоай мотт, вайна безаций г1алг1ай мотт?

Презентация про депортацию

Выступление Мадины Асхабовой (слайды)

II Ведущи Милана

Сога хаьттача безаш ба мотт кагирхошта а. Из безалга дика къоасталу наха юкъе араваьлча, е дика е во дена моттиг хилча, шой фу ала деза фу де деза ца ховш висача. Вайна а безаш ба вай мотт, х1аьта а цхьаццаболча кагирхоша кегабеш бувц из. Х1анз хьажалаш

Хьо ма барра бувца ховчоа

Б1аьхий ба хьо, наьна мотт,

Хьо ма барра бувца ловчоа

Т1ехьле я хьо, наьна мотт.

Ший халкъ Даьхе езаш волчун

Дозал да хьо, наьна мотт,

Ма барра хьо бувца хайча

Ма ираз дар са, наьна мотт.

Унахочун мел дукха дарбаш даьдар аьнна, х1ама хилац цун лазара бокъонцадола бахьан гуча ца доаккхе. Иштта да метта хьал а, вай мел дувцар пайда бац х1аране ше бувца мотт ц1енбеш, нийсбеш ца бувце, из бувцарах пайда а хургбац.

Гимнастика для мышц языка. Статические упражнения для языка Наиболее активно участвует в образовании слов язык. От его положения, от того, ка-кую форму он принимает – распластан он и образует желоб.

ХIораннан а шен мехалла а йолуш, даржаш, говзаллаш дуккха а ю. Делахь а, муьлххачу дарже кхача (адамаллин хуьлда и я кхийолчу езачу цIерашка кхача) даима юххехь оьшург хьехархо ву. Цо гIо до нийса некъ харжа а, оцу нийсачу новкъа хьаналчу боларца ваха а.

Хьехархо боху дош даима а цхьа ша-кепара деза хета суна. Дозаллица йохур яра ас сайн мел хиллачу хьехархойн цIерш! Цара шайна хIумма а ца йоьхура, коьртаниг – хьакъдолу тIаьхье шайн кхиар дара царна. Мел яккхий халонаш тIехIиттарх я луш алапа а доцуш, шерашкахь белхаш шайн бан дезарх, иза иштта хила дезаш санна, тIамо бералла йохийна, хьаьшна дIаяккха хьийзийна бераш тесна ца дуьтуш, вайн хьехархоша шайгара Iилма даларца, дола дира цу хенахьлерчу берийн. И ву-кх и бакъволу хьехархо! И бу-кх и бакъволчу хьехархочун болх!

Ма доккха маьIна ду-кх кху вайн дахаран. ХIора а зен кхоьллина ву, хIорамма а шен гонахарчу адамашна дита дезаш дика ду. Сайн дахаран некъ хоржуш, дIо лакхахь айса бийцинчу хьехархойх масал а хилла, уьш сана хир яц те со а аьлла, хьехархочун говзалла караерзон сацам бира ас а.
Далла хьалха хьокъалахь а, ша Iамочу берийн дайн-наношна хьалха жоьпаллехь а ву хьехархо. Шен ницкъ кхочучу барамехь и дай-наний резадан декхарийлахь а ву и. Ткъа берийн дегнашка тIеэцийта а оьшу даггара дерг. Царна хьалха хIумма а лачкъа ца дало. Ур-аттала дегI дика доцуш хуьйла и, я кхин масане цхьа халахетар хилла, и къайладаккха юьхь тIе самукъане пардо хьо озо воьлча а хаалучу царах хIумма а къайладаккхалур дац. Даггара дерг бен беро схьа а лоцур дац. Даггара дерг бен сих а кхетар дац. Цундела, дагахь дерг багарчу маттаца догIуш, матто дуьйцург гIуллакхашца тIечIагIдан а хууш хила веза и, тIаккха цунах тарбала гIуртур бу цуьнан дешархой а.

Дуьненаюкъара Iилма Iамийна ца Iаш, хIора бераца дIахьош боккха кхетош-кхеторан болх бу школашкахь. ХIора беран шена мал хиларе терра, муьххачуьнца а каро езаш шен юкъаметтиг ю. Оццу юкъаметтигца Iилманан сирлачу дахаре шен дешархо вига ницкъ а кхочур бу цуьнан тIаккха. Уггаре а коьртаниг дика а, вон а девзаш адамаш кхиор ду, делахь а, тахана вайн махкана чIогIа оьшу тоьлла говзанчаш. Ван кхане шайх йоьзна юй хаа деза вайн кегийрхошна. Амма… Шайн къоман хазачу гIиллакхех, оьздангаллех ца бухуш. Шайн къоман мотт а, дайн Iадаташ а девзаш. ТIаккха хир ю царах хьакъдолу тIаьхье.

Хьаьттаршна гонаха ялтин буьртигаш лехьо олхазарш санна, шеен дешархошна керланиг дахьа, уьш цецбаха даима лехамашкахь ву муьлхха а хьехархо. Цуьнан йиш яц кIадвала, хIотта. И оьшуш ву кхана шайна цо дела хьехарш дагалаца а, доггаха деллачу Iилманах пайдаэца а шен дешархой ган. Шен къоман керлачу чкъурах воккхаве а!

Ван а ву-кх хьехархо чIурамах терра. Иштта серло а ло цо. Амма йиш яц цуьнан чIурамах вага! И оьшуш ву рогIерчу гонна а изза серло яла!

Ингушетия — одна из живописнейших республик Северного Кавказа. Протянувшись узкой полосой с севера на юг, она вместила в себя степь, лесистые предгорья, альпийские пастбища и Главный Кавказский хребет с вечными снегами. Необыкновенные по красоте пейзажи, минеральные источники, кристально чистые воды рек, стремительно несущиеся по узким ущельям, леса, вместившие в себя дикие плодовые деревья, орешник, бук и граб, — всё это Ингушетия.

Если на Знамени твоем сияет Солнце, то, как Солнце, должны быть светлыми твои помыслы и дела!

В 1995 г. в районе современных сел Экажево и Али – Юрт, в чистом поле началось строительство столицы Республики Ингушетия – города Магас.

Сегодня Магас – административный центр Ингушетии со всеми присущими ему атрибутами, город оригинальной архитектуры, со своими жителями и достопримечательностями.

Великий город был у нас,

А имя городу – Магас.

Столица солнечной Земли,

Но годы город унесли.

Им любовался белый свет,

Прекрасней не было и нет,

Но в город тот пришла война,

Его разрушила орда.

И жизнь померкла в той земле,

Погрязла в мраке и во зле,

Забылся в памяти у нас

Старинный город наш Магас.

Но верим мы, что будет час,

Когда воскреснет наш Магас,

И будет он прекрасней всех.

Там будет слышен детский смех,

Ведь строят именно для нас

Отцы нам солнечный Магас.

Название города, будучи правильно прочтенным, могло бы пролить свет на вопрос о локализации Магаса. Однако и здесь нет у ученых единства мнения.

Ингуши гордятся своей древней, удивительно красивой страной, прекрасными традициями и обычаями, оставленными мудрыми предками. В них непоколебимый дух добрососедства и настоящего кавказского долголетия. Традиции и обычаи народа играют важную роль в воспроизводстве культуры и духовной жизни, в обеспечении преемственности поколений, в гармоническом развитии общества и личности.

Доброта, открытость, душевность, уважение собственного достоинства и достоинства другого — основные духовные принципы национальной культуры ингушей.
Уважение к родителям и старшим, заботливое отношение к младшим, почтительное обращение с женщиной, толерантность к различным культурам, доброжелательность во взаимоотношениях с соседями — все это проявления вековых традиций народа. Этикет взаимоотношений ингушей друг с другом и с представителями других народов — яркое тому подтверждение.
Уважительное отношение к родителям и забота о них, почтительное отношение к старикам является святым долгом.

Главное богатство Ингушетии — это высокий нравственный и духовный запас прочности народа, его несгибаемый дух, помогавший выстоять в самые суровые периоды нашей истории. В сегодняшней созидательной работе мы черпаем из него, как из неиссякаемой сокровищницы, и непременно с достоинством пройдем через все испытания. В этом нам помогали и помогают наши братья — соседи, Федеральный Центр, вся большая Россия. Мы благодарны всем! Думаю, что в новом, XXI веке наиважнейший приоритет — подъем экономики, который позволит решить стоящие перед обществом социально-политические и духовно-нравственные задачи.

Наш народ предприимчив и трудолюбив, государство обязано дать людям возможность работать и зарабатывать. Поэтому приоритетное направление в работе руководства республики — создание условий для становления и развития малого и среднего бизнеса.

В истории каждого народа есть трагические страницы, пронизанные болью и кровью. Одной из таких страниц в истории Ингушетии стала массовая депортация февраля 1944 года. Ингушский народ вынес это тяжёлое бремя, благодаря мудрости стариков, силе мужчин, любви и самопожертвованию женщин, вере конечное торжество справедливости.
Светлой памятью погибшим в пути и местах ссылки от холода, голода и болезней стал памятник «Мемориал жертвам политических репрессий» в г.Назрань.

Ингушетия – родина чемпионов.

Промышленное производство Ингушетии тоже на подъеме. Сегодня Ингушетия резко отличается от той, что была полтора десятка лет назад. Успехи ее очевидны, развитие — на лицо. Республика зарекомендовала себя как достойный партнер, вызывающий всеобщее доверие, она характеризуется открытостью, стремлением к сотрудничеству, имел перед собой благородную цель построения современного, процветающего общества.

Каждый, посетивший однажды солнечную Ингушетию, уже не сможет остаться равнодушным к этому чудесному уголку Кавказа.

Снежные вершины, громада скал.
От сотворения мира в хаосе поднявшиеся к небу,
Дремучие леса,
Кипящие потоки шумных рек,
Луга, охваченные радугой цветенья
И ароматом трав…»
И.Базоркин

Горная Ингушетия — Г1алг1айче — настоящий оазис для тех путешественников, которые сумеют по достоинству оценить гармонию горных ландшафтов: альпийские луга, сосновые рощи, широколиственные леса, покрытый вечными снегами Главный Кавказский хребет, межгорные котловины и водопады. Добавьте к этому чистый воздух и гостеприимство горцев, и вы ощутите полное слияние с природой.

Лучшим курортом Северного Кавказа можно назвать курорт «Джейрах».

Я люблю эту землю

И леса, и луга,
Эти горы, где дремлют
На вершинах снега…
И.Барханоев

Долг каждого из нас — быть достойным гражданином страны и республики, своим трудом приумножить их богатство и могущество, эффективность продвигаться по пути социально-экономического и политического прогресса, международного признания. У современной Ингушетии, идущей по пути мира и прогресса, большое и прекрасное будущее.

Сила и величие народа Ингушетии заключается в его единстве. И сегодня, продолжая славные традиции своих предков, мы должны приложить все усилия, чтобы идеи мира и согласия на нашей многострадальной земле послужил прочной основой для дальнейшего процветания нашей республики.

Интегрированный урок по ингушскому языку на тему «Дувца вай ноаноех лаьца»- «Поговорим о маме». Методическая разработка была была подготовлена на основе материала 2 класса для учителей посещающих курсы родного языка на базе Института повышения квалификации г. назрань Республики Ингушетия. Подготовила учитель начальных классов Джандигова Зарема Саварбековна.Интегрированный урок по ингушскому языку на тему «Дувца вай ноаноех лаьца»- «Поговорим о маме».

Мастер-класс по ингушскому языку на тему «Дувца вай наьнах лаьца»- «Поговорим о маме»

Мастер-класс по ингушскому языку на тему «Дувца вай наьнах лаьца»- «Поговорим о маме»

Мастер-класс по ингушскому языку на тему «Дувца вай наьнах лаьца»- «Поговорим о маме»

ЦIагIара болх тахкар: Фу йоах к1аьнка ший наьнах? Массанахьа шо кхачарах, Сачул дикаг1а нана яц, Мишта хеставу к1аьнка ше? Моллаг1а сайга цо аларах, Аьннар ца деш хиннавац. Коа т1а ловза араваьлча, Со харцахьа лийннавац, Кастта веллахь, сайга аьлча, Чу ца воаг1аш гайнавац. Фу дергда аз йоах ший нана г1адйохийташ ? Аз тхоай нана г1адйохийташ Школе дика дешаргда, Сай книжкаш, тетрадаш Ц1ена, хоза лелоргда.

Мастер-класс по ингушскому языку на тему «Дувца вай наьнах лаьца»- «Поговорим о маме»

: Ф у йо а х к1 а ьн ка ш ий на ьн а х ? Ма с с а н а х ьа шо кх а ча р а х , Са чу л д и ка г 1 а на н а яц , Ми ш та х е с та ву к 1а ьн ка ш е ? Мо лла г 1 а с а йга ц о а ла р а х, Аьн на р ц а д е ш х и н на ва ц . К оа т1 а ло вз а а р ав а ьлча , Со х а рц а х ьа лий н на ва ц , К а с тта ве лла х ь , с а йга а ьлча , Чу ц а во а г 1 аш га й на ва ц . Фу д е ргда а з й оа х ши й н а н а г1 а д йо х ий та ш ? Аз тх о а й н а на г1 а дй о х ий таш Шко ле ди ка д е ша р гда , Са й кн иж ка ш , те тра д аш Ц 1е н а , х о з а л е лор гда . . .

Читайте также:

  

• Сочинение о чем я думаю когда смотрю на звезды

  

• Сочинение письмо первой учительнице

  

• Независимая россия глазами детей сочинение

  

• В семейной жизни самый важный винт это любовь сочинение

  

• Методика сочинения сказки в начальной школе

Эссе

Ткъе
хьалхарчу б1ешеран хьехархо.

     Хьехархо- ма
дукха тамехь басарш ду цу дашо шеначохь лечкъош: хьехархо- деган доттаг1,
накъост, шен са д1а делла а т1аьхье кхион волу, хьехархо- хьан б1аьргийн нур,
х1ара дерриг дуьне хьуна серладоккхуш долу.

    Хьехархо- иза
х1ора денна ницкъ оьшуш болх хилла ца 1а, иза уггаре хьалха, доккха пох1ма
хилар а, шен син лаам хилар а ду. Х1унда аьлча, т1аьххьара хьехархочун белхан
жам1 деш, вайна гуш дерг цуьнан берийн кхиар ду, уьш шайн махкана пайдехь хилар
а ду.

   Таханлерачу
дийнахь хьехархо уггаре оьшуш а, сийлахь а стаг ву.

   Ткъе хьалхара
б1ешо – керлачу б1ешерийн зама. Х1ун дог-ойла кхоллало вайн д1адаханчу
б1ешерийн чот ян девлча? Таханлерниг а, д1адахнарг а вай литта доьлча, аьттехьа
вовшашца дохуш дац: кхидерг дуьйцур дац, самукъадалар а, сагатдалар а хилла
болчу керлачу хийцамашца доьзна ду. Карарчу хенахь ч1ог1а мехала ду х1ора
х1уман жам1 дар, иштта урокехь а. Бакъду, соьга хаьттича, коьртаниг вайн
кханенан ойлаяр ду: керлачу б1ешерийн а, цу чохь долчу вайн а. Х1унда аьлча, со
хьехархо ю, сан йиш яц уллера а, геннара хийцамаш тергал ца беш 1ен. Кхин т1е
а, хьехархо шен хиндерг кхиош ву. Ткъа цундела хиндерг могуш-маьрша кхио,
хьехархо керлачу формацин декъашхо хила веза, ша а, ша кхиош йолу т1аьхье цхьа
итт-ткъех шо даьлча гуш. Сайн эссехь ас дуьйцур ду вайн къоман хиндолчун
хьехархочух лаьцна.

   Суна хетарехь,
ткъе хьалхарчу б1ешеран хьехархо- иза, уггар хьалха, доттаг1 ву берийн, накъост
ву, хьехамча ву, бартхо ву. Цуьнан декхар ма-дарра бакъдерг хьалхадиллар дац,
мелхо а, и бакъдерг лаха а, каро а аьтто бан зератхо ву иза. И башхалла къоначу
хьехархошкахь хилла а ца 1аш, вайн баккхийчу хьехархошкахь а хила езаш ю.
Цхьаболчарна моьтту, шаьш оццул болх бича, шайна зиэделларг алсам хилча, шаьш 
нийсачу новкъахь ду, и керла х1уманаш оьшуш дац. Нагахь санна ша карарчу хенан
нахана оьшуш хьехархо хила лууш велахь, шен дешаре а, бере а болу хьежамаш
хийца беза цо. Таханлера хьехархо – и, бакъдолуш, массо аг1ор кхиъна, дешна
стаг ву. Сан кхетамехь, ткъе хьалхара б1ешо къаьсташ ду шеначохь дуккха а
информационни г1ирсаш хиларца а, керла ТСО-ш хиларца а. Царех коьртаниг цхьаъ
компьютер ю. Ткъа цунах массо аг1ор пайда эца йиш ю: интернет ю, электронни
почта ю, иштта д1.кх. Цундела, хьехархо хуьлуш болчу массо хийцамашна кийча
хила везаш ву шен лаам болуш. И массо технологиш йолуш хьехархо болх беш велахь
а, уггаре коьртаниг суна хетарехь, хехархочун дешархошца йолу юкъаметтиг ю,
юьхь-дуьхьал деш долу къамел ду (живое общение): шена хетарг, луург ала йиш
хилар. И ерриг технологиш хьехархочунна г1оьнчий ю. Хьехархочо шен 1аткъам беш
аьлла долчу цхьана дащца а уьш юста хала ду. Вай ойла йича, цунах кхета хала
дац: уггаре дика ю бохуш йолу муьлха технологи вай схьаэцча, муха бийр бара цо
хьехархочо санна бераш кхетош-кхиорехь болх, ткъа иза хьехархочун уггаре
коьртачарехь цхьаъ ду, я церан дешаран лаам са муха бокхур бара цо? Цундела
кхузаманан хьехархо ницкъ ма-ббу интеллектуальни аг1ор мелла а лакхарчу т1ег1ан
т1ехь хила везаш ву. Х1унда аьлча, мах хадор цуьнан интеллектуальни кхиамашка
хьаьжжина хир бу, т1аккха лоьхурш хьехархой хир бац, мелхо а церан инттеллект
хир ю. Цу кепара хьехархо хила, ткъе хьалхарчу б1ешеран хьехархо шен болх безаш
а, и бевзаш а, лаккхарчу т1ег1ан т1ехь говзанча хила веза, цул сов шен хаарш
денна сов дохуш, кхуьуш хила веза, муьлхачу а дешархойн хаттаршна кийча. Вайн
хьехархойн демократино массо аг1ор аьтто бо хьехархошна шайн кхоллараллин некъ
шорбан. Бакъду, цхьаболу хьехархой кхолларалла аьлча, дидактикина к1ела совцу.
Цундела хила тарло кхиар ледар. Ткъе хьалхарчу б1ешеран хьехархо – кхоллархо
хила везаш  ву.

Таханлерчу
дийнахь уггаре актуальни долчу х1уманан ойлаеш, сан 1алашо яцара дикачу
хьехархочун васт х1отто а, я бакъйолу «дашо г1ала» йог1а а. Бакъдолуш, сайн
хьежам бу ас язбинарг. Тешна ю, тахна а, даимна а шен са а ца кхоош, дуьненна
вецаш волу хьехархо сийлахь хирг хиларх.

   Ткъа х1ун декхарш
ду ткъе хьалхарчу б1ешеран хьехархочунна т1ехь? Муха хила веза и? Уггар хьалха,
бераш дезаш, шен болх безаш, шуьйра эрудици йолуш, берашца кхетош-кхиорехь болх
бан хууш, т1екере йолуш, говза, самукъане амал йолуш хила веза кхузаманан
хьехархо.

Автор: Шовхалова
Х.Н.

«Са еза ГIалгIайче»

     Iалаьмате чIоагIа хоза ба са   мохк. Даьхенцара безам чIоагIа ба са. Мах баь варгвоацаш хоза а,боккха лоархIам болаш ба,аьнна хет сона вайнаьха багахбувцам. Цун эггара дикагIйола произведенеш даьшкара тIехьенга ювлаш, эзараш шераш а даьнна,тха ханага кхаьчай. Эггара хозагIа йола моттигаш я вай ГIалгIайче. Вай мехка, гIолла чакхдоалаш массехк хий да: Тирк, Iарамхи, Эса, Шолж, ГIалми, Фарта. Тайп-тайпара лоамаш, хьунаш, довкъаш беркате йоккха шаьра аренаш-цхьаккха, а лаьттан гаиз яц ГIалгIайче йоацаш. Сона чIоагIа лоархIаме, хоза хет чIоагIа В. А. Сухомлинский яздаь дешаш. «Наьна мотт ца безаш, цо яхар  ца ховш вола саг-дай а тайпа а доацар ва.
      Даьй-мохк беза йиш яц наьна метта дош ца дезачоа!!!
Дукха говзалаш хьакхеллай адамий хьаькъало, говзало. Даькъал хилда хьаьнал вахар тIом юкъе а боацаш вай мехка дезар халкъаш паргIатадоалаш.
Дала дукха йоаха, йойла са еза ГIалгIайче!

Язъяй: Галай Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5 
28-гIа сентябрь 2010 шу

ХIара сага  ше ваь моттиг хьамсара  хул. Мишта а хургьяц из хьамсара, зIамига волча хана денз цун хозленга дIа Iамаш, хIара моттиг йовза а йовзаш  хьалкхийна хилча? Иштта я са эггара хьамсара  йола моттиг – са еза ГIалгIайче.  Ше зIамигача ханага хьажача боккха чулоацам  болаш ба цун вахара никъ: Хьайийла я ГIалгIай Паччахьалкхен Университет, дешархошта лицей, гимназии, дукха керда школаш, берашта ловза а лела моттигаш. Дуккха халонаш тIаетта яле а, наха шоайла вIаший  новкъостал  ду, барт, къахетам, цхьоагIо бахьан долаш латт вай хоза ГIалгIайче.

«Хьа байракха тIа лепаш Маьлх  лир  хилча,
-Малх сана сийрда хила деза хьа вахар,  ГIалгIайче!»

                                           Язъяй:  Бакаева Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5 
28-гIа сентябрь 2010 шу

Берийн дегнаш ц1ена ду. Царна ца хаьа шалхонаш, хьаг1-боданаш, ца бо озабезамаш, цара ца дуьйцу харцдерг. Цундела лиънера суна Нохчийн меттан де т1екхочуш, Соьлжа-Г1алин №35 йолчу юккъерчу юкъарадешаран школин нохчийн меттан а, литературин а хьехархочух Чемирзаева Яха Сайпудиновнех со яздан йолаялале, цо хьоьхуш долчу хазачу берийн дог-ойла йовза…

Царна нохчийн мотт мел беза хьажа, ненан меттан хазалла, дозалла, сий, и ша дерриге а хьехархочо церан дегнашка д1а муха кхачадо хьажа…

Вайн мотт ларбийр болуш, 1алашбийр болуш, кхиор болуш юй-техьа вайн т1екхуьу т1аьхье, хьажа…

«Нохчийн мотт — сан ненан мотт бу. Цундела суна къаьсттина ч1ог1а дукха еза тхайна нохчийн мотт хьоьхуш йолу хьехархо Яха Сайпудиновна. Шен предмет а, шен болх а к1орггера бевза цунна. Цуьнгахь адамехь уггаре а хьалха хила дезаш долу г1иллакх ду, тхуна товш, оха масал эца мегар долуш йолу амалш ю. Нохчийн маттах дозалла дан 1амийна ца 1аш, цо тхуна нахана юкъахь лела а 1амадо», — бохуш яздо 9 «А» классан дешархочо Лечиева Жарадата.

«Суна сайн ненан маттал деза х1умма а ца хета. Тахана, халахеташ делахь а, шаьш нохчий доллушехь, шайн ненан мотт массарна а ца хаьа. Амма тхуна тхан школехь нохчийн мотт хьоьхуш 1аламат дика хьехархо ю. Суна ч1ог1а хазахета цуьнан урокехь. Цуьнан ц1е Яха Сайпудиновна ю. Тхуна массарна а дукха еза иза. Цо ч1ог1а хаза буьйцу ненан мотт. Цунна санна дикий, хазий, нийсий, ц1ений и бийца цхьаьнна а хаьий-те, олий хета тхуна цуьнга ладуг1уш.» (Цу классера -Хазаева Хьава).

«Тхуна нохчийн мотт хьеха Яха Сайпудиновна йолаелчхьана, тхуна езаелла и урок а.» -яздо Балигова Мархас. Ахматханова Миланас билгалдоккху: «Яха Сайпудиновна вуно дика хаьа шен предмет. Х1ора урок а шатайпа д1ахьо цо: дуьйцу чулацаме дийцарш, йоьшу стихаш, поэмийн кийсигаш… Цо кечйина кабинет гича а хуур ду цунна нохчийн мотт мел беза бу».

Массарна хетарш кхузахь далийна вер вац. Шех, шен балхах лаьцна дийцар дийхира оха Яхига шега.

-1978-чу шарахь Веданан к1оштан Верхотера юккъера школа чекхъяьккхина ас. Цу хенахь дуьйна, таханлера де т1екхаччалц, нохчийн мотт а, литература а хьоьхуш ю. Хьалхарчу иттех шарахь Верхотерчу, Ц1е-Веданарчу юккъерчу школашкахь бина болх. Хьехархочун корматалла карайирзина яцахь а, сан хьехархой а, школин куьйгалхо а тешна вара сайн лаам кхочушбан йолчу ойланах. Цара г1одар, нийсачу новкъа яккхар дара коьртаниг сан дешаран а, кхоллараллин а декъехь. 17 шо бен доцчу сох, селханлерчу дешархочух, хьехархочун болх тешабар мехала дара суна. Сайн доьзалца 1992-чу шарахь Соьлжа-Г1ала 1ен-яха схьаяр бахьана долуш, сан аьтто хилира сайна жимчохь дуьйна безабелла хьехархочун болх кхин а д1абахьа, къаьсттина нохчийн мотт а, литература а хьеха. Цу хенахь массо школашкахь бацара ненан мотт хьоьхуш. Со яха хиъна меттиг г1алина юьстахо хилар бахьана долуш, нохчий дукха бацахь а, юьртахь санна, уьш ненан мотт безаш, 1амо лууш бара. Ишттачу хьелашкахь д1аболийра ас вайн ненан мотт т1екхуьучу чкъурана г1алин школехь хьехар.

Дахарехь нисделла цхьацца чолхе хьелаш бахьана долуш, 1994-чу шарахь нисделира сан Нохч-Г1алг1айн пачхьалкхан университет чекхъяккхар.

1994-2006-чуй шерашкахь дешаран декъан куьйгалхочун а, дешаран декъехь кхетош-кхиоран куьйгалхочун а белхаш бина ас. 1998-2000-чуй шерашкахь школин куьйгалхочун болх бина. Оцу ерриге а хенахь, саццаза ас хьехнарг, сайн ненан мотт а, т1аьхьарчу иттех шарахь нохчийн къоман г1иллакх-оздангалла а ю. Дахаро башха хьистина яцахь а, со йоккхае Дала сайна деллачу декъах: сайн ненан маттах долу дош ала, оцу дешан сийлалла д1айовзийта, эзарнаш шерашкахь вайн дайша лардина схьадаьхкина хаза г1иллакхаш довзийта а сайн аьтто хиларна. Сан белхан накъостий, бераш, берийн дай-наной чолхечу муьрехь гуттар а соьца цхьаьна хилла. Цара а лаьцна доккха дакъа 1аморан, дешаран декъехь.

Доккха дезде хилла д1ах1оьттира Нохчийн Республикин Куьйгалхочо Кадыров Рамзана 25-г1а апрель «Нохчийн меттан де» аьлла, кхайкхам бар.

Оцу денна лерина даздарш д1ахьо школашкахь боккхачу ларамца а, лаамца а. Дешархой, церан дай-наной, хьехархой х1ора шарахь а лардеш хуьлу и де т1екхачар. Хьалххе динчу хьесапца (чалтар-график) д1ахьо тайп-тайпана къийсадаларш, нохчийн маттана лерина хьехаран сахьташ. Дерригенан жам1аш деш, 25-чу апрелехь, нохчийн къоман кхачанах кхеташ, дерзадо даздарш.

2006-чу шарахь керла школа йинчул т1аьхьа нохчийн меттан чоь а хилира сан, бакъду, айса динчул совнаха, кхин хьелаш-м дац, делахь а, болх бан луучо, шен болх безачо ша лаха еза болх тобарехьа йолу таронаш. Тхан нохчийн меттан чоь 2014-чу шарахь Соьлжа-Г1алин школашна юкъахь «Тоьлла кабинет» конкурсехь 3-чу меттехь яра. Тешна ю керлачу технологешца болх бан таронаш а тхан кестта хирг хиларх.

2014-2015-чуй дешаран шарахь 27 сахьт ду соьгахь: 6 а, б, в, 9 а, б, 11-г1ий классашкахь. 6-чу классашна хьехар керлачу программица д1адахьар нисдан г1ерта, хьелаш кхачаме дацахь а (оьшу 1аматаш, методически, гайтаман г1ирсаш, и д1. кх.). Ала дог1у, таханлерчу лехамашца (керлачу технологешца) болх д1абахьар кхачаме хилла д1ах1оттахь, ч1ог1а мехала г1уллакх хир ду, дешархошна шайн хинйолу кхане ган йиш йолуш.

Нохчийн мотт 1аморна массара а тидам т1ебахийтар эрна цахилар гойту цхьацца мероприятеша. 1996-чу шарахь дуьйна г1алин школашна юкъахь х1ора шарахь а д1ахьош йолчу олимпиадашкахь 1, 2, 3-г1ий меттигаш йоху оха. 2013-чу шарахь университетски олимпиадехь 2-г1а меттиг, 2014-чу шарахь — 1-ра меттиг, 2015-чу шарахь хьехархойн институтехь д1аяьхьначу олимпиадехь 9-чу кдассашна юкъахь 1, 2-г1ий меттигаш яра сан дешархойн.

Со классан куьйгалхо йолуш йиъ класс арахецна ас. Царна юкъахь нохчийн меттан хьехархой хилла, дика кхиамаш а болуш. Соьца бу сан хилла дешархой, х1инца хьехархой а хилла, болх беш. Суна доккха совг1ат а, дозалла а ду уьш сайца болуш, царна оьшучохь г1о дан йиш йолуш. Тхан гергарло мерза ду, уьш сих-сиха хуьлу сан х1усамехь а, сан терго ян, суна х1ун оьшу хьажа бог1у уьш. Д1асабаханчуьра а кест-кеста телефон тухуш, хьал-де хотту. Керла дешаран шо долалуш а, и чекхдолуш а диц ца ло царна со декъалъян. «Ненан меттан хьехархо тхан шолг1а нана ма ю», — олу цара.

Кхин а ас дозалла до, дуьххьара дашо мидалш йолуш школера арахецнарш а (2001-2004-г1а ш.) сан классернаш хиларх.

Нохчи, нохчалла ма доккха, к1орггера ду оцу дешнийн маь1на, ма сий деш чекхбийлина царех вайн дай, оьшучохь, шайн синош а ца кхоош. Тахана хьехархочунна т1ехь ду оцу дешнийн маь1на достуш, церан к1оргенийн бухе кхачош, цаьрга безам-марзо кхуллуш, дешархойн дегнашка кхачор. Х1унда аьлча, уьш бу вайн къоман кхане, къоман дозалла хилла, д1ах1итта безарш.

Коьртачех долу сан декхар лору ас — къона т1аьхье 1илманехь, г1иллакх-оьздангаллица кхетош-кхиор, сайна т1аьхьа, айса юьхьарлаьцна некъ д1акхехьа къона хьехархой кхиор.

Чемирзаева Яха нохчийн меттан хьехархочун болх беш йолу 37 шо ду. К1езиг хан яц иза. 1едало билгал а баьхна Яхин толамаш, кхиамаш: Сийлаллин грамоташ –Дешаран а, 1илманан а министерствера, Соьлжа-Г1алин, Заводски к1оштан куьйгалхойн ц1арах, х1ора шарахь а, Соьлжа-Г1алин Дешаран департаментера – Сийлаллин грамоташ, Баркаллин кехаташ, 2013-чу шарахь Соьлжа-Г1алин мэран грант — 50 000 сом. 2006-чу шарахь дуьйна — Къинхьегаман ветеран.

Лараме Яха, хьо а, ахь шайна 1амочу ненан меттах дозалла деш мел берш а даггара декъалбо оха Нохчийн меттан денца!

Сулумова Дэти

№ 74(2508)

725

Похожие вопросы: