1алам лардар – вайн сийлахь
декхар.
1алам вайн лаьттан хазна ю. Цо ло
вайна могушалла а, синкхача а, дахаран мел оьшу х1ума а. Цундела доккха маь1на
долуш ю адаман 1аламца йолу юкъаметтиг.
Нагахь адам 1алам дезаш, цунах
кхеташ, цуьнан мах бан хууш хилахь, цу адаман дахар а хир ду чулацам болуш а,
доккха маь1на долуш а.
1алам дезаш волчу стага синтарш
дохор дац, дитташ охьадетташ, хьаннаш а, бошмаш а х1аллакйийр яц, олхазаршна а,
садолчу х1умнашна а ницкъ бийр бац. Царна оьшучохь г1о деш хи р ву: баннаш деш
а, 1анхенахь ялта тосуш а. Нагахь лазийна олхазар карадахь, цунна лоьралла дар
а, къинхетам болуш хилар а т1едужу бусалбачу стагана. Масала: Хасаев Хь. яздинчу
дийцаран т1ехь, коьртачу шина турпалхочо г1о до т1ам лазийначу ч1ег1аган. Цу
суьрто вайна гойту 1алвий, Махьмий къинхетам болуш, 1алам дезаш дика ши к1ант
хилар. Вай тешадо авторо царах буьззина къонахий хирг хиларх.
Таханлерчу дийнахь адамо 1аламна
беш берг боккха ницкъ бу. Ас ца юьйцу заводаш, фабрикаш, цара бехдеш долу
даккхий хиш, х1аваъ. Уьш бехдар бахьана долуш, адамийн а, дийнатийн а могуишаллин
хуьлуш долу зенаш.
Х1ора адаман декхар ду ша вехаш
волу меттиг, урам ц1ена латтор, хьуьнах вахча а, кхечахь садо1а вахча а шена
т1аьхьара охьакхиссина х1уманаш ца йитар, ша болх беш волу меттиг ц1ена латтор.
Со тешна ю цу т1ера д1а а доладелла, вайн дахар дикачу аг1ор хийцалург хиларх.
1уьйранна, 23-чу февралан 1944-чу шарахь пхийттара мел ваьлла боьрша стаг ,цомгуш а ,къена а ,к1елвисина воцург ишколашка а, маьждигашка а д1акхайкхина.Оцу дийнахь Ц1ечу Эскаран деза де дара ,цхьана а стагана дагахь дацара и де иштта инзаре хир ду аьлла . Россин паччахь-Сталина къасттийна дара и де,цу дийнахь йолаелира операци «Чечевица». Немцойн оккупанташна г1о деш,Даймахкана муьт1ахь бац аьлла баьххьана даьккхина, дерриге а нохчийн къам махках даккха долийна.Оцу шини-кхаа дийнахь б1е эзар цхьа а бехк боцу адам х1аллакдина. Х1усамашкара нах арабаха болийна, кечам бан пхиъ- итт минот хан бен ца луш, къена, цомгуш верг, вада г1ертинарг вуьйш. Некъана кара х1ума эцча,машенашна т1е нах дуккха ца тарлора ,цундела кхуьйсущ юхакхуьйсура, нахера схьа а йохуш: галеш, юрг1анаш, г1айбанаш. Цу ирчачу деношкахь адамаш гул а дина, бежнаш лелош вагонаш чу а бухкуш, виъ б1е эзар стаг Казахстане, Киргизе д1абигна. Ткъа некъ инзаре беха а, хала а хила, эзарнаш х1аллакхила шело,мацалла, цамгарш ца лайна. Кхин нах д1абига вагонаш ца карийча, герз детташ, багош, кортош дохуш бабина. К1елдисина ялта дагийна, цунна мета д1овш детташ яах1ума охьакхийсина, обаргашка, Сталинан эскарна дуьхьало йина кхечу махка д1адаха ца тигна адаме и д1аьвш даийта. Инзаре дуккха адам х1аллакдина цу деношкахь. Галанчожски районехь Хьайбаха юьртахь нах д1абига вагонаш ца хилча, говраш лелош хила божли чу а боьхкина, ворх1 б1е эзар стаг вагийна, полковник Гвишианис приказ а делла. Нах д1абигначул т1аьхьа ч1ог1а ирча сурт дара х1оьттинарг, дайина адамаш массанхьа а дара: г1алахь, ярташкахь, чохь, уьйт1ахь, некъаш т1ехь. Уьш д1абуьгу вагонаш юьзна яра. Божарий а, зударий а, кегий бераш а тетта чубоьхкинера. Ткъа дийнахь д1абигара уьш Сибре. Хьож,мацалла ,делхарш, узарш, берийн маьхьарш- х1инца цхьаммо тергалдеш дацара. Некъ т1ехь дела адамийн дакъош лестош аракхуьйсура, вагонаш цхьа а минотан т1аьхьйиса йиш йолуш яцара. Нах х1аллакбина ца 1аш , вайн истори, вай къам мичара ду ца хаийта дуккха исторически документаш,книгаш, архиваш Соьлжа- г1алахь гул а йина ягийна. Дуккха а памятникаш, чурташ, б1аьвнаш, хиллий техьа аьлча санна,йохийна Сталинан эскаро. Цу шийлачу махкахь мацалла ,чуваха меттиг боцуш, шело ца лайна дуккха а нах кхелхина. Кхойтта шо хан яьккхина Сибрехь. Ц1а доьрзур ду я дац цхьаьна хууш дацара. Россин паччахь Хрушев х1оттинчул т1аьхьа, реза боцуш дуккха а политикаш боллушехь, приказ а делла нохчийн къам ц1а дерзийтина. Дуккхачу шерашкахь сатийсина де т1екхаьчча аьлча, наха тешаш бацара, церан даг чохь дерг, церан ойланаш, церан сатийсамаш,шадерг а Даймахкаца доьзна дара. Амма ц1акхаьчча церан халонаш чекх ца евлира, бухахь дисана х1ума дацара, церан юхах1отто дийзира шайн керташ, ц1енош, шайн дахар. Ткъа и дерриге а х1умма дацара, цара 23-чу февралахь лайн халоне хьаьжча. Нохчийн поэто Бисултанов Аптис нохчийн къам махках даккхарх лаьцна даздина ч1ог1а хаза мог1анаш ду,ткъ уьш дало лаьа сунна :
Т1апа куйнаш дайри шуна , Гуо беш салти байри шуна , Эхартахь бен хир дац баьхна, Къемата – де дайрий шуна? Доруш, тоьгуш марчо доцуш , Доккхуш, доькъуш саг1а доцуш, охкуш, кечдеш латта доцуш, Синош догуш дайрий шуна? Къа лерина маршо езарг, Пхьа лерина Дела везарг, Шира Нашха, нохчийн безам, Ц1ергехь ягош яйрий шуна?
Оцу кхойтта шарахь цара лайна хало вайна цкъа а магойла! Цу шерашкахь кхелхинчарна Далла гечдойла!
ГIалгIай меттале/На ингушском языке/Ingush language
23 тарахь Тушоли бутт, 2010 шу
ГIалгIайче
Вай мохк ба ГIалгIайче. Укх мехка дуне хьакхеллача денз бах гIалгIай. ГIалгIай мехка доазув да къулбехье Гуржий мехкаца, малхбоалехьа – Нохчий мехкаца, малхбузехьа – ХIирий мехкаца, гIинбухье-малхбузехьа – ГIаьбартой мехкаца.
ГIалгIай лоамашка хIанз а латташ я къаьна вIовнаш, гIалаш, элгацаш, маьлхара кашамаш, ердаш, селиньгаш. Тахан нах бахаш массехк юрт
*w*ww.inglingv*o.ru (c)
мара яц лоамашка: ЖIайрах, Iарамхи (МохтIе), Эзми, Лаьжг, ОлгатIе, Бейни, КашетIе, Хьули. Цхьацца-шишша дезал бах Аьгакхала, Лейми, БаьлгIане, Кхаьхке, Ний, Фуртовге, Бийшта, ЛаьлагIа, Хаьне, Хьарпе, Мецхале, кхыча юрташка Шаьрача яда городаш, йоккхий юрташ. Таханарча дийнахьа ГIалгIай мехка я пхиъ шахьар (район): Наьсарен шахьар, ЖIайрахьа шахьар, Шолжа шахьар, МагIалбика шахьар, Пригородни
*www.i*nglingvo.ru (*c)
(ГIалми) шахьар. (Таханарча денна из шахьар бокъо йоацаш ХIирий мехка доалахьа я, бокъонага диллача ГIалгIай мехка юкъейоагIаш хилаезаш яле а). ГIалгIай мехка пхиъ город я: Магас, Буро, Наьсаре, МагIалбик, Илдарха-ГIала (Карабулак). Мехка керттера город Магас я. ЙоккхагIйола город Буро я. (Таханарча денна Буро а ХIирий мехка доалахьа я, хIаьта а
*www*.*inglingvo.ru (c)
гIалгIай город я из, гIалгIашка юхакхоачаргйолаш а я). ЙоккхагIчарех я Наьсаре а. Наьсаре цхьа бIаь ахбIаь эзар совгIа саг вах. Юрташта юкъе йоккхагIъяраш я: Экажкъоньгий-Юрт, ГIажар-Юрт, ТIой-Юрт, Сипсой-ГIала (КIури-Юрт), Эбарг-Юрт, СурхотIе.
Тахарнарча дийнахьа ГIалгIай мехка доккха дакъа ХIирий мехка доалахьа да. Уж я гIалгIай город Бурои, къаьнагIа йола юрташи: Онгушт,
*ww*w.inglingvo.ru (c)*
Шолхи, Ахки-Юрт, Товзан-Юхе, ГIалмисте, Яндакъоньгий-Юрт, Гадаборшкъоньгий-Юрт, ГIалгIай-Юрт, Цхьорой-Юрт, Мочкъий-Юрт, иштта кхыяраш. 1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана денз хIирашка я уж юрташ. Гайна-ганза гIалгIашка юхакхоачаргья уж.
ГIалгIай мехка гIолла чакхдоалаш массехк хий да. Царех доккхагIдараш да Тирк, Шолж, Эса, Фарта, ГIалми, Iарамхи. Кхы дукха зIамига хиш да ГIалгIай мехка гIолла
*www.inglingv*o.ru (*c)
Iодолхаш: ГIулойхи, Лошхойхи, ЖIайрахойхи, Охкархи, Чулхи, Бартхи, Мужхи, Наьсар, Яндар, Ачалкхе, Кен, Топпар-аьли, Эрз-аьли, ишта кхыдараш а. Цу хишка тайп-тайпара чкъаьрий лел: цIеначкъаьра, мож, пхандарг, чабакх, кхыдараш а.
Лоамашка а аренашка а дукха хьунаш я. Цу хьунашка тайп-тайпара гаьнаш я: поп, наж, хьех, корсам, дийхк, дак, миха, муш, турс, Iарждакх,
*www*.in*glingvo.ru (c)
къоахк, пхаьн, кхыяраш а; тайп-тайпара кIотаргаш, баьцовгIаш, зизаш да; тайп-тайпара оакхарий дах: ча, борз, хьагI, сай, лийг, мосар, акха газа, акха хьакха, пард, цIокълом, борцакх, цогал, пхьагал, бIарашдуарг, ширткъа, соалор, иштта кхыдараш а. Хьунашка дукха оалхазараш а да: акхакотам, акхабоабашк, аьрзи, аьрзел, бусIехарг, кер, сарсал, селасат, готахьазильг, дарт, къахьайг, лаьча,
*www.ingl*ingvo.ru (c*)
лекъ, тушолкотам, бекарг, тотакх, маккхал, мецхильг, моаш, хьазильг, иштта кхыдараш а.
Вай мохк – вай цIай цIа да. Вай мохк лорабе беза вай.
ГIалгIай лоаме
ГIалгIай Лоамега кхоачаргболаш мохк бац укх Дунен тIа. Хоза ба ер мохк, беркате ба. Ер Дуне мел латт гIалгIай баьхаб укх мехка. ГIалгIай
*www.inglingvo*.*ru (c)
Лоаме дукха къаьна юрташ я. Уж маца Iойийхкай ховш дац сага. Уж я:
Гийрахье, МагIара Эзми, ЭгIар Эзми, Фуртовг, Берар-гIала, Таькахьасте, МагIачкхала, ЭгIачкхала, Пхьимат, Эбане, Терка-хьаст, Бейни, КашетIе, Духьаргишт, Хьарп, Желашке, ГIуозтIе, Утан-гIала, КIазан-гIала, ТахтартIе, ИжартIе, КIирбитIе, МохтIе, ТалхатIе, ЧхартIе, Мецхал, Фалхан, Хьастмоаке, Гаркх, Лаьжг, МелартIе, Морч, Галихал, Къоашке, ГIалиньге,
*www.ing*lingvo.ru (*c)
Хьамишке, Кхерахье, КиралтIе, Седкъа-Босе, Аьрзи, ОльгатIе, Шоане, МекъалтIе, ПаьлиньгтIе, ТIаьрш, АьгантIе, БаьлгIане, МагIара Хьули, ЭгIара Хьули, ТIаьмашке, МIагIо-джел, Салги, МIагIатIе, ЭлгацтIе, Гув, Хаьни, ЛаьлагIе, ХьункIале, Каьзи, ГIолашпхье, Каштуме, Бийшт, ТIумагI, Каштахене, МагIара Бийсаре, ЭгIара Бийсаре, Наькъасте, ЦIоли, ГIаьппи, Къаьст, Кхарт, Дошхьакъле, Кхаьхк, Гадаборш, МагIара Оаззик, Юкъера Оазиг, ЭгIара Оазиг, КийтIе,
*www.in*glingvo.ru (c)*
Аьгакхала, Къаьна Аьгакхала, ТIери, Бархане, Ког, Лейми, Кели, Хамхи, Хьайрах, Исмейлкъоньгий хьокхаш, ТIаргам, БIархе, Эрш, ЦIорх, ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче, БалкойцIеньга, Пхьуй, Кек, Нийлх, Йовли, Тиша Йовли, Паьлиньг, Ний, НийкоатIе, ГаьнтIе, ЦхьартIе, ЦхаралтIе, Цизде, Маьшхе, Меларе, Мускъоньгий-Коа, Бийрг, ВIовнашк, Озде, Тиша Лаьжг, Тиша Бийшт, IантIе, Дакхал, Мухал, ЗIамига Цхьори, Йоккха Цхьори,
*www.in*gling*vo.ru (c)
ГIул, Даккаче, Онгушт, Барт-Босе, Чими, Балта, Редант, Iаьржахи, МагIара Ларс, ЭгIар Ларс, ДIаьха Къухь, МагIар Оалкам, ЭгIар Оалкам, МагIар ДаьттагIе, ЭгIар ДаьттагIе, Мужече, Галашке, Товзан-Юхе, СомйоагIаче, БерхIашке, Белхар, ЦIеча-Ахк, IаькъатIе, Футтунч, Мерже, Ялхаре, Никерхе, Кей, ГелатIе, Охкаре, кхыяраш а.
Лоам гIолла IодоагIа дукха хиш: Тирк, Эса, Фарта, Iарамхи, ГIулойхи, Охкархи,
*www.inglingvo*.ru (c)*
Бартхи, Лошхойхи, Iаьрчхи, ЖIайрахойхи, Эбанхойхи, Чулхи, Хьулахи, кхыдараш а.
Дукха шира памятникаш да лоам чу: вIовнаш, гIалаш, хьокхаш, элгацаш, ердаш, цIелиньгаш, маьлхара кашамаш, гIапаш, кхыдараш а. Уж лораде деза. Вай овлаш да уж. Вай укх мехка даим дахаш хилар чIоагIду цар.
Къаьнара Магас
Ший столица йоацаш паччахьалкхе хила
*www.in*glingvo.ru (*c)
йиш яц. ГIалгIайчен керттера город я Магас. Шолжал дехьа, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юкъе улл из.
«Магас» яхальга ширача гIалгIай меттала «Маьлха лаьтта (моттиг)» яхальга да, нагахьа из шахьара цIи яле, «Маьлха шахьар», аьнна, дашха йиш я из дош. Из дош латт кхаь даькъах: «ма» (малха), «го» (маьлха го), «са» (лаьтта,
*www.*inglingvo.ru (c)*
моттиг).
Эггара хьалха Магас тептараш тIа хьоаяьй иттлагIча бIаьшере ваьхача Масуди цIи йолча Iарбечо. Магас илла моттиг белгалъю кхыча Iарбечо, Масуде заманхочо, Ибн Рустас. Цо язду, Аланой мехкагара малхбоалехьа уллача Серир цIи йолча паччахьалкхен доазон тIара (хIанз нохчашкахьа Орга хий доагIачара) кхаь дийнахьа малхбузехьа никъ бича гIаш воагIа саг Магасе
*www.inglingv*o.ru (*c)
кхоачаргва, аьнна.
Магас иллай хIанз Яндаре, ГIаьзе-Ков, СурхотIе, Экажкъоньгий-Юрт, Iаьлий-Юрт, Дошлакъий-Юрт, Наьсар-Корт, БурокIалхе ядача айъеннача метте, малхбоалехьа Эса-чIоже дIатIа а йоалаш. ХIанз укх моттиге Iилманхоша тахка-гучаяьха йовзаш я ткъаь иттнега кхаччал шира гIапаш лаьтта моттигаш, уж гIапаш шоайла вIашагIхотташ тIема чIоагIаленна даьха ораш, дуккха а нах баьха пхьа-моттигаш. Укхазаа кIоаг
*w*ww.inglingvo.*ru (c)
мел баьккхача лаьттаца вIашагIъийна йокъ гучайоал – из я укх моттиге йоккха шахьар цхьан хана яьга хилара белгало.
ХIII-гIча бIаьшере моалоша йохаяьй Магас… 1238-гIа шу чакхдоалаш, Iай, Магаса кIал эттаб Чингисхана виIий воI Менгу-хан хьалха а волаш моалой бIу. Кхаь бетта духьал лаьттаб гIалгIай моалошта, дуне цецдоаккхаш денал гойтад, амма
*www.ingl*ingvo.ru (c)*
моалой сов дукха хиларах дIаяккхай Магас моастагIаша. Из хиннад I239-гIа шу долалуш. «ЦIи мара хIама йисанзар Магасах», – язду моалой бIенаца хиннача йоазонхочо Джувейне. Кхы хоам бу цо, Магас йоаккхаш ши бIаь кховзткъа итт эзар саг вийнав, аьнна. ХIаьта моалошта доккха цIай дар из. Цар чIоагIа доаккхал дора Магас шоаш
*ww*w.inglingvo*.ru (c)
йохаярах. Бату-ханас Моалой-мехка керттера хан волча ший даь-вешийга Угедейга дахьийтача каьхата тIа язду, шоаш сийлахь-йоккха Магас яьккхай, кхы а цхьайтта паччахьалкхеи къами кара а доладаьд, аьнна.
Керда Магас
1992-гIча шера меттаоттаяьй гIалгIай паччахьалкхе. Цхьаккха паччахьалкхе столица йоацаш хила йиш яц. 1924-1934-гIча шерашка гIалгIай паччахьалкхе йолча хана гIалгIай столица
*www.i*ngling*vo.ru (c)
Буро хиннай. ХIаьта 1992-гIча шера ГIалгIай мехка эггара йоккхагIа йола город Наьсаре яр, амма из столица хила ди долаш яцар. ТIаккха, ийла а яь, мехка даьша лаьрхIар керда столица хьалйотта, аьнна.
1994-гIча шера апрель бетта 15-гIча дийнахьа, цу хана Эрсий-мехка президент хиннача Ельцин Бориса амар дир «ГIалгIай мехка керда столица
*w*ww.inglingv*o.ru (c)
хьалйоттийла», аьнна. Цу ден тIара хьадолалу ГIалгIай мехка столица йолча Магаса тархьар.
Керда город Iойилла езаш йола моттиг белгалйир Шолжа йисте, Экажкъоньгий-Юртаи, Iаьлий-Юртаи, Мочкъий-Юртаи юккъе.
Цу шера конкурс а яь, белгалйир кердача города цIи – «Магас». «Магас» яхалга ширача гIалгIай меттала «Маьлха шахьар» яхалга да. Iилманхоша дувцачох из цIи йолаш
*www.ingl*ingvo*.ru (c)
йоккха гIалгIай шахьар хиннай цхьан хана.
1995-гIча шера дIаболабелар Магасе гIишлош хьалъяра болх. Хургьйолча города куц-сибат отташ-отташ хьаэттар.
1998-гIча шера, октябрь бетта 31-гIча дийнахьа Магасе хьалъетта яьлар хьалхара гIишло – президента дворец.
1999-гIча шера, июнь бетта 11-гIча дийнахьа, ГIалгIай мехка столица – Магас хьаеллаш, дукха хьаьший а бийха, доккха цIай
*www.ingl*ingvo.ru (*c)
эттар Магасе.
Дуккхабараш тешаш а бацар керда город хьахургья, аьлча. ХIаьта тахан вайна гуш да город хIара денна тоалуш, хозлуш хьахулаш латтальга. ХIанз санна Магасе болх дIабоде, массехк шу даьлча, Кавказера хозагIйолча городашта юкъера цаI хинна дIаоттаргья вай Магас.
Буро
ХIанз Буро уллача хьалха къаьнара гIалгIай юрташ хиннай:
*www.inglingvo.ru* *(c)
Зовр-Ков (Малсагнаькъан), Темар-Ков (Малсагнаькъан), Тотакх-Ков (Дальгнаькъан), ГIудантнаькъан гIала.
1784-гIча шера эрсий эскаро буро йиллай Зовр-Ков уллача моттиге. ГIалгIаша иштта цIи а тиллай цох – Буро, аьнна. Цу хана эрсий, гIалгIаша новкъостал а деш, болабеннад Гуржехьа бода никъ билла.
Эрсаша хьалъеттача бурона юхе цу хана Iохайшаб, эрсаша хьатIабийха, ХIирий мехкара, лоамара
*ww*w.ing*lingvo.ru (c)
IокIалбаьнна хIирий.
Буро Iойилла ши шу даьнначул тIехьагIа, 1786-гIча шера, Нохчашкахьа Шейх-Мансур хьалха а волаш гIоттам хиларах, Буро Iохоарца а яь, дIабахаб укх мехкара эрсий. Царца хIирий а дIабахаб. 1803-гIча шера мара юхаметтаоттаяьяц Буро. Цу шера эрсашта тIехьа хIирий юхабаьхкаб Буро тIа.
Буро Iойиллача денз 1933-гIа шерага кхаччалца ГIалгIай мехка
*ww*w.inglingvo.ru (*c)
административни центр Буро тIа хиннай.
1924-гIча ГIалгIай автономни паччахьалкхе хьакхеллача хана, ГIалгIай мехка керттера город Буро хиннай. Буро тIа хиннай цу хана гIалгIай йоккхагIа мел йола заводаш а. Цу хана мехка керте латташ хиннав Зязигнаькъан Бейсолта Идрис. Идрис къаман яхь йолаш, денал а хьаькъал а долаш саг хиннав. Цунна ховш
*www.ing*lingvo.ru (c*)
хиннад Буро гIалгIашкара дIайоаккхе, гIалгIай мохк а бохабергбольга. Цудухьа, дуккхаза Iаьдал Буро хIирашта дIаяла гIартача, Идрис духьаллатташ хиннав. Юххера Идрис, бахьан доацашшехь, чу а велла, вийнав.
Цул тIехьагIа мехка гIулакх а телхад. 1933-гIча шера Iаьдало город хIирашта дIаеннай. 1934-гIча Нохчий мехкаца вIашагIтехай ГIалгIайче. ХIаьта 1944-гIча шера деррига къам СибарегIа а
*w*ww.inglingvo.*ru (c)
дахийтад.
Таханарча дийнахьа Буро хIирашка я. Амма, массадолча хIаман ший ха я.
Наьсаре
Наьсаре нах бах кхера заман хана денз. Укхазаа Iилманхошта кораяьй шовзткъа эзар шу хьалха денз нах баьхальга йола белгалонаш. ХIаьта гIалгIай укхазаа бах эзараш шераш да. «Наьсаре» яха дош ширача гIалгIай меттала «наьна лаьтта, наьна
*www.inglingv*o.ru (c*)
аре» яхальга да.
XIII-гIча бIаьшере моалоши, XIV-гIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIча Темара бIенои – шозза боха а баь, гIалгIай лоамашка хьалчутеттаб. Цул тIехьагIа цхьан юкъá да воацаш иллай ер моттиг. XVI-XVII бIаьшерашка гIаьбартоша доал даьд Наьсаре. Цу юкъа, гIалгIай лоамашка бийба а бийба, низ а Iобаь, шоай аренашка IокIалбувла болабеннаб.
XVIII-гIча
*ww*w.ingl*ingvo.ru (c)
бIаьшере ткъаь итталагIча шерашка гIаьбартой дIабахаб укх мехкара, гIалгIаша довнаш деш кхы бита а цабита. Цу хана Наьсаре дукха листа хьунаш, ушалаш йолаш моттиг хиннай. Укхазаа Кавказе дахача тайп-тайпарча къамех йола гIаьрахой тоабаш лелаш хиннай. Шолжанеи ГIалменеи лакхехьенашка яда шоай юрташ цу гIаьрахоех лораеш, Наьсар Шолжах дIакхетача метте, ГIалмистерча гIалгIаша
*www.i*nglin*gvo.ru (c)
ха лоаттадаьд. Из мо дола цхьа ха хьоадаь вай багахбувцам тIа дувц: «Хоаенна гIаьр йовхаш, кога-ага ваьннар цавохийташ, хехкаш, шоаш йоаккхаш, бахаш хиннаб уж цига».
1810-гIча шера бIаьсти, гIалмйистера гIалгIай, Наьсаре юрт а йилла, бах Iохайшаб. Уж хиннаб ялх тайпан нах: ТIаргамхой, Аьгахой, Хамхой, Йовлой, Сиккамбухой (Оздой), Кхоартой. Цу наха
*www.i*nglingvo.ru (*c)
хьалха латташ вар ТIаргимхой Малсага-къоньгех ваьнна Орцха КIарцхал. Эггара хьалха укхазаа бах Iохайшача гIалгIаша Орцха-КIарцхал-Юрт йиллар. КIеззига тIехьагIа – Овлург-Юрт. 1810-гIча шера гурахьа гIалгIаша бокъо а енна, Наьсар Шолжах дIакхетача моттиге, лакхача берда тIа, буро йиллай эрсаша. Цох а Наьсаре (эрсий меттала – Назрань) аьнна цIи тиллай. Иштта хьайолаеннай Наьсаре.
*ww*w.inglingvo.ru* (c)
1944-гIча шера гIалгIай СибарегIа бахийтача хана, Наьсаре хIирашта дIаенна хиннай. Цар цун цIи хийцаяр, Коста Хетагурово аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Наьсарен цIи меттаоттайир.
Город яьй Наьсарах 1967-гIча шера октябрь бетта 16-гIча дийнахьа. ХIанз Наьсаре ГIалгIай мехка, Буро дIаяьлча, йоккхагIйола город я. «Нана-Наьсаре» аьнна йоаккх гIалгIаша цун цIи. Я
*www.inglingvo.ru *(c*)
а я из ГIалгIайчен «нана».
МагIалбик
ХIанз МагIалбик уллача метте гIалгIай эзараш шераш хьалха денз баьхаб. Ши-кхо эзар шу хьалха укхазаа баьхача гаьнара гIалгIай даьй Махал (МагIал) яхача даьла текъаш хиннаб. Махал – маьлха даьла лоархIаш хиннав. Цун цIерах йисай укх моттига цIи. (ХIаьта цхьачар лоархI, «магIа» яхача
*www.inglingvo.*ru (*c)
дешах хьаяннай из цIи).
КхойттлагIча бIаьшере моалоши, дийттлагIа баьшу чакхдоалаш АстагIча Темаро бохабаь, укхазаа баьха гIалгIай лоама чу хьалчубахаб. Темар вай мехкара дIавахачул тIехьагIа юха IокIалбайнаб гIалгIай. ЯлхайттлагIча бIаьшере гIаьбартой, негIий, гIазкхий ординьгаша гIалгIай боха а баь, дIалаьцаб ер мохк. Цу хана денз ткъестлагIа бIаьшу кхаччалца гIаьбартой кара хиннай ер
*www.i*ngli*ngvo.ru (c)
моттиг.
ХIанз МагIалбик уллача метте юрташ хиннаяц цу хана, амма юхе ихкай гIалгIай юрташ: Махьмад-хитIе, СоагIапче, Къаским, Инаркъи, Дола-Коа, кхыдола зIамига отараш а хиннад.
Город Iойиллай укхазаа 1939-гIча шера. Из Iойиллар дувзаденна хиннад укхазаа лаьттан кIал мехкдаьтта долаш дукха моттигаш хилар. Эггара хьалха 1933-гIча шера даьккхад укхазаа мехкдаьтта.
ТIом болча
*www.ingling*vo.*ru (c)
хана, 1942-гIча шера немций IотIакхаьчаб МагIалбика. Укхазаа юхасовцабаьб уж, кхы дIахо дIацабохийташ. Турпал хинна эттай МагIалбик, гIаьрахой тIехцабовлийташ.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана, 1944-гIча шера хIирашта дIаеннай МагIалбик. Юха, 1957-гIча шера, вай мохк меттаоттабаьча хана, гIалгIашка юхакхаьчай город.
Тахан МагIалбик ГIалгIай мехкара йоккхагIчарех город я.
Сипсой-ГIала (КIури-Юрт)
Сипсой-ГIала Шолжаи
*w*ww.inglingvo.ru (c)*
Шолжа-Дукъаи юкъе улл. Археологашта нах баьха дукха меттигаш кораяьй Сипсой-ГIала гонахьа. ТIавенача моастагIчунца гIалгIаша шоай низ мел тоъ тIом беш хиннаб. Кхы низ цахилча, лоама чу хьалъихаб.
Эггара тIехьа ткъестлагIча бIаьшере гIалгIай юха лоамара IокIал а бувлаш Iохувша болабеннаб укх метте. ХIанз Сипсой-ГIала уллача метте 1830-гIча шерашка хиннай КIури-Юрт. Из
*ww*w.inglingvo.*ru (c)
Iойиллар хиннав Леймой Iаьлий КIури. КIури-Юрта гаьна йоацаш тIехьагIа Iойилла хиннай Дебир-Юрт. Дебир-Юрт Iойиллар ЦIечой хиннаб. Цу шин юрта лаьттан тIа улл таханар Сипсой-ГIала.
1841-гIча шера Шамала бIу Наьсаренна тIабоагIача хана Iаьлий КIури ший дезалца БурокIалха хьалвенав. Укхазаа Шамала бIенаца хиннача тIем тIа вийнав из. Цун тIехье хIанз а БурокIалха
*www.in*glingvo.ru (c*)
яхаш я, КIуринаькъан тайпан цIи а лелаеш.
1845-гIча шера эрсий паччахьа амарах КIури-Юртареи Дебир-Юртареи гIалгIай ара а баьха, цига гIазкхий Iоховшабаьб, цу метте гIазкхий станица Iо а йилла. «Сунженская», аьнна, цIи тиллай станицах. ТIехьагIа – 1851-гIча шера – Гехи юхе орстхоша вийнача эрсий инарала Слепцова цIера, «Слепцовская», аьнна, цIи тиллай
*www*.inglingv*o.ru (c)
цох. ГIалгIаша цу хана денз Сипсой-ГIала оал цох.
1939-гIча шера гIалгIай хьаьша хиннача Серго Орджоникидзе цIерах «Орджоникидзевская», аьнна, цIи тиллай цох. ХIаьта а гIалгIаша хIанз а тIехьа, шоаш дIаIемача тайпара, «Сипсой-ГIала», аьнна, йоаккх цун цIи. НийсагIа-м хургдар цох «КIури-Юрт» е «Дебир-Юрт», аьнна, цIи яьккхача.
ХIанз Сипсой-ГIала гIалгIай мехка эггара йоккхагIйола
*www.i*n*glingvo.ru (c)
юрт я – кховзткъа итт эзарал совгIа саг вах цу юрта. Город лархIа мегаргйолаш я из.
Илдарха-ГIала (Карабулак)
ХIанз Илдарха-ГIала уллача метте ХIХ-гIча бIаьшере 20-30-гIча шерашка гIалгIай шаьрача IокIалбувлача хана ЦIеча-Ахкара хьаваьнна ЦIечой Илдар Iохайнав вах. Цун цIерах Илдарха-гIала, аьнна, цIи дIаяхай цу метте хьахиннача юртах.
Илдарха-ГIала улл
*www.inglingvo.ru (*c*)
шаьрача метте, Шолжаи Шолжа-Дукъаи юкъе. Iалаьмате беркатеча метте улл Илдарха-ГIала, укхазаара лаьтташ хьаьна, хьувкъам дика хулаш да. Цудухьа эрсий Кавказе дIачоагIбенначул тIехьагIа, из лаьтта гIалгIашкара дIа а даьккха, цига гIазкхий станица Iойилла лаьрхIар цар. Кавказски тIом чакхбаьнначул тIехьагIа, 1859-гIча шера эрсий паччахьа амарах Илдарха-ГIала йоха а яь, цигара нах ара
*www*.inglingvo.ru (c*)
а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Карабулакская», аьнна, цIи а тилла. Цу хана Iояхка я ГIалгIай мехка мел йола гIазкхий станицаш. Илдарха-гIалара арабаьха нах дукхагIбараш туркий мехка дIабахаб, вожаш гIалгIай юрташка дIа-юха баьржаб.
«Карабулак» яха дош тюркий дош да – «Iаьржа хьаст» яхальга да из. Укх метте мехкдаьтта бухдувлаш
*www.i*ng*lingvo.ru (c)
хиннадаь тилла я из цIи.
ГIалгIай СибарегIа бахийтача хана Илдарха-ГIала керда хьаяьча Грозненски областа юкъеяхай. 1957-гIча шера Нохч-ГIалгIай Республика меттаоттаяьчул тIехьагIа, 1962-гIча шера Илдарха-ГIалах «рабочий поселок» йир, цига цу хана хьалъе йолайир заводаш. Цу хана денз хьалдотта доладир Илдарха-ГIалий тIа вIаштIардаь цIенош.
ГIалгIай Республика хьаяьчул тIехьагIа, 1995-гIча шера 25-гIча августе
*www.ingl*ingvo.ru (*c)
Илдарха-ГIалах город йир.
Илдарха-ГIала ди мел доал хозлуш йоагIа: городе тIеххьарча хана тоаяьй урамаш, майданаш, хьалдеттад керда цIенош. Таханарча дийнахьа шовзткъа эзарал совгIа саг вах Илдарха-ГIалий тIа.
Онгушт
Онгушт гIалгIай къаьнагIйолча юртех цаI я. Из маца Iойиллай ховш дац. БарайттлагIа бIаьшу чакхдоалаш гуржий мохктохкархочо, паччахьа цIен тIара волча
*w*ww.inglingvo.r*u (c)
Багратиони Вахушти хьоаю из юрт, амма юрт маца Iойиллай Онгушта бахача наха дагадагIац, аьнна, язду Вахуште.
Онгушт Iойиллар Эса чIожара гIалгIай ба. Онгушт цхьан хана йоккха шахьар хиннай.
Онгушта юхе «ДаьттагIой баьгIача» яхаш моттиг я. ДийттлагIа бIаьшу чакхдоалаш АстагIа Темар вай мехка венача хана, ДаьттагIера Темара эскарах байда хьалбаьхка даьттагIой
*w*ww.ingli*ngvo.ru (c)
баьхаб цига цхьан юкъа.
1770-гIча шера Онгуштарча наха Барт-Босе яхача моттиге Эрсий мехкаца барт беш кильг яздеча хана Онгушта 24 зIамига юрт хиннай. 1858-гIча шера, ГIалгIай мехка йоккхий юрташ Iоехкача хана, уж юрташ йоха а яь, цхьа юрт – Онгушт Iойиллай эрсий паччахьа амарца.
Цу юрта цIерах хьахиннад эрсий метталара
*www.*inglingvo.r*u (c)
«ингуши» яха дош. «Онгушт» яхача деша ший маIан Iилманхошта довзац.
1860-гIча шера, Онгуштара гIалгIай ара а баьха, цу метте Iойиллар гIазкхий станица, «Тарская», аьнна, цIи а тилла. Онгушта гIазкхий баьхар Советий Iаьдал отталца. Советий Iаьдал эттачул тIехьагIа Онгушта юха а бах Iохайшар гIалгIай. Юрта цIи а меттаоттайир.
1944-гIча шера, галгIай
*www.ing*lingvo.ru* (c)
СибарегIа бахийтачул тIехьагIа, Онгушта хIирий Iохайшар. Юрта цIи юха а хийцар цар, «Тарское», аьнна. 1957-гIча шера гIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа, Онгушт ХIирий-мехка доалахьа йисай. Шоай юрта, шоай цIеношка гIалгIай чу а цабита, юрта юхе керда юрт Iойиллай гIалгIаша.
1992-гIча шера, октябрь бетта Буро тIеи Пригородни районеи баьхача гIалгIашта духьала эрсий эскарои
*www*.inglingvo.ru (c)*
хIираши тIом болабаьчул тIехьагIа, гIалгIай юха дIабаха безаш хилар юртара. ГIалгIай дIабахачул тIехьагIа еррига юрт йоагайир хIираша, цIенош вIашагIдаьхар. ХIанз гIалгIай юха а шоай цIенош юхахьалдеш ба Онгуште.
Онгушта юкъегIолла ГIалми Iодода. Из доацаш а кхы дукха зIамига хиш да Онгушта юхегIолла Iодолхаш: Гийрхи, Ахкирг, Iаьрчхи, Боархи, Буонхи, Сунхи, кхыдараш
*w*ww.inglingvo.ru (*c)
а.
Онгушта гонахьа дукха наха цIераш йоахаш моттигаш я: Ха даьгIача, Кхортой баьха дукъ, Шера чIодж, ЭгIара чIодж, Iаьли никъ, ЭгIара гIогIар чIодж, Лохерча гIогIара чIодж, МагIа гIогIара дукъ, Аллам босе, Къаж босе, Иловге, Буона чIодж, Сун чIодж, ЗIий чIодж, ГIалгIай аре, Хьамча къоньгий аре, Баьрс вийначе, Диназа дегIа чурт,
*www.ingli*ngvo.ru* (c)
иштта кхыяраш а.
Онгуште бах Евкурнаькъан, Поалонкой, Оздой, Кхорахой, Оальгатхой, ТIоаршхой, Матенаькъан, Шоанхой, Ноакастхой, Кокурхой, Коазой, БIархой, ТIумхой, Хамхой, Буружнаькъан, Дзарахнаькъан, Хьулхой, Лоалахой, Леймой, Мейринаькъан (Сейнарой), ГIуражнаькъан, Хазнаькъан, Котанаькъан, Тоачнаькъан (Мецхалой), Гатинаькъан, Цисканаькъан, Баркинхой, Хоаной, кхыбараш а.
ТIаргам
ТIаргам – къаьна юрт я. Цхьорой-лоама дукъан кIал, Эса аьтта
*www.i*ngl*ingvo.ru (c)
берда тIа улл из. Укхазаа хIанз йиъ вIови дукха гIалаши я. Къаьнарча хана вIовнаш а гIалаш дукхагIа хиннай. Царна гонахьа тIох яь гIап хиннай. ГIалгIай СибрегIа бахийтача хана дукхагIъяраш вай моастагIаша лелхийтай уж. ГIалгIай СибрегIа болаш лоамара ГIалгIайче Гуржий мехках дIатеха хиннай. Юрта пхий баьхаб. ГIалгIай цIабаьхкачул тIехьагIа дIабахаб уж.
*www.in*glingvo.ru (c)*
ТIаргама юхеда IодоагIа ТкъабIархо-аьли. Эсах дIакхет из. ТIаргама гонахьа зIамига юрташ яда: ГоретIе, КIал-гIалаш, ГIаналгIалче. ЦаI-шиъ гIала мара йоацаш, зIамига юрташ я уж. Цхьачар уж юрташ ТIаргамаца лоархI.
Юкъерча бIаьшерашка ТIаргама юхегIолла тIехбоалаш хиннаб таьргхой ковраш лела Даьре Никъ. Из лорабеш, цу таьргхошкара йоал йоаккхаш, царца базар еш хиннаб тIаргамхой.
*www.ingli*ngvo*.ru (c)
ГIалгIай багахбувцама тIа дувц, ТIаргама юхе йоккха базар вIашагIкхеташ хиннай, яхаш.
ТIаргаме доккха ши элгац да. ЦаI юрта юкъе да. ШоллагIдар – ГIалгIай мехка доккхагIчарех дола элгац – Аьлби-Ерд – Эса аьрда берда тIа улл, ТIаргама духхьала. Ший хана текъа дукха нах гулалуш, доккха элгац хиннад из. Таханарча дийнахьа кхо
*www.*inglingvo*.ru (c)
пен мара хIама дисадац цох.
ТIаргамара дукха тайпаш хьадаьннад. Уж да: ГIарбакхнаькъан (Ознаькъан, Тутайнаькъан, Угурчнаькъан, Гасарнаькъан, Осканнаькъан, кхыбараш а), Iарчакхнаькъан, Малсагнаькъан, Беканаькъан, Пхьиленаькъан, Гойганаькъан Тиймарзнаькъан, Султагнаькъан, ЖогIартхоаной, кхыбараш а.
ГIалгIай СибрегIара цIабаьхкача хана цхьабола тIаргамхой шоай юрта бах Iохайша хиннаб. Амма 1962-гIча шера Iаьдало Хьулел магIахьа мел ядача юрташкара лоамарой *ww*w.ingli*ngvo.ru (c) Наьсаре IокIалбаьхаб. Цу хана денз яьсса улл ТIаргам.
Коазой Нурдин
«Са еза ГIалгIайче»
Iалаьмате чIоагIа хоза ба са мохк. Даьхенцара безам чIоагIа ба са. Мах баь варгвоацаш хоза а,боккха лоархIам болаш ба,аьнна хет сона вайнаьха багахбувцам. Цун эггара дикагIйола произведенеш даьшкара тIехьенга ювлаш, эзараш шераш а даьнна,тха ханага кхаьчай. Эггара хозагIа йола моттигаш я вай ГIалгIайче. Вай мехка, гIолла чакхдоалаш массехк хий да: Тирк, Iарамхи, Эса, Шолж, ГIалми, Фарта. Тайп-тайпара лоамаш, хьунаш, довкъаш беркате йоккха шаьра аренаш-цхьаккха, а лаьттан гаиз яц ГIалгIайче йоацаш. Сона чIоагIа лоархIаме, хоза хет чIоагIа В. А. Сухомлинский яздаь дешаш. «Наьна мотт ца безаш, цо яхар ца ховш вола саг-дай а тайпа а доацар ва.
Даьй-мохк беза йиш яц наьна метта дош ца дезачоа!!!
Дукха говзалаш хьакхеллай адамий хьаькъало, говзало. Даькъал хилда хьаьнал вахар тIом юкъе а боацаш вай мехка дезар халкъаш паргIатадоалаш.
Дала дукха йоаха, йойла са еза ГIалгIайче!
Язъяй: Галай Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5
28-гIа сентябрь 2010 шу
ХIара сага ше ваь моттиг хьамсара хул. Мишта а хургьяц из хьамсара, зIамига волча хана денз цун хозленга дIа Iамаш, хIара моттиг йовза а йовзаш хьалкхийна хилча? Иштта я са эггара хьамсара йола моттиг – са еза ГIалгIайче. Ше зIамигача ханага хьажача боккха чулоацам болаш ба цун вахара никъ: Хьайийла я ГIалгIай Паччахьалкхен Университет, дешархошта лицей, гимназии, дукха керда школаш, берашта ловза а лела моттигаш. Дуккха халонаш тIаетта яле а, наха шоайла вIаший новкъостал ду, барт, къахетам, цхьоагIо бахьан долаш латт вай хоза ГIалгIайче.
«Хьа байракха тIа лепаш Маьлх лир хилча,
-Малх сана сийрда хила деза хьа вахар, ГIалгIайче!»
Язъяй: Бакаева Зухра 7 «а»
Сипсой-гIалатIара юкъара школа №5
28-гIа сентябрь 2010 шу
2 часа утра 23 февраля 1944 года началась самая известная операция по этнической депортации — переселение жителей Чечено-Ингушской АССР, образованной за десять лет до этого путем объединения Чеченской и Ингушской автономных областей.
Депортации «наказанных народов» были и до этого — немцы и финны, калмыки и карачаевцы, и после — балкарцы, крымские татары и проживавшие в Крыму греки, болгары и армяне, а также турок-месхетинцев из Грузии. Но операция «Чечевица» по выселению почти полумиллиона вайнахов — чеченцев и ингушей — стала самой крупной.
Решение депортировать чеченцев и ингушей Президиум Верховного Совета СССР мотивировал тем, что «в период Великой Отечественной войны, особенно во время действий немецко-фашистских войск на Кавказе, многие чеченцы и ингуши изменили Родине, переходили на сторону фашистских оккупантов, вступали в ряды диверсантов и разведчиков, забрасываемых немцами в тыл Красной Армии, создавали по указке немцев вооруженные банды для борьбы против советской власти, а также учитывая, что многие чеченцы и ингуши на протяжении ряда лет участвовали в вооруженных выступлениях против советской власти и в течение продолжительного времени, будучи не заняты честным трудом, совершают бандитские налеты на колхозы соседних областей, грабят и убивают советских людей».
Сложные отношения этих двух народов с властями были еще до войны. До 1938 года не было даже систематического призыва чеченцев и ингушей в Красную Армию — ежегодно призывалось не более 300-400 человек.
Затем призыв был значительно увеличен, а в 1940-1941 годах проводился в полном соответствии с законом о всеобщей воинской обязанности.
«Отношение чеченцев и ингушей к советской власти наглядно выразилось в дезертирстве и уклонении от призыва в ряды Красной Армии. При первой мобилизации в августе 1941 г. из 8000 человек, подлежащих призыву, дезертировало 719 человек. В октябре 1941 г. из 4733 человек 362 уклонились от призыва. В январе 1942 г. при формировании национальной дивизии удалось призвать лишь 50 процентов личного состава. В марте 1942 г. из 14576 человек дезертировало и уклонилось от службы 13 560 человек, которые перешли на нелегальное положение, ушли в горы и присоединились к бандам. В 1943 г. из 3000 добровольцев число дезертиров составило 1870 человек», — писал в докладной записке Л.П. Берии заместитель наркома, комиссар госбезопасности 2-го ранга Б.З.Кобулов.
По его данным, в республике было 38 сект, насчитывающих свыше 20 тысяч человек. Это были в основном иерархические организованные мусульманские религиозные братства мюридов.
«Они ведут активную антисоветскую работу, укрывают бандитов, немецких парашютистов. При приближении линии фронта в августе-сентябре 1942 г. бросили работу и бежали 80 членов ВКП (б), в том числе 16 руководителей райкомов ВКП (б), 8 руководящих работников райисполкомов и 14 председателей колхозов», — писал Богдан Кобулов.
После начала войны мобилизация чеченцев и ингушей оказалась фактически сорванной — «полагая и надеясь, что СССР войну проиграет, многие муллы и тейповые авторитеты агитировали за уклонение от военной службы или дезертирство», говорится в подготовленном международным фондом «Демократия» сборнике документов «Сталинские депортации. 1928-1953».
Из-за массового дезертирства и уклонения от службы весной 1942 года приказом НКО СССР призыв в армию чеченцев и ингушей был отменен.
В 1943 году был разрешен призыв примерно 3 тысяч добровольцев, но две трети из них дезертировало.
Из-за этого не удалось сформировать 114-й Чечено-Ингушскую кавалерийскую дивизию — ее пришлось переформировать в полк, однако и после этого дезертирство носило массовый характер.
По данным на 20 ноября 1942 года, в Северной группе Закавказского фронта было все 90 чеченцев и ингушей — 0,04%.
Герои войны
При этом многие попавшие на фронт вайнахи проявили себя с лучшей стороны и внесли вклад в победу советского народа в Великой Отечественной войне в 1941-1945 годы.
Имена трёх чеченцев и одного ингуша увековечены в Мемориальном комплексе защитников Брестской крепости. Но в героической обороне Брестской крепости, ставшей символом стойкости и мужества, участвовали, по разным данным, от 250 до 400 выходцев из Чечено-Ингушетии. Вместе с другими частями Красной армии в Бресте воевали 255-й Чечено-ингушский полк и отдельный кавалерийский дивизион.
Ответ:
Г1алг1ай Эздел
Автор: Хамхой Дауд
Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна — аьле! Кхы оалаш да, «Эздел долчча — сабар да, — сабар долча — денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.» Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да — нана, воша — йиша, даь -йиша, даь воша, наьна — йийша, наьн — нана, даь — да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел.
Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: — наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь — эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар — из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша — да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. «Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха» яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.
Объяснение: