Тхуна т1ом ца беза сочинение

Нохчийн литература
, 10 кл.Терахь: ________________

Хьехархо: Гадаева
Х.С-Х.

Урокан чулацам: Нохчийн
литература Сийлахь-боккха Даймехкан тIом лаьттинчу шерашкахь (1941-1945)

 Урокан 1алашо: Сийлахь-боккха
Даймехкан тIом лаьттинчу шерашкахь (1941-1945)кхоллаелла литература йовзийтар.2
махке а,матте а безам кхоллар

Урокан г1ирс
:компьютер,суьрташ,книгаш.

Урокан тайпа :довзийтаран

Урок д1аяхьар.                                       
Даймахкехьа
майра леташ,

                                                                                 Халкъан
маршо доггах ларъеш,

                                                                                   
Шайн сий-пусар дан йиш йоцуш,

                                                                  
                           Шу ду уггар турпалчарах.

1.Ойла т1еерзор.

2.Ц1ахь
бина болх таллар.

ТIедахкарш

1. ХIун тематика ю
Хамидов Iабдул-Хьамидан дийцарийн?

2. Яздархочун
дийцарийн жанран башхаллаш муха ю?

3. ХIун чIагIдеш
а, стенна дуьхьал хьажийна а хета хьуна Ха-

мидов
Iабдул-Хьамидан дийцарш?

3.Керла
коьчал йовзийтар(Хьехархочун дош)

Адамийн машаран
къинхьегам юкъахбаьккхира гитлеровски Германис ямартлонца болийначу тIамо. 1941-чу
шеран 22-чу июнехь вайн Даймахкана тIелетира фашистски мехкашдIалецархой.
Дуьненахь хIинццалц схьа хиллачу тIамех уггаре буьрса а, къиза а тIом бара
милитаристски Германис болийнарг. Iаламат яккхий халонаш хIиттира вайн
Даймахкана хьалха. Кхийолу пачхьалкхаш дIалоьцуш вайна тIекхаьчна, герзах
йоьттина йолу фашистски ардангаш эшо езара. Дерриге халкъаш хьалагIевттира мостагIчунна
дуьхьал, дIаболабелира Сийлахь-боккха Даймехкан тIом.ТIамо хийцира Даймехкан
дерриге а дахар. Берриге ницкъ мостагI эшорна тIехьажо дийзира. Литературина
хьалха а хIиттира керла декхарш. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болчу шерашкахь,массо
а къаьмнийн литературашна санна, нохчийн литературина хьалха а хIиттира Даймохк
фашистски акхаройх ларбарна тIехьажийна долу сийлахь декхарш. Герз кара а
лаьцна, тIаме хIиттира цхьаболу яздархой, вукхара идейно-политически болх
вовшахтухура халкъа юкъахь. Массо а яздархочун дош даггара, ницкъах дуьззина
дара оцу буьрсачу

хенахь. Яздархойн
исбаьхьаллин дашо адамийн дегнашкахь луьра цабезам кхиабора мостагIчуьнга,
Iорайохура фашистски мехкашдIалецархойн Iалашонаш. Шайн произведенешца цара
кхин а

алсамбоккхура
Даймахке а, халкъе а болу мерза безам, бIаьхойн дегнашкахь стогалла, майралла
кхиайора. Лаккхарчу идейни айамца кхочушдира вайн литературо оцу халачу хенахь
шена хьалха лаьттина сийлаллин декхарш. ТIеман юьххьехь дуьйна литературин
коьрта тема хилла дIахIоьттира мостагI хIаллакваран, даймохк фашистски йовсарех
паргIатбаккхаран тема. Яздархойн ерриге а произведенеш оцу Iалашоне хьажийна
яра. Къаьсттина сиха араевлира поэтически произведенеш. Царна тIехь поэташа
Iорайохура мостагIчун ямарт Iалашонаш, гойтура фашизман ма-ярра йолу амалш, дерриге
а адамашка тIамна ондда дуьхьало яре кхойкхура. Оцу кхайкхаман маьIна “мехкан
сий лардан”, мостагI эшаван адамийн ойла гIаттош дара. Иштта яра Мамакаев
Iаьрбис язйина «Дерриге а тIамна» цIе йолу стихотворени,Саидов Билалас язйина
«ДIахоалда хьуна» боху стихотворени, Музаев Нурдинан, Эдилов Хасмохьмадан,
Сулаев Мохьмадан стихотворенеш.1941 шарахь, тIом дIаболабелла дукха хан ялале,нохчийн,гIалгIайн,
оьрсийн меттанашкахь язйина произведенеш тIехь а йолуш арахийцира №1 йолу
“Альманах1

”. Нохч-ГIалгIайн
яздархойн Союзо арахецначу оцу альманаха тIехь зорбатоьхна яра Музаев

Нурдинан, Эдилов
Хасмохьмадан, Яндиев Джамалдин, Осмиев Хьамзатан, кхечеран а стихотворенеш,
публицистически статьяш, кхийолу материалаш а. “Тахана хIор советски стаг
турпалхо хир ву. Шайн догIмашца ларбо турпалхоша шаьш кхиийна нанаДаймохк. Цара
балар гIоле лору безаш болу нана-Даймохк мостагIчунна дIа ца луш. Иштта болу
турпалхой эшалур бац, уьш мостагIчух озалур бац… МостагI вохийна хир ву!
Фашизман цIийшлахь долу куьг сацийна хир ду! Толам вайгахь хир бу!” – бохуш
чIагIдора яздархоша.

1941 шо чекхдолуш
араелира “Капитан Маташ Мазаев” цIе йолу книга. Цу тIехь нохчочун Мазаев
Маташан бIаьхаллин хьуьнарш дуьйцуш йолчу “Правда” газета тIера схьаэцначу
материалашца цхьаьна зорбатоьхна яра Мамакаев Iаьрбин “Турпалхочун танкистан
доьзал” аьлла, очерк а, “Чевнаш хиллачу капитане”

цIе йолу
стихотворени а, кхечу нохчийн, оьрсийн, гIалгIайн яздархойн Мазаев Маташан
тIеман хьунарех лаьцна йолу произведенеш 1Альманах – тайп-тайпанчу яздархойн
произведенех лаьтташ йолу литературин Сборник.а. Ишттачу произведенеша майрачу тIемалойх
масал эцаран ойла кхиайора, мостагIчунна ондда дуьхьалояран, Даймехкан паргIато
ларъяран лаам чIагIбора.

Даймахке кIорггера
безам кхиош яра Мамакаев Мохьмада тIом болчу хенахь язйина стихотворенеш а. Дог
Iовжош ю цуьнан “И йоьлхуш яц” цIе йолу жима стихотворени. Говза поэтически васт
кхуллуш гайтина цу тIехь тIамехь кIант вийна нана. Шен кIантана дог лозу
цуьнан, халчухIоьттина иза, амма йоьхна яц. Даймахке деана вон кхин а алсам
Iаьткъина нанна, бекхаман ойла гIаьттина цуьнан кийрахь.

Шен кIентан коша тIехь лаьтта.

ХIан-хIа, яц! Йоьлхуш яц и нана:

Катоьхна и борзах хьаьрчи.

ТIаккха, шен кхолламна кIел сецна,

И гIаьтти дог цIарца догуш,

Ягийнчу хIусамех бIаьрг кхетта –

ГIулч яьккха цуо, хьалха йолуш.

ЦIе яккха, доттагIа, нуьцкъалчун:

Безамо гулийна чIир ю,

Я ненан сийлахьа безам бу?

КIант вийначу ненан васт хIоттош,
яздархоша гойтура цуьнан Даймахке болу боккха безам.Вайнехан халкъан барта
произведенешкахь санна, кIант дIахьажош нанас цунна тIедиллира майра хилар, ша
ца кхоош, Даймохк Iалашбеш, эшахь шен са а дIадалар. Осала хилий, кIиллолла
дахьаш шена тIе юха ма воьллахь, олий, кхуьйлура нанас тIаме воьдучу кIанте. Мамакаев
Мохьмада шен ”КIиллочунна” цIе йолчу стихотворени тIехь дика гайтина стешхалла,
тIамехь шен са дадийна лелар халкъалахь дукха сийсаза хилар. Ишттаниг, юха цIа
вирзича, тIе ца оьцу дас а, къомо а, махко а. Халкъан цIарах поэто боху  кIиллочуьнга:
“Къам, хIусам я Даймохк мичахь бу хьан? Йишвешин, доттагIчун цIе яккхалахь.
Даймохк бац, къам а дац, осала са”– халчу дийнахь Даймахкана ямарт хиллачунна
цкъа а геч ца до

адамо, неIалт кхайкхош бIалл кхуссу
цунна:

ДIо новкъахь гуш болу и лекха барз

Ас хьуна кхийсинчу бIаьллеха бу…

Кхоссалаш, кхоссалаш цу барзе бIал!

И хьан барз неIалтца хьекъабеш бу.

Иштта нуьцкъала сурт хIоттадо
Мамакаевс шен махкана ямарт хиллачуьнга болу цабезам буьйцуш.

“Фашисташна дуьхьал стихаш” аьлла,
сборник арахийцира вайнехан поэташа 1941 шарахь. Оцу поэтически сборника тIехь
яра

Мамакаев Iаьрбин, Музаев Нурдинан,
Эдилов Хасмохьмадан, кхечеран а фашисташна дуьхьал хьажийна йолу стихаш.
МостагIчунна

дуьхьал халкъан оьгIазло гIаттайора
оцу произведенеша. Даймахке, халкъе йолу ойла чIагIйора.

Оьрсийн яздархойн публицистически
статьяш, очеркаш,стихотворенеш, кхийолу тIеман тематиках лаьтта исбаьхьаллин произведенеш
нохчийн матте а йохуш, зорбатухура. Ишттанохчийн маттахь араевлира А. Толстойн
статья “Мила ву Гитлер,стенга кхача гIерта иза”. И. Эренбурган “Адамаш
даархой”,“Муьлш бу уьш”, “Стешха тIемало Бенито Муссолини”, Н. Тихоновн
“Кавказан сий”, П. Павленкон “ГIазот”, В. Гроссманан “Боьмаша цIийIуьйдурш”,
цаьрга терра кхийолу произведенеш а. Лев

Кассила берашна язйина “Кегий
Буденовхой” цIе йолу книжка а арахийцира Мамакаев Iаьрбис гоч а йина. Оцу
произведенеша фашистийн Iаьржа Iалашонаш Iора а йохуш, адамийн дегнашкахь цаьрга
луьра цабезам гIаттабора. ТIеман хенахьлерчу дуккха а произведенешкахь къаьсташ
билгалдолу бIаьхочун турпалаллин васт. Бакъонца болчу тIамехь Даймохк ларбеш
волу тIемало ша тоьлург хилар даиманна тешна хуьлу. МостагI мел ницкъ болуш
велахь а, иза эшавийр вац аьлла

цхьацуьрриг а шеко йолуш бацара
вайн тIемалой.Нохчийн поэзехь кхоьллина долу бIаьхочун исбаьхьаллин васт
Даймахко кхиийнчу тIемалочун йоккха патриотизм а, турпалалла а гойтуш дара.
Саидов Билалин “ТIемалочуьнга”, “Советски эскар”, “КIанте”, Эдилов Хасмохьмадан
“БIаьрзе стаг”, “ТIемало хьоьга!”, “Кавказан аьрзу”, “Суьрте”, Музаев Нурдинан
“Толам вайн бу”, “Вайна хьехна” бохучу стихотворенешкахь вайна хьалха хIутту
шен Даймехкан а, халкъан а маршо ларъярхьама муьлхха хало ловш волчу,
мостагIчунна йоккхачу турпалаллица дуьхьал волучу тIемалочун васт.

Саидов Билалас “ТIемалочуьнга” цIе
йолчу шен стихотворени тIехь яздо:

Даймахкехьа майра леташ,

Халкъан маршо доггах ларъеш,

Шайн сий-пусар дан йиш йоцуш,

Шу ду уггар турпалчарах.

ХIор дешан къеггина маьIна а долуш,
кхета аттачу, ондда интонаци йолчу оцу стихаша дика гойту бакъонехьа къуьйсуш болчу
тIемалойн патриотизм а, майра дог-ойла а. Ницкъ а, оьздангалла а шайца
билгалйолучу “майра леташ”, “маршо… ларъеш”,

“сий”, “турпалчарах” бохучу дешнаша
гIо до паргIато ларъеш волчу бIаьхочун дуьззина васт кхолла. “Советски эскар”
цIе йолчу

стихотворени тIехь авторо чIагIдо
вайн тIемалой – “дог майра лоьмаш” мостагIа цуьнан шен “бенахь” вохор волуш
хилар. Саидов Билалин кхечу стихотворенин лирически турпалхочо боху: “Дог дера
сан майра кIант, етташ ата мостагIа!”

Даймохк ларбеш волу тIемало
гуманист ву, къинхетамен дог ду цуьнан, амма цуьнан “бекхаман ойланаш малх бузе
керча”. Шен махка бохам бохьуш веанчу мостагIчух дера лета иза, цунна тIехь толам
баккхархьама эшахь, шен са а дIадала кийча ву. Ишттачу бIаьхочун васт хIутту
Эдилов Хасмохьмада тIеман хенахь язйинчу стихотворенешкахь. Буьрсачу тIамехь
чIагIло фашисташна дуьхьалгIаьттина ойла. “БIаьрзе стаг” цIе  йолчу
стихотворени тIехь поэто гайтина тIамехь “бомбано чов ярна” бIаьрса дайна
салти. Иза шегара  бала балхош вац, мелхо а шех къахетачеран дог ир-кара хIит-тадо
цо. “Болатал чIагIло шу фашисташ бохо!”– иштта бу салтичун даггара лаам.

“Кавказан аьрзу”, “Суьрте” цIерш
йолчу стихотворенешкахь Эдилов Хасмохьмада хIоттийна вайн халкъан сийлахьчу
кIентанСоветски Созан Турпалхочун Нурадилов Ханпашин васт. Майрачу бIаьхочо
Нурадилов Ханпашас шен къона дахар дIаделла  Даймохк ларбеш. Ханпашина дукха
безара ша кхиийна Даймохк, цуьнга ца лалора фашистски йовсарша иза аьшнашбар.
Шен лаамехь фронте вахана волу Нурадилов чIогIа летара мостагIех, цаьрга болчу 
цабезамах дуьзнера цуьнан майра дог. Луьрчу тIамехь цхьа эзар гергга фашист
вожийна турпалчу пулеметчико. Поэто исбаьхьаллин васт хIоттош билгалдоху
къоначу тIемалочун бIаьхаллин хьуьнарш, Даймехкан дуьхьа, халкъан дуьхьа цо шен
дахар дIаделла хилар. Нурадилов Ханпаша шен са кхоош а, Iожаллех кхоьруш а вац.
Иза Даймахкана орцахваьлла, хьашт хиллачохь Iожалла тIеэца кийча ву. «Ша винчу
халкъана дахар дIаделла, герзаца Iожаллин тIаме дIахIоьттира”– боху стихотворени
тIехь. Халкъана паргIато йоккхуш велларг даиманна а адамийн дегнашкахь вуьсу,
цуьнан цIе цкъа а йицлуш яц. Цундела поэто Ханпаша дагалоцуш боху

“Декар ду халкъан аз дуьне мел деха,
декар ду иллеш а, хьан хьуьнар дуьйцуш».

Эдилов Хасмохьмадан тIеман
хенахьлерачу стихийн лирически турпалхочун дог-ойла къеггина гучуйолу «Сий
делахь, Латта!” цIе йолчу стихотворени тIехь. КIорггера маьIна долуш ю
поэтически говза язйина йолу и стихотворени. Стеган дахар, ирс, сий цуьнан шен
Даймахкаца йолчу юкъаметтигах дозуш ду. Даймехкан латта ду стаг сийлахь веш
дерг, цуьнга ирс кхочуьйтург. Иза лардар хIоранна а тIехь ду. Эдиловн лирически
турпалхочо чIагIо йо

“кхехка цIий саццалц” и лардан.
Нагахь санна мостагIчуьнца дIахьочу къийсамехь валар нислахь “Хинболчу сан
борзах цинц

тохий бIаьрга, Совцабе! Ата уьш!
ХIаллакбе, Латта!”– боху цо. “Латта” боху дош шуьйрачу маьIнехь даладо поэто.
Иза вина меттиг а ю, вайн берриге Даймохк а бу.

Чов йоцуш, цIий доцуш,

ТIом хилла бац-кха,

Ирсан стом ларбан а

Дац цуьрриг атта.

Ас дегI ца кхоийна

Сайн дуй чекхбаккха:

“Кхехка цIий саццалца

Хьо лардан, Латта!”

Лирически турпалхочун кхоллам
Даймехкан лаьттах дIакъасталур боцуш бу. “Турпалхойн могIарехь” шен Iожаллин
сахьт тIехIоьттича а, бовхачу безамах юьззина йолчу сирлачу ойланца боху цо:
“Чурта тIе яздан хьан баркалла оьшу, ирс къуьйсуш  веллачун, сий делахь,
Латта!”

ТIеман заманахьлерчу нохчийн
литературехь мехала произведени ю Сулаев Мохьмадан «Малх тоьлур бу» цIе йолу
поэма.

Оцу поэмел хьалха тIеман хьокъехь
Сулаев Мохьмада язйинера“Малх къуьйсу тIом”, “ГIовтта” цIерш

йолу стихотворенеш. Царна тIехь
поэт кхойкхура массаьрга а “Даймехкан сий лардечу цу тIаме” хIиттаре. Фашистийн
къиза амалш схьагойтуш, адамийн дог-ойла царна дуьхьалъяккхар яра авторан
Iалашо. Изза тема кхидIа а кIарг а еш, хIоттийна “Малх тоьлур бу” цIе йолчу
поэми тIехь а. Шуьйра чулацам болуш ю поэма. Фашистски Германин“Iаьржа
хьарамло” ма-ярра гайтар; адамийн йоккха патриотизм; дерриге а къаьмнаш
цхьабарт хилла мостагIчунна дуьхьал довлар; вайн тIемалой Даймохк ларбеш майра
летар а, церан даккхий хьуьнарш а; тылехь адамаша боху къинхьегаман толамаш –
иштта ду поэми тIехь къастош долу гIуллакхаш. МостагI мел чIогIа велахь а, вайн
халкъаша цунна тIехь толам боккхург хилар чIагIдо автора.Поэми тIехь ши идея,
ши ницкъ бу вовшашна дуьхь-дуьхьал лаьтташ: “Цхьаъ – Серло – СССР коьртехь!
Важа–Бода – гитлеризм коьртехь!” Серлой, Бодий поэтан символаш ю. Серло —
диканиг,адамашна паргIато яхьарг, маршонан идеалах дозуш дерг ду. Бода -вониг,
къизаниг, Iазапехь адам латтош дерг, фашизмах дозург ду.

Иза тидаме эцча, къеггина
билгалдолу поэмин А.С. Пушкинан дешнех лаьтташ йолчу эпиграфан маьIна а “Малх
бехийла, дIабойла бода!”

М. Сулаевс поэтически сурт хIоттош
гойту халкъийн неIалт хилла болчу фашистийн ямарт амалш:

Фашисташ! Можа кучамаш! Iаьржа
дегнаш!

ТIаьххьара, шаьш далале аьлла,

Шу тохаделла, карзахдевлла

Вонна нуьйр тиллина,

И шайн дин хаьржина,

Дуьненчохь и хоьхкуш хьийза:

Доцчу вон кхачо гIерташ,

Долчохь дика дохо гIерташ.

“Зулам дебош” чубаьржинчу
фашисташна дуьхьал гIевттира“миллионийн дегнаш”.Вайн боккхачу Даймехкан дерриге
а халкъаш вовшашца

юххера доттагIалла, вошалла долуш
хиларо а, уьш цхьабосса мостагIчунна дуьхьал довларо а тоьшалла дора фашизм
хIаллакйийриг хиларан. Поэми тIехь къастош хьахийна къаьмнийн

республикаша мостагIчунна тIехь
толам баккхарехьа лоцуш долудакъа.

 МостагIчунна дуьхьал лаьтташ волчу
тIемалочун лаам а,доьналла а нуьцкъала сурт хIоттош гойту поэто:

Шу гинчу сохьтехь, карахь герз ца
нислахь.

Шен кийрара даьккхина цо дог тухур
ду!

Дуьненнал бомба тIекхетча санна,

Шу лелхар ду!

Исторически дIадахнарг теллича а
билгалдолу поэмин лирически турпалхочунна фашисташ “шайн Iожаллина тIе” боьлхуш
хилар.

1943 шарахь язйина йолчу оцу поэми
тIехь Сулаев Мохьмада дог тешош гайтира вайн халкъаша фашизмана тIехь
шекойоццуш толам боккхург хилар. ТIеман халчу муьрехь мостагI эшорг хиларан
ойла адамийн дегнашкахь чIагIъяр доккха маьIна долуш гIуллакх дара.

ТIеман заманахьлерчу нохчийн литературо,
кхечу къаьмнийн литератураша а санна, шен болчу ницкъаца гIуллакх дина фашисташ
хIаллак а бина, Даймохк паргIатбаккхарехьа.

ТIедахкарш

1. Сийлахь-боккха Даймехкан тIом
болабеллачу хенахь литературина хьалха хIун декхарш хIиттира?

2. Муха чулацам бара тIеман хенахь
араевллачу произведенийн?

3. Нохчийн литературехь кхоьллинчу
бIаьхочун вастан хIун башхаллаш яра?

4. ХIун маьIна хета хьуна Мамакаев
Мохьмадан «И йоьлхуш яц»цIе йолчу стихотворенин?

1амийнарг
т1еч1аг1дар:

ТIедахкарш

1. Муха чулацам
болуш ю Хамидов Iабдул-Хьамидан драматур-

гически
произведенеш? Т1еман теманах дийца

Ц1ахь бан
болх:

Аг1о 194-201
чулацам схьабийца.