Туган
авыл турында.
Нинди
матур, иркен, саф һавалы,
Нинди
күркәм безнең ягыбыз.
Кайда
бар соң бездәгедәй яклар,
Гүзәл
дә соң туган ягыбыз.
Һичшиксез, һәрбер кешегә үз туган
ягы кадерле. Миңа үз туган җирем якын һәм сөйкемле. Үзем Уфа шәһәрендә туып,
әле анда яшәсәм дә, авыл табигатен мин күбрәк яратам. Шуңа да еш, бигрәк тә
җәйләрен, әниемнең туган авылына, дәү әнием һәм дәү әтием янына ашкынам. Анда
саф һава, бик матур кырлар, урманнар, болыннар, таулар, елга-күлләр бар.
Җәйге эссе көннәрдә иртән-иртүк,
елга буена балык тотарга төшеп утырырга рәхәт. Кичен болынга чыгып, дус-ишләр
белән уеннар оештырырга бик кызык.
Урманга барсаң, җир җиләге, каен
җиләге, гөмбәләр җыеп була.
Туган ягым табигате турында
никадәр генә язсам да, аның матурлыгын сүзләр белән генә аңлатып бетереп
булмый. Кыш көннәрендә аның әрем исе дә сагындырып куя бит хәтта.
Шулай ук изге күңелле халкы, бай
тарихы белән дә аерылып тора минем яраткан авылым.
Мәңге яшә син авылым!
“ Туган авылым”
Туган авыл… Йөрәккә иң якын һәм кадерле сүз. Безнең һәрберебезнең газиз туган йорты, йортыбыз урнашкан кадерле туган авылы бар. Һәр авылның үзенә генә хас, кабатланмас, истә кала торган урыннары күп. Сокланып туймаслык тугайлар, челтерәп ага торган чишмә буйлары, балыклы күлләре, куе әрәмәләр белән уратылган елга үзәннәре, басулары, шаулап торган урманнары күңелгә рәхәтлек биреп, туган авылга мәхәббәт хисе уята. Кая гына барсак та, туган авылның матурлыгын берни дә алмаштыра алмый. Аның һәр сукмагы күңелгә якын.
Минем Туган авылым Әлдермеш. Табигатьнең иң матур җирендә урнашкан. Мин чын күңелемнән туган авылымны яратам, аның гүзәллегенә сокланам. Авылымны сөймәслек тә түгел шул: ул, минемчә, бөтен дөньяда бер генә, бары тик бер генә! Авылдагы матурлыкның чиге юк! Ул үзенең болыннары, басулары, кырлары белән җәлеп итә. Әлдермеш авылының тирә-ягын урманнар, җиләк-җимешкә бай матур калкулыклар чорнап алган. Күккә менеп карасаң, яшел диңгез эчендәге утрау кебек күренәдер ул. Талгын җил искәндә, болын өстенең дулкынлануыннан күзеңне ала алмый торасың. Нинди генә чәчәкләр юк! Әйтерсең табигатьтә булган бар төсне шунда җыйганнар. Искиткеч матур гүзәллек! Иртәнге кояш күтәрелгәндә илаһи нурларын, бөтен яктылыгын авылга сибә. Авылым, әкияти манзара эчендәге кебек.
Авыл уртасыннан бик матур Сая елгасы ага. Суы артык тирән булмаса да, анда балык бик күп. Шулай ук Сидеркә чишмәсе бар. Тәмле чишмә суын эчеп тә туя торган түгел. Авыл халкы шул чишмәдән су ташый. Авыл уртасында – иман йорты – “Әмир” мәчете урнашкан. Мәчетебез бик зур, бик матур һәм үзенә җәлеп итеп тора. Ул бервакытта да буш булмый. Бигрәк тә җомга көнне. Әлдермеш халкы монда намаз укырга килә. Кичен аннан моңлы азан тавышы ишетелә. Авылда тагын кибет, мәктәп, балалар бакчасы һәм медпункт бар. Авылымның халкы да кешелекле, инсафлы һәм ярдәмчел. Авылымда үз эшен сөйгән хезмәт кешеләре яши.
Алар — авылыбызны яратучылар. Авылыбыз белән горурланып, аның данын тирә – якка тарату өчен тырышалар.
Әйе, мин авылымны, аның табигатен, кешеләрен бик яратам. Авылымның матурлыгын сөйләп тә бетерерлек түгел. Аның саф һавасы, тәмле суы мине үстерә. Күңелемне бетмәс – төкәнмәс горурлык хисе били. Мин үземне чиксез бәхетле тоям! Авылны бетермичә, аның өчен борчылып яшәүче апа — абыйларга, әби – бабайларга мең – мең рәхмәт! Әкият илендәге кебек яшибез! Хикәямне шигъри юлларым белән төгәллисем килә:
Туган җирем — син бөек илкәемнең
Җанга якын һәрбер почмагы.
Җылытып яшәр мине гомер буе
Туган авылымның кайнар учагы.
Игътибарыгыз өчен рәхмәт.
Туган авылым
Туган авылым! Күңелемә шул чаклы якынсың, кадерлесең һәм изгесең син. Бәпкә уләнле урамнары да, кышкы суык бураннары да, диңгез кебек дулкынланып яткан иген кырлары да – барысы да күз алдымда, һәммәсе йөрәк түрендә.
Кеше кайда гына яшәмәсен, кем генә булып эшләмәсен – күңеле белән ул туган якларыннан аерылмый. Башыңа кайгы килгәндә – кайгыңны уртаклашырга, чит җирләргә чыгып киткәндә – чагыштырып карага, җиңүләргә ирешкәндә – уңышларыңны күрсәтергә, көчең бетеп, арып егылганда – өр-яңа куәт алырга туган ягың кирәк. Ул сине аңлый, бервакытта да кире какмый.
Минем туган җирем Краснокама районы Яңа Кабан авылы. Яратам мин туган авылымны! Кереп адашырлык кара урманнарына, ярларыннан ташып аккан Агыйделгә, куе яшел чирәм болыннарына – сокланып туя алмыйсын! Картәнием сөйләве буенча сугыш елларында шул болын-урманнарында үскән кузгалак, балтырган, җиләк-бөрлегәннәр күпләрне туендырган, ачлыктан коткарган. Беренче үләннәр шыта башлауга, шуларга күз карашлары белән ябышып, күпме кеше ач үлемнән котылып калгандыр?!
Авылымның яме, аның кешеләрендә дә күренә. Минем картәниемне генә алыйк. Юк, ул күренекле галим дә, табиб та түгел. Ул – өч баласы өчен әни, биш оныгы өчен картәни. Бүгенге көндә дә ишек алды тулы кош-корт, бакчасында җиләк-җимешләре бик күп була. Картәнием тәмле-тәмле татар халык ашларын мичтә пешереп, безне сыйларга ярата. Ә чәк-чәкне ул туйларга, авылдашлары соравы буенча, пешерә.
Авылыбызда 14 милләт вәкиле тату яши. Милләтләр, болындагы чәчәкләр кебек, бер-берсен үзләренең милли традицияләре белән баеталар. Алар бер-берсенә хөрмәт белән карыйлар, һәр милләтнең үзенә генә хас һөнәрләре бар. Бәйләү, чигү өлгеләре дә төрлечә, аларның һәрберсе үзенчә матур, күз явын алып тора. Биюләре, җырлары да үзенчәлекле. Октябрь аенда Республика көнен билгеләп, мәктәптә һәр елны сыйныфтан тыш чаралар уздырабыз. Туган республикабыз турында шигырьләр ятлыйбыз, халкыбызның җырларын-биюләрен өйрәнәбез. Мәктәптә иншалар конкурсы, туган җиребезнең матурлыгын чагылдырган рәсемнәр бәйгесе дә мавыктыргыч үтә.
Сер түгел, күпмилләтле төбәкләрдә төрле чуалышлар да булгалап тора. Телевизордан шул хакта тапшырулар күреп калсам, куркып та куям. Ярый әле үзебезнең республикабыз тыныч. Халыклар дус-тату яшәгәч, безгә дә рәхәт.
“Ил яшәсә, тел дә яши”, — ди халкым. “Тел бирмәгән – ил бирмәс”,-ди ул. Бик дөрес әйтелгән сүзләр.
Һәр кешенең ана теле үзенә якын. Минем туган телем – татар теле. Моның белән чиксез горурланам. Беркемнең дә аны кимсетергә хакы юк. Ана сөте белән бирелгән милли телләребез яшәсен! Туган илебездә һәрчак тынычлык булсын! Төрле шартлаулар, куркыныч хәлләр булмасын. Туган халкым тату булсын! Ә безгә туган илебезгә кирәкле кешеләр булып белем алырга һәм тизрәк үсәргә генә кала.
Кереш.
Туган җир… Туган авыл…
Йөрәккә нинди якын һәм кадерле бу сүзләр. Безнең һәрберебезнең газиз туган йорты, нигезебез урнашкан туган авылы бар.Һәр авылның үзенә генә хас кабатланмас,истә кала торган урыннары күп.Сокланып туймаслык тугайлар,челтерәп ага торган йөгерек чишмә буйлары,җикән камыш белән капланган сазлыклар,балыклы күлләр,куе әрәмәләр белән уратылган елга үзәннәре ,туган ягыбызның кырлары,басулары,шаулап торган урманнары күңелләргә рәхәтлек биреп ,туган туфракка мәхәббәт тәрбияли.Кая гына барсак та,нинди генә матур урыннарны күреп соклансак та,туган төбәгебезнең күңеллелеген берни дә алыштыра алмый.
Туган төбәгең турында уйлаганда аның тарихи үткәненә һәм байлыгына сокланасың. Фаҗигаләрен дә күңелдән кичереп борчыласың. Якташларның бүгенге игелекле эшләренә сөенәсең. Билгеле инде кайбер хәлләрдән көенәсең.Һәм күзаллау, тискәре вакыйгаларны алмаштырырга уңайларын тагын да шул гүзәллекләрне хәтер чиратына бастыра. Туган якның һичкайчан да онытылмаячагына нәкъ менә яманлыкны яхшылык алыштырган чакта инанасың. Нәкъ шул күчештәге күркәмлекне күз алдына калку булып басуы гел белергә өйрәтә. Һәм син бу хәзинәне барларга, аны ишәйтергә мәҗбүрсең.Моны исә гадәти сораудан башларга да мөмкин икән:
-Нинди ул минем туган төбәгем-Сәрдә яклары?
Бүгенге көндә татар тарихы архив һәм музейларда, борынгы кулъязмаларда һәм китапларда, милләт тарафыннан гасырлар буе кулланылган әйберләр дә саклана.
Татар тарихын ,милләтнең үткәнен шулай ук борынгы каберлекләрдә һәм курганнарда,җир-су атамаларында, авыл, кеше, нәсел атамаларында да очратырга мөмкин.
Борынгы тарихның күзгә бик үк ташланмаган истәлекләре Саба районы Сәрдә авылында шулхәтле мул сибелгән. Бу якларның бик тирән, борынгы, хикмәтле зур тарихы бар.
Мин бүгенге фәнни чыгышымда инде рәсми чыганакларга, китапларга кертелгән тарихи истәлек-авылым тарихын яктыртасым килә.Минем максатым- әби-бабаларымның, нәселемнең, милләтемнең үткәннәрен барлау, кешелекнең чәчәкле болыннарыннан, туган якның шомлы кара урманнарыннан хакыйкатьне эзләү, буыннан-буынга ,бабадан-атага, атадан-балага күчеп бара торган хәтер-истәлек-Сәрдә тарихы истәлеген җиткерү.Максатыма ирешү өчен мин төрле китаплардан, фәнни чыганаклардан файдаланып, үз җаным аша уздырып, авыл халкының буыннан-буынга сөйләнгән истәлекләреннән файдаланып һәм бабам Мансур Исхаков, авылыбыз аксакалы Сираҗетдин бабай Сәләхиев, авылдашым Җәүһәрия Хәбирова сөйләве буенча шушы сорауларга җавап бирергә тырыштым.
Төп өлеш.
Һәр кешенең биографиясе булган кебек һәр авылның үз биографиясе, тарихы була. Ул авылда яшәгән кеше үз авылы, аның табигате, ил табынына авылы керткән өлеше белән горурлана. “Сәрдә”. Нигә безнең авыл шулай аталган, ул кайчан барлыкка килгән?Безнең бабаларыбыз нәрсә белән шөгыльләнгәннәр?Ил халкы белән бергә сәрдәлелеәр бүгенге матур тормышыбыз өчен көрәштә ничек катнашканнар?Бу сораулар һәркемдә кызыксыну уята.
Сәрдә авылы атамасының килеп чыгышы турында анык кына белүче юк. “Авылыбызга урман бик якын булган, Сәрдек печәне күп үскән. Шуннан чыгып, авыл “Сәрдә” дип аталган,”- дип сөйлиләр. Авыл Эзмә авылыннан аерылып күчеп утырган булырга тиеш. Элек авылда чирмешләр яшәгән. Алар, ниндидер сәбәпләр аркасында, бу авылдан күчеп китәләр. 1902 елгы Сираҗетдин бабай сөйләвенчә, ул хәтерләгән бала вакытта, авыл башында бер тәре баганасы була. Чирмешләрнең авылга ерак түгел, Шекше елгасы дип йөргән елгадан чыккач, уң якта зиратлары да булган. Элекке бабаларыбыз, терлекләре чирләсә, терлекләрен шул зират яныннан әйләндереп алып кайта торган булганнар. Сәрдә авылы элек Елга буе Сәрдәсе дип йөртелгән. Безнең авылга XIV гасыр урталарында ук нигез салынган дип уйлыйлар. Чөнки зиратта бабаларыбыз 1400 елгы кабер ташы булганлыгын хәтерлиләр.
Авыл биек тау итәгенә урнашкан. Авыл әкренләп зурайган. Бабаларыбыз игенчелек, терлекчелек белән шөгыльләнгәннәр. Авылда байлар, урта хәлле крестьяннар һәм ярлылар катлавы булган. Ашлык уңмаган елларда ярлылар ачтан үлү хәленә җиткәннәр. Татар кешесенең киеме кулдан эшләнгән киндер күлмәк, алача ыштан, мескен бүрек, чикмән, тула оек, киез итек, чабата, башмак булган. Авылда бик оста тегүчеләр, итекчеләр, чабатачылар, кул белән агач(такта) яручылар булган. Көзен, уңыш җыелгач, ир-атлар уллары белән күрше өязләргә таралганнар. Эш тапкан урыннарга тукталып эшләгәннәр. Шуннан яз башына гына кайтып налог түләрлек орлык алып кайта торган булганнар.
XVIII – XIX гасырларда озак сроклы хәрби хезмәт – рекрут хезмәте дә халыкны бик интектергән. Россия патшасы Пётр I хәрби хезмәткә алынуның “рекрутишна” тәртибен урнаштыра. 1699 елдан 1793 елга кадәр гомерлеккә, аннан соң 25 елга, 1834 елдан башлап хезмәт срогы 20 елга кала.
1724 нче елга кадәр 20 йорттан 1 рекрут, соңрак елына карап 1000 ир-егетнең 10 сы, ә 1853 – 1856 елларда (Кырым сугышы чоры) 1000 ир-егетнең 50-70 е хәрби хезмәткә алынган. Рекрут бирү шобага салу белән хәл ителгән.Алдан биш ел элек солдат булган гаиләләр шобага исемлегеннән төшереп калдырылган. Бай балаларын солдат хезмәтенә җибәрмәс өчен, рекрутны сатып алып, акчага икенче кеше яллап җибәрү очраклары да булган. Патша армиясендә безнең авылдан 25 ел хезмәт итеп кайткан солдат Садыйк бабайны хәтерлиләр. Аны, хезмәт срогын тутырып кайткач, авылда танымыйлар,чөнки ул татарча сөйләшүне оныта язган була.Әтисенең өенә кайтып,түргә менеп утыра. Бу вакытта әтисе өйдә булмый.Эштән кайтканда әтисенә:”Сезгә кунак кайтты,”- дип авыл кешеләре хәбәр итә.Ул :”Минем солдат хезмәтендә улым бар иде,шул кайткандыр,” дип танып ала.Садыйк солдат үзе белән авылга самовар алып кайткан була.
Безнең авыл эченнән олы юл – “Әби патша” юлы узган. Бу киң һәм чирәмле юл. Ул Мәскәүдән Екатеринбург шәһәренә кадәр дәвам иткән. Бу юлдан рәттән 6 ат йөге төялгән арба янәшә барырлык булган. Юлның ике кырыена каен агачлары утыртылган. Кызганычка каршы берсе генә бүгенге көндә исән.
Әби патша бу юлны Мәскәүдән Екатеринбургка заводлар карарга бару өчен салдыра. Элек бу агачларны кисү, сындыру катгый рәвештә тыелган булган. Бу юл буенча өзлексез юлчылар узып торганнар. Юлда атлар яратып ашый торган печән үскән.Юлчылар атларын туарып,үзләре ял итә торган булганнар. Дугаларына кыңгырау таккан унар олаулы Казан сәүдәгәрләре шушы юл буенча Уфа, Екатеринбург, Оренбург базарларына, Эрбет ярминкәсенә үткәннәр. Урал сәүдәгәрләре исә эрбет чикләвеге, кыйммәтле ташлар, хрустальдән эшләнгән әйберләр, мүк җиләге төяп, Казан ягына агылганнар. Ел буена бу юл буш тормаган.Юлдан кантон, волость түрәләре өзлексез йөреп торганнар. Бу юл буенча Әби патша үзе дә, 3 ат рәттән җигелгән, ике катлы арбасына утырып, берничә тапкыр узып киткән, имеш, дип сөйлиләр.
Кантон, волость урядниклары бу юлның күперләрен төзекләндереп, тикшереп торганнар. Юлны өлешләп төзәтергә төрле авылларга бүлеп биргәннәр. Безнең авыл тирәләрендәге өлешен Чүриле авылыннан килеп төзәткәннәр. Сәрдә кешеләре юлның Тарлау дигән авыл тирәсеннән узган җирен төзәткәннәр.
Безнең авылның да һөнәр осталары, үзләренең эшләгән әйберләрен төяп, шушы юлдан сатуга китә торган булганнар. Кайтканда үзләренә кирәкле товарларын сатып алып кайтканнар. Сәләхи исемле абзый Ырымбурдан авыл кешеләренә ак бодай оны алып кайтып сата торган булган. Колхозлашу чорына хәтле авылда крестьяннар үстергән бодай начар үскән, гөмбәле, оча торган була.
Авылдан Явлаштауга китә торган юлны (элек Явлаштау дамбасы дип йөрткәннәр) 1910 елны Патша хөкүмәте эшләтә. Тау бик текә була. Анда кыш буе эшлиләр. Шул тауны кискәндә, авылның Тимергали исемле кешесе, тау ишелеп, балчык астында басылып үлә. Аны казып алгач, тиз генә күмәргә куркалар. Авыл уртасына алып кайтып, староста – Мәҗит Садыйгы кешеләргә берничә көн сакларга куша. Югарыдан түрәләр килеп тикшергәч кенә җирлиләр Тагын авылдан тауга менә торган кыек юл бар. Анысы “Базар юлы” дип аталган. Аннан авыл сәүдәгәрләре Шекше базарына йөргәннәр.
Авылда Минһаҗ, Шәмсетдин, Сәләхетдин исемле байлар кибет ачканнар.
Бабаларыбыз якындагы урманнарны кисеп, чистартып, чәчү мәйданнарын киңәйтәләр, авыл зурая бара. Авылда 150 хуҗалык була. Анда 700 гә якын кеше яшәгән.
Авылда мәчет булган. Мәчетнең кайчан салынганын хәтерләмиләр, бик борынгы, тузган була. 1916 елда аңа ремонт үткәрәләр, түбәсен яңадан ябалар. Сираҗетдин бабай: ”Мәчетне ремонтлау өчен агач кисәргә әтиләр белән мин дә Тенеки урманына бардым”-дип сөйли. Тенеки урманы алпавытныкы була. Бер Казан бае, шул алпавыт урманыннан агач кистереп, мәчетне ремонтлата.
Авылда Һади һәм Исхак муллалар булуын хәтерлиләр. Малайлар бәләкәй генә бер өй-мәдрәсәдә, кызлар Һади мулла өенә аның хатыны белән әнисе янына укырга йөри.
Революциядән соң муллаларны куа, җәберли башлыйлар. Һади мулланы Архангельскига сөргенгә озаталар. Ул шуннан кайта алмый. Исхак мулланы да Кукмара төрмәсенә алып барып ябып 3 ай тоталар, Казан төрмәсендә 5 ай тоталар. Судтан соң гаебен тапмыйча кире кайтаралар.
Безнең як авыллары крестьяннары да азатлык өчен ил халкы алып барган көрәштән читтә калмаганнар. Үз хокукларын яклап патша власте органнарына протест хатлары язганнар, авыл эчендә ялчылар тотучыларга протест йөзеннән байлардан көлеп мәзәкләр, чәнечкеле җырлар чыгарганнар.
1917 елда патша төшкәч, Казаннан отряд килеп, кешеләрнең кибәндәге ашлыкларын суктырып, Казанга ташыталар. Патша төшерелгәч, гражданнар сугышы башлана. Авылдан бик күп ир-атлар сугышка китеп, кире әйләнеп кайта алмыйлар. Сугышта тиф авыруы белән дә кеше бик күп кырыла. 1918 елда Колчак армиясе Казанга хәтле килеп җитә. Безнең авыл башындагы тауга да сугыштан саклану өчен, окоп казыталар. Окопны авыл советы председателе Зәйнетдинов Фәсхи армиягә китәсе призывникларны, авылдагы яшьрәк ир-атларны җыеп казыта. Сираҗетдин бабай да бу окопны казуда катнаша. Тау башында окоп чокырлары хәзерге көндә дә саклана.
1921 елда авылда бик көчле янгын чыга, ике урам — 60 капка янып бетә. 1921 елда җәй бик коры була, икмәк булмый, ачлык башлана. Кешеләргә дәүләт тарафыннан бернинди ярдәм булмый. 1921 елда ачлыктан да күп кеше кырыла. Кайбер кешеләр бәхет эзләп, Казахстан якларына да чыгып китәләр. 1922-23 нче елларда читкә киткән кешеләрнең кайберләре авылга кире әйләнеп кайталар.
1927-28 нче елларда балаларны иске мәдрәсәдә гарәпчә беренче колхоз председателе булган Заһидуллин Сәйфулла хатыны Бибинур укыта. 1929 елда мәчеттә Һәдия исемле укытучы балаларга латин әлифбасы укыта башлый. Балалар ике төрле укуга йөриләр. Төшкә хәтле хәзрәткә, абыстайга гарәпчә укырга барсалар, төштән соң латин әлифбасы укыйлар.
1927 елда колхоз оештыра башлыйлар. Аның беренче председателе Заһидуллин Сәйфулла була. Бу вакытта колхозга 18 генә хуҗалык керә. Колхозга авыл башыннан җир алмакчы булалар. Авыл халкы каршы чыга, чуалышлар була. 30 кешене, районнан килеп, Кукмара төрмәсенә алып барып ябалар. Кайбер кешеләрне шул киткәннән 1 ел буе кайтармыйча яткыралар. Колхоз оешканда авылда 140 хуҗалык була. 1930 елда колхоз ныклап оеша. Аңа “Ирек” дип исем бирәләр, рәисе Хәеретдинов Сафа була. Колхозны өч бригадага бүләләр.
1929 елда мәчет бинасын клуб итәләр. Ә 1930 елда яңадан кире кайтарыла, 1940 нчы елга кадәр мәчет булып эшли, дини йолаларны үти.Ә аның манарасын бары тик 1957 елда гына кисәләр.
Байларның йортлары, маллары тартып алына. Авылдан Шәйхулла, Әгъләмҗан, Шакир исемле кешеләрне кулак итеп куалар. Колхоз оешканнан соң, Шәйхулла бай өе контора ителә. Шәмсетдин исемле абзый өен ясле итеп салалар. Һадиулла, Шәйхулла, Шакир бай өйләрен берләштереп, өч яклы башлангыч мәктәп төзиләр.
Яңа мәктәпкә читтән килгән Габделбәр, керәшен егете Учып, Шәйхи, Гыйльми, Җәүһәр, Билал, Бибинур, башкорт егете Нурулла, Сәет исемле укытучылар 4 еллык белем бирәләр.
1936 елдан 1941 елга кадәр Васильев Петр, Вәли, Шәмсенурлар, сугыш елларында Кашапова Сәлимә, үзебезнең авыл кызы Ибәтуллина Гөлчирәләр укыта.
1931 елда авылдан 40 хуҗалык Ерак Көнчыгышка бәхет эзләп чыгып китәләр. Бу елны корылык була. Җәй көне, яңгыр яумагач, кайбер кешеләр тагын ачлык булыр дип куркалар. Алар китү белән, яңгыр ява. “Бакчаларда бәрәңге булды, ачлык булмады”,-дип сөйлиләр өлкәннәр. Киткән хуҗалыклар 1933 елда кире әйләнеп кайталар.
Колхоз акрынлап үсә. Җир эшкәртергә тракторлар кайтарыла. 1931 елда авылга Азин МТСыннан, колюсный тракторлаы килеп, җир эшкәртәләр. Безнең авылдан беренче тракторист Сибгатуллин Нигъмәтҗан була. Иген уңышы күтәрелә башлый. Колхозда сарык, сыер фермалары, байлардан җыйган умарталардан умартачылык оештырыла. Мәрданов Сәли дигән председатель бик зур, җайлы итеп амбар төзетә. Бу амбарга тирә-күрше авыллардан да ашлыкларын сакларга китереп салалар. 1933 елда колхозчыларга күп итеп ашлык бирәләр. 23 нче сентябрьгә, оркестр чакыртып, авылда уңыш бәйрәме ясыйлар. “Аннан соң ашлыкны кире җыйдылар”,-дип сөйли 1920 нчы елда туган минем Мансур бабам Исхаков.
Бөек Ватан сугышы башлангач, авылдан 100дән артык ир-ат, кулларына корал алып, сугышка китә. Ватаныбыз азатлыгы, Европаның һәм Азиянең күп кенә дәүләтләрен империя коллыгыннан азат итү өчен барган сугыштан 50 дән артык кешегә туган авылыбызга кабат әйләнеп кайту насыйп булмый. Колхозда карт-коры, хатын-кыз, бала-чага, яшүсмерләр генә кала. Колхозның бөтен эше, бар авырлык алар җилкәсенә төшә. Сугыш чорында колхозда председатель булып, Хәсәнов Зиннәт, Әхмәтов Сәли, Мөхәмәтҗанов Салих дигән кешеләр эшли. Колхозда бу вакытта 4 бригада була. Бригадирлар булып Шәйхуллина Һаҗәр, Латыйпова Тәкълимә, Закирова Зәкирә, Шиһабиева Саҗидәләр эшли. Хатын-кызлардан Шәйдуллина Һаҗәр, Газизуллина Нәсимә, Исхакова Фәрхинур, Вәлиева Фәгыйлә, Гандәлиф апалар тракторларда, комбайннарда эшләгәннәр. Авырлыклар күп булган, ләкин тылдагы кешеләр армый-талмый эшләгәннәр. Хатын-кызлар кул арбасы белән тартып симәнә, ягулык ташыганнар, вагон төяргә, урман кисәргә, окоплар казырга барганнар. Шулай үзләреннән җиңү көнен якынайтырга зур өлеш керткәннәр.
Сугыш 1945 елны тәмамлана. Сугыштан исән-сау кайткан ир-атлар, авылда калган хатын-кызлар, үсеп килүче яшьләр авылны торгызу эшенә керешәләр. Тормыш әкренләп рәтләнә. Авылга яңа техникалар, машиналар кайта башлый. Колюсный У-2, шакмак тракторларында Сәмигуллин Динислам, Закиров Минсалих, Сәләхиев Гыйльметдин, Сираҗиев Вәлиәхмәт, Галиев Галиәхмәт, Мөбәрәков Гарифҗан, Мортазин Әхмәдиша, Дәүләтшин Мәрданша, Закиров Шәйхелгали һәм бик күп башка механизаторлар кырларда иген уңышы күтәрүдә хезмәт итәләр.
Сугыштан соңгы елларда колхоз председателе булып Исмәгыйлев Касыйм, Мәрдәнов Шәрифҗан, Гали, Мөхәмәтшин Нургаяннар эшли. 1952 елда безнең колхозга урман почмагында урнашкан кечкенә генә “Шмид” дигән авылны кушалар, соңыннан ул авыл таркала. 1956 елда Сәрдә, Шекше, Алан-Елга авылларын берләштереп, бер колхоз итеп төзиләр. Аңа “Ирек” дип исем бирәләр. Сәрдәдәге фермаларны, амбарларны, тегермәннәрне бетерәләр. Бөтен корылмаларны, келәтләрне сүтеп, Шекшегә ташыйлар. Авылда сарык фермасы гына калдырыла. Авыл перспетивасыз авыллар рәтенә кертелә, әкренләп кечерәя башлый. Кешеләрнең бер өлеше авылны ташлап китәләр. Авыл башында утыртылган алма бакчасы һәм су буендагы яшелчә бакчасы юкка чыга. Авыл кешеләре Шекшегә йөреп эшли башлый. Колхоз экономикасын күтәрүдә тырышып эшлиләр.
Авылда мәктәп бинасының бер классында китапханә ачыла. 1957 елда мәчет клуб итеп үзгәртелә, соңрак ул икенче урынга күчереп салына. Анда Шәвәлиева Саимә апа клуб мөдире булып эшли башлый. Шул ук вакытта ул авылда партоешма секретаре да була. Ул вакытта бу оешмада 7-8 коммунист исәпләнә. 1958 елда партоешма Шекше белән берләшә. Партоешма секретарьлары булып Яхин Әхмәт, Димидов Рәүф, Гибадуллин Фоатлар эшли. Шәвәлиева Саимә апа клуб мөдире булып 1976 елга кадәр, лаеклы ялга чыкканчы эшли. 1976 елдан 2006 елга кадәр клубта Хәбирова Җәүһәрия, ә аннан соң Садыйкова Гөлзидә эшли. 1982 елда яңа клуб салына.
Бай йортыннан салынган иске башлангыч мәктәп 1972 нче елга кадәр эшли. Анда озак еллар Сара Хәбибуллина, Рәүф Демидов, Галимова Суфиялар укыта. Бу мәктәптә Галимова Суфия читтән килгән яшь укытучылар белән 1994 нче елга кадәр эшләп, гомеренең 30 елын яшь буынга белем бирүгә багышлый.
1982 нче елда колхозда председатель булып Шиһабиев Раиф Сәмигуллович эшли башлый. Ул эшләгән чорда “Ирек” колхозының III бригадасы булып саналган Сәрдә авылын перспективасыз авыллар рәтеннән чыгару өчен бик күп эш башкарыла.
Авылыбыз төзекләнә, яңара башлый. Шекше белән Сәрдә авыллары арасына юл күтәртелә. Бүгенге көндә(2008) асфальт юл салынды. Ике яңа сыерлар торагы төзеделәр.
1997 нче елда яңа медпункт бинасы төзелеп файдалануга тапшырыла. Авыл халкына Фәсхетдинова Гөлчирә апа хезмәт күрсәтә.
1997 елда авыл эчендәге электр баганалары, чыбыклары алмаштырылды. Авылның барлык йортларына дип әйтерлек газ кертелде.
Авыл халкына бер кибет сәүдә хезмәте күрсәтә.Авылыбыз үсә, матурлана. Авылыбызда эшчән, тырыш кешеләр яши. Яшьләр авылда кала, семья коралар, үз куллары белән заманча итеп матур – матур йортлар салалар.
Сәрдә авылы игенчеләре белән 1996 елга кадәр 23 ел дәвамында Сабирҗанов Раиль җитәкчелек итте. Хәзерге вакытта хуҗалыкның техникалар паркында мөдир булып эшли. Бүгенге көндә бригадир булып 1959 нчы елда туган Вәлиев Җәмил эшли. Ул бик тырыш, тынгысыз кеше. Бригадада эшне оста оештыручы буларак танылды.
“Ирек” күмәк хуҗалыгы 1997 нче елда бөртеклеләрнең һәр гектарыннан 34 ц. уңыш җыйнап алды. Бу уңышта Сәрдә бригадасы игенче механизаторларының да өлеше зур. Авылда 30 ел тракторда эшләп, лаеклы ялга чыккан механизатор Мортазин Ахмәдиша, комбайнда пенсия яшенә хәтле эшләп, “Атказанган колхозчы” исеменә лаек булган, уңган комбайнер Вәисов Римнәрне хәзер яшь аламаш алмаштырды. Хәзер 20 елдан артык тракторда эшләгән тәҗрибәле механизаторлар Хабиров Тәлгать, Аглиуллин Камилләр белән беррәттән яшь механизаторлар Сибгатуллин Васил, Ваисов Газинур, Мәҗитов Радик, Шарифуллин Фәйзулла, Сәгыйтов Айнур; комбайнерлар Галиев Илһам, Хөсәенов Рифкать, Аглиуллин Шамил, Сәгыйтов Илсур; шоферлар – Галимов Азат, Галимов Әнәс, Шәрифуллин Минтаһир, Исхаков Әгъзәмнәрнең хезмәте мактауга лаек. Алар авылда төп көч булып торалар. Игенчеләрнең хезмәттә ирешкән уңышларына күмәк идарәсендә, районда югары бәя бирелә.
Тау башына менеп карасаң, авыл һәм аның тирә — ягы әкияттәге кебек матур булып күренеп тора. Авылга урман бик якын. Урманнан авыл башына “Зиреклек” һәм “Бынау” елгалары килеп кушыла. “Зиреклек” елгасында элек печәнлек, болын булган. Хәзер бу елгада хуҗалык һәм ферма көтүләре йөри. Тау итәгеннән чыккан чишмәләрдән авылга хәтле кечкенә генә инеш агып төшә.
Бынау елгасы авыл башыннан уң якта урнашкан. Бу елгада да элек печәнлек, болын булган. 1982 нче елда бу елгада зур буа төзеделәр, буага балык җибәрелде. Җәй көне буага тирә — як авыллардан да су коенырга, балык тотарга киләләр.
Авылның нәкъ урталагыннан тау астыннан шаулап чишмә ага. Чишмә юлыннан яшь киленнәр, кызлар өзелеп тормый.
Авылыбызның кешеләре тырышып эшли, күңелле итеп ял итә беләләр.Клубта алар өчен күңелле кичәләр еш оештырыла.
Йомгаклау.
Минем туган авылым табигатьнең бик матур җиренә, биек тау итәгенә урнашкан. Тау кырыенда артыш агачлары, тау өстендә чыршы, нарат, миләш, шомырт, каен һәм башка күп төрле агачлар үсә. Җәен тау итәгеннән үк бу тауда җир җиләге пешә.
Авылда йортлар матур һәм чиста, халыкның тормышы нык. Яшьләр авылда калу ягын кайгырта һәм алар ялгыз яши торган карт-карчыкларга һәрдаим ярдәм итеп торалар.Авыл халкы әби-бабай ята торган зиратны да карап, тәрбияләп тора. Биредә эшчән һәм булдыклы халык яши.Авыл таралуга таба түгел, үсүгә йөз тота.
Авыл аксакалларына караганда, авыл шактый борынгы.Моны тарихи мәгълүматлар да раслый.Авыл халкы электән килгән барлык йолаларны, кануннарны һәм гореф-гадәтләрне изге итеп саный. Сабан туе, каз өмәсе, өй туе, никах укыту, бәби туе бәйрәмнәре гөрләп үтә. Соңгы елларда авылыбызда якташлар очрашуы үткәрү традициягә керде.
Авылның нәкъ уртасыннан, тау астыннан шаулап чишмә ага. Чишмә юлыннан яшь киленнәр, кызлар өзелми. Сәрдәнең гүзәллеге турында авылдашыбыз Җ. Хәбирова бик матур шигырь иҗат иткән.
Безне чолгап алган мохит –безнең хәзергебез һәм уткән тарихыбыз ул.Һәм бу мохиттәге һәр атама шул тарих сәхифәләренә алтын хәрефләр белән язылган.
Менә шундый бай тарихы бар безнең авылыбызның! Шундый талантлы шәхесләр, батыр хезмәт кешеләре биргән безнең туган ягыбыз. Безгә аларның тырыш хезмәтләрен күреп сокланырга һәм аларның эшләрен дәвам итәргә генә кала!
Кулланылган әдәбият.
1. Бәйрәмова Ф.Ә. Таралып яткан татар иле – Фәнни-популяр язмалар, Казан: “Аяз” нәшрияты, 2003 ел.
2. Гарипова Ф.Г. Авылларны сөям җаным – тәнем белән: Фәнни – популяр очереклар.-Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1994 ел.
3. Гарипова Ф.Г. Авыллар һәм калалар тарихыннан.I, II том, Казан: “Матбугат йорты” нәшрияты, 2001 ел.
Адрес публикации: https://www.prodlenka.org/metodicheskie-razrabotki/39907-avylym-tarihy
IV Открытая научноисследовательская конференция учащихся
имени Наби Даули
Секция «Юные исследователи»
ТУГАН АВЫЛЫМ ТАРИХЫ
Автор:
Закирова Илсина,
ученица 1 класса
МБОУ “Татарско Бурнаевская ООШ”
Алькеевского МР РТ
Научный руководитель:
Кашапова Рузия Ильдусовна,
учитель начальных классов
МБОУ “Татарско Бурнаевская ООШ”
Алькеевского МР РТ
Базарные Матаки
2017 год ЭЧТӘЛЕК
I. Кереш
1.Тема сайлау.
2.Эзләнүтикшеренү эшенең максаты һәм бурычлары.
3. Эзләнүтикшеренү юллары.
II. Төп өлеш Эзләнү тикшеренү бүлеге
1.Тарихтан бер сәхифә.
2. Авылга нигез салыну тарихы.
3. Элеккерәк заманда халыкның тормышы, көнкүреше.
4. Авыл халкының горефгадәтләре.
5. Шагыйрьләр иҗатында авыл.
III. Йомгаклау
IV. Кулланылган әдәбият һәм чыганаклар
V. Кушымта Кереш
Туган өен белмәгән,
Туган илен белерме?
(татар халык мәкале)
Туган авылын белерме?
Туган авылын белмәгән,
Әйе, хак һәм матур сүзләр. Минем дә туган авылымның килеп чыгышы,
үткәне турында беләсем килде. Бу турыда укытучыма әйткән идем дә, ә ул:
“Мин сиңа юнәлеш бирермен, син үзең эзләнерсең, сорашырсың һәм барысын
да белерсең. Аннан соң сыйныфташларыңа да сөйләрсең, аларга да кызыклы
булыр” диде. Шуннан соң мин алдыма түбәндәге сорауларны куйдым:
1. Авылга кайчан нигез салынган, исеме кайдан килеп чыккан?
2. Элеккерәк заманда халыкның тормышкөнкүреше нинди булган, ни
белән шөгыльләнгән?
3. Авыл халкының горефгадәтләре ничек булган?
Эзләнә, тикшеренә, сораша торгач,әлеге сорауларга җавап буларак,
“Туган авылым тарихы” исемле эзләнү эше барлыкка килде.
Минем уйлавымча, һәр халыкның үзенә генә хас тарихы бар.Тарих ул
хәтер. Хәтер югалса, яшәешнең бөтен мәгънәсе югала. Үз халкыңның тарихын
өйрәнмичә, аның үткәнен белмичә, хәзерге тормышны аңлап, яңаны төзеп
булмый. Тарихын белмәгән халык юкка чыгачак. Безнең тарихыбызны күпме
генә оныттырырга, юк итәргә тырышмасыннар, татар халкы барыбер үзен
саклап кала алган.
Туган ягыбызның тарихын өйрәнеп мин хәзерге һәм киләчәк буын өчен
мәгълүмат туплау, истәлек калдыру максатын куйдым. Менә шуның өчен
эзләнү тикшеренү эшемә югарыда әйтелгән теманы сайладым да инде. Шулай итеп, эзләнүтикшеренү эшемнең бурычы – Татар Борнае
авылының тарихын өйрәнү, сыйныфташларымда туган төбәгебезгә карата
кызыксыну уяту.
Эзләнү эшенең актуальлеге:
Үткәнебез гыйбрәтле, ә киләчәгебез өметле!
Эзләнү алымнары:
теоретик, эзләнүле, чагыштыру һәм нәтиҗә ясау.
Эш барышында мин түбәндәге эзләнүтикшеренү алымнарын кулландым:
музейда, китапханәдә эшләргә өйрәнү; авылыбызның өлкән кешеләреннән
атамалар тарихын сөйләтү, язмаларны редакцияләү; географик объектларны
фотога төшерү.
Куелган максат һәм бурычлардан чыгып, эшемне шундый планда төзедем.
Ул кереш, төп һәм йомгаклау өлешләреннән, кулланылган әдәбият
исемлегеннән, кушымтадан тора. Төп өлешне түбәндәге бүлекләр тәшкил итә:
1. Авылга нигез салыну тарихы.
2. Элеккерәк заманда халыкның тормышы, көнкүреше.
3. Авыл халкының горефгадәтләре.
4. Шагыйрьләр иҗатында авыл.
Төп өлеш
Эзләнү тикшеренү бүлеге
1.Тарихтан бер сәхифә.
Бел син ерак бабайларның
Ничек итеп көн иткәнен,
Ни иккәнен, ни чиккәнен,
Нинди уйлар, нинди моңнар
Безгә калдырып киткәнен.
(Р.Фәйзуллин). Татар Борнае бай тарихлы – 12 йөзнең башларына барып тоташа. Элек
Болгар илендә 200 ләп шәһәр була, шуларның берсе – Татар Борнае
шәһәрлеге. Ул хәзерге авылдан 400 м көньяккөнбатышта урнашкан.
Түгәрәк формасындагы алканың мәйданы ике гектар. Ике ягында да
капка булган. Тирәяклап су тутырылган чокырлар белән әйләндереп
алынган бик яхшы ныгытылган крепость була. Крепость стеналары
күбесенчә имән һәм нарат агачларыннан эшләнә. Татар Борнае
шәһәрлеген икенче төрле Алка дип тә йөртәләр.
Элек Алканың көньягында авыл була. Халык күбесенчә игенчелек,
терлекчелек һәм һөнәрчелек белән шөгыльләнгән. Бу урында монголлар
чорына кадәр булган керамика табыла. Алар бизәкләп эшләнгән,
кайберләренә язулар да язылган. Шәһәрлек 1965нче елда Татарстан
Археология экспедициясе тарафыннан тикшерелә. Археолог галимнәр
Фәхретдинов Р. һәм Шпилевский С.М. да үз хезмәтләрендә бу шәһәрлекне
искә алалар.
2. Авылга нигез салыну тарихы.
Борнай авылы бу тирәләргә беренче булып килеп урнашкан Борнай
бабай исеме белән бәйле. Борнай сүзе караңгы чырайлы, төксе кеше
дигән мәгънәне аңлата. 1361 елда Алтын Урта ханы Аксак Тимер
Болгар дәүләтенә җәза походы оештыра. Әле 1236 елда монгол
яуларыннан котылып калган шәһәрлек нәкъ шул елларда җимерелгән,
дип фараз ителә. Авыл аксакаллары сөйләвенә караганда, Аксак Тимер
гаскәрләренә каршы көрәштә һәлак булган сугышчылар гомуми
каберлеккә күмелә, өстенә таш куела. Бу таш хәзерге көнгә кадәр
саклана. Ташның буе 57 см, ә иңе 47 см. Аңа куфи язуы белән уеп 2
юллык текст язылган. Авыл халкы Изгеләр өстен тимер чардуган белән
әйләндереп алган. Шәһәрлек җимерелгәннән соң авыл хәзерге урынга күчә. Ул вакытта бөтен тирәяк урман белән капланган, елгасы да мул
сулы була.
3.Элеккерәк заманда халыкның тормышы, көнкүреше.
Элекэлектән үк безнең авыл тирәсендә терлекчелек һәм игенчелек
белән шөгыльләнгәннәр. Хуҗалыгы үз чоры өчен зур үсеш дәрәҗәсенә
ирешә. Кара туфраклы уңдырышлы басуларда күкрәп иген үскән. Бодай,
арпа, тары һәм башка культуралар игәләр. Һәр өйдә кул тегермәне
булган. Ашлык бик уңган. Ул сату өчен дә җиткән.
Малтуарны да күп асраганнар. Терлекчелек һөнәрчеләр өчен чимал
биргән. Осталар хайван сөякләреннән нәрсә генә эшләмәгәннәр: тараклар,
каләмнәр, сәдәфтөймәләр, каптыргычлар, йөзекләр, эш, ау, сугыш
кораллары ясаганнар .
Авылның тирәягы урман һәм күлләргә бай булган. Бу аучылык,
балыкчылык, умартачылык өчен зур мөмкинлекләр тудырган. Тимерчелек
әһәмиятле роль уйнаган.
4.Авыл халкының горефгадәтләре.
Борнай халкы элекэлектән горефгадәтләргә, милли традицияләргә
бай булган. Нардуган, Нәүрүз, Сабантуй һәм башка бәйрәмнәр ел саен
кабатланып торган. Борынгыдан килеп, революциядән соң бераз онытылып
торган каз өмәсе, кич утыру, аулак өй, милли традицияләргә туры
китереп үткәрелә торган туйлар соңгы вакытта яңадан әйләнеп кайтты .
5. Шагыйрьләр иҗатында авыл.
Авылыбыз тарихы борынгы заман тарихы белән бәйләнгән. Без моны
Кандалый иҗатында “Сәхипҗамал” поэмасында күрәбез .
Берәү карышты Борнайга
Тиз үк кайтты да тормайда.
Елыйдыр, дахи ерлай да,
Булып мәгълүм, булып мәхзүн… Сөяген тоз кеби уып
Ки борынын кан илә юып,
Йибәрде ахры куып,
Ки Борнайга турук кына…
Казандагы Борнаев мәчете дә безнең авыл тарихы белән бәйләнгән.
Аны төзеткән кеше – Борнай нәселеннән.
Закир Рәмиев Орск сәүдәгәре Борнаевның Мәхүбә исемле кызына
өйләнгән .
Йомгаклау
Кеше үзенең үткәнен, тарихын, мәдәниятен белергә тиеш.
Тарихыбызның бай рухи мәдәниятен белү, ул чорның җәүһәрләре белән
танышу безнең өчен, милләтебезнең тормышы хәл ителгән чор өчен
аеруча кирәк. Бабаларыбызның гасырлар буе тупланган тормыш
тәҗрибәсен искә алу, авыр язмышларыннан гыйбрәт алу гына
милләтебезне саклап калырга булыша.
Эш барышында алдыма куйган максат һәм барлык бурычлар да чишелде.
Мин фәнни тикшеренү эшем буенча төрле әдәбият кулландым, өлкән буын
кешеләреннән сорашып мәгълүмат тупладым, мәктәп музеена мөрәҗәгать
иттем, массакүләм информация чараларын файдаландым, фотоматериаллар
җыйдым.
Киләчәктә дә авылыбыз тарихын язу дәвам итсен, авылларның матурлыгы,
кешеләрнең уңган булуы башка буыннарга барып җитсен иде. Чөнки үткәнен
белмәгәннең киләчәге дә юк.
Кулланылган әдәбият һәм чыганаклар
1. Гарипова Ф. Авыллар тарихыннан. – Казан, 1997.
2. Казаков Е.П. Археологические памятники Татарской АССР.Казань,
1987.
3. Шпилевский С.М. Древние города и другие булгаротатарские
памятники в Казанской губернии. Казань, 1887. 4. “Туган якны өйрәнү” музее материаллары.
Бай тарихлы авылым
Кушымта
Борнай шәһәрлеге Изге урыннар. Алка.
Заявка участника IV Открытой научноисследовательской
конференции учащихся имени Наби Даули.
1. Фамилия, имя, отчество :Закирова Илсина Фанисовна
2. Дата рождения (число, месяц, год): 09.10.2009
3. Домашний почтовый адрес с индексом : 422879 Алькеевский район, село
Татарское Бурнаево, улица Молодежная, дом 32
4. Телефоны (контактные): 89377708976
5. Email: 0609000054@edu.tatar.ru
6. Школа: МБОУ «ТатарскоБурнаевская ООШ» Алькеевского МР ТР
7. Почтовый адрес школы с индексом: 422879 Алькеевский район, село
Татарское Бурнаево, улица Школьная, дом 19
8. Телефон школы :78214 9. Email: 0609000054@edu.tatar.ru
10. Секция: «Юные исследователи»
11. Фамилия, имя, отчество научного руководителя, его ученая степень и
звание, должность, место работы (полностью, без сокращений): Кашапова
Рузия Ильдусовна, учитель начальных классов МБОУ «ТатарскоБурнаевская
ООШ» Алькеевского МР ТР
Телефоны: 89377708976
12. Необходимые технические средства для демонстрации дополнительного
материала во время доклада на предметной секции конференции: нет
Далее заполняется Оргкомитетом:
Принял работу ___________________________ Дата ________________
МБОУ “СОШ №28”
Сочинение.
Туган авылым.
Эшл?де:
7 А сыйныф укучысы,
Ху?ина Л?йл?.
?ит?кче: Галимова
Л?йс?н Р?шит кызы.
Яр Чаллы, 2012 ел.
Сочинение.
Туган авылым.
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен – туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар. Якташ шагыйребез Р. Ф?йзуллин да “Кайту” шигыренд? туган авылын ничек сагынуы турында яза:
Р?х?тл?неп аунадым бер
Туган як кырларында!
Кулларымны куеп тордым
Чишм?не? парларына.
Р?х?тл?неп таптап й?рдем
Бала чак сукмакларын,
Иск? т?шереп, гомеремне?
Татлы т?шт?й чакларын…
Мин д? к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?!
Авылымны ике яктан бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган.
Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы?. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк анда! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел?. К?т?рел? д? ила?и нурларын, б?тен яктылыгын авылга сиб?. ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана, яшелекк? к?мел?. Мин авылымны бик нык яратам!
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен ул ? туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар. Якташ шагыйребез Р. Ф?йзуллин да “Кайту” шигыренд? туган авылын ничек сагынуы турында яза:
Р?х?тл?неп аунадым бер
туган як кырларында!
Кулларымны куеп тордым
чишм?не? парларына.
Р?х?тл?неп таптап й?рдем
бала чак сукмакларын,
иск? т?шереп, гомеремне?
татлы т?шт?й чакларын…
Мин д? чын к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?!
Авылымны ике яктан ?ил?к-?имешк? бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган. Без ??р елны Т?б?к, Карамалы, Абалый тауларына ?ил?кк? й?рибез, ??ен-к?зен г?мб? ?ыябыз.
Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы?. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк а?да! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел?. К?т?рел? д? ила?и нурларын, б?тен яктылыгын авылга сиб?. ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана, яшеллекк? к?мел?.
Туган авылым – горурлыгым
Н?къ Тукай абый язганча, тау башына салынгандыр безне? авыл, бер чишм? бар якын безне? авылга ул. Минем авылым и? г?з?л авылларны? берседер. Исеме д? ?исемен? туры килеп тора. Чишм?баш… Чишм? башы… Якында гына куе урман. Бер ягыннан бормаланып С?н елгасы ага. Искиткеч минем авылымны? табигате! Кышын бигр?к т? ??йге ирт?л?рне сагынам. Талгын гына салкын ?ил ис?, кояш нурлары т?р?з?д?н к?зне чагылдыра. Бар ?и?анга кошлар ?ыры тарала. Нинди ген? авазлар чыгармыйлар алар. Мен? к?кк?к т? нидер санап ала. Мондый к?ренеш бел?н бары тик урман буенда урнашкан авылларда яш??чел?р ген? таныштыр.Бары тик шушындый табигатьт? яш??чел?р ген? туган ягыны? кадерен белеп яшидер т?сле.
Т?мле чишм? эчеп туя торган т?гел. Ул инде к?пл?рне? йортларына да керг?н. Кемн?рне?дер ишегалдында.
Авылымны? халкы да кешелекле, инсафлы ??м кунакчыл. Апаларыбыз аш – суга оста. Килеп керс??, т?мле ризыгыннан авыз иттерми чыгарып ?иб?рми. Бу сыйфатлар минем ?ниемд? д? бар. Ягымлылыгы, ачык й?зе, у?ганлыгы, булганлыгы ?чен аны барыбыз да х?рм?т ит?без.
Авыл уртасында – иман йорты. Ул бервакыт та буш булмый. Бигр?к т? ?омга к?нне. Чишм?баш халкы гына т?гел, Иске Байсар, Чиялек авылларыннан да монда намаз укырга кил?л?р. М?четебез зур булмаса да, бик матур ??м ?зен? ??леп итеп тора.
Авылыбызда кечкен? ген? булса да кибет, к??ел ачар ?чен клуб бар. ? быел безне? авыл халкы ?чен к?пт?н к?тк?н с?енечле х?л булды. Авыл уртасына ??м Чишм?баштан С?н к?перен? кад?р асфальт юл салынды. Юлсызлыктан халык бик интекте. Ирт?н торып, пычрак ерып м?кт?пк? барулары безне? ?чен авыр иде. ? х?зер озын кунычлы резин итекл?рне читк? алып куйдык. Батып ятучы машиналар да юк. Гомум?н, безне? авыл халкын с?енеч басты. Шушы юлны эшл??чел?рг?, безне р?х?тк? чыгаручыларга зур – зур р?хм?тл?р ?йт?се, эшл?ренд? у?ышлар телисе кил?.
?йе, бик яратам мин авылымны, аны? табигатен, кешел?рен. К??елемне бетм?с – т?к?нм?с горурлык хисе били. Мин уземне чиксез б?хетле тоям! Кечкен? ген? авылымны бетермич?, аны? ?чен борчылып яш??че апа- абыйларга, ?би – бабайларга, ?ит?кчел?рг? ме? – ме? р?хм?т! ?киятт?гед?й яшибез бит!
Байсар урта м?кт?бе,
8 класс укучысы
Ху?акаева Ил?з?.
Дуслык коткарды
Х?зерге тынгысыз тормышта бер?? д? ялгыз яши алмыйдыр дип уйлыйм мин. Ялгыз диг?нд? дусларсыз диг?нне к?зд? тотып ?йт?м. Шатлыгы?ны да, кайгы?ны да дусты? бел?н уртаклашасы?. Серл?ре?не д? а?а с?йлисе?. Минем д? дусларым к?п. Хикм?т к?плект? т?гел, ? дусты?ны? нинди булуында. Чын дус бер?? ген? була. Бар н?рс?не д? кешег? с?йл?п бетереп булмый. ? чын дусты?а – ярый. Ул сине? х?ле?? кер?, кир?к ик?н, ки??шл?рен бир?, ярд?м кулы суза. Авыр чакларда ташлап калдырмый.
Узган ел ишетк?т бер вакыйга иск? т?ште. С?рия бел?н К?рим? кечен?д?н дуслар, серд?шл?р иде. Иде димен, ч?нки алар арасыннан к?тм?г?нд? кара м?че узып китте. Кара м?че Камил? иде. Ул К?рим?не? к?ршесенд? яши. Кызларны? дуслыгына к?пт?н к?нл?шеп карый иде. Алар турында т?рле начар с?зл?р д? й?ртеп карады. ??м… ?зенекен? иреште. Берк?нне К?рим? С?рияне эзл?де – эзл?де, таба алмады. Телефонын да алмады. Икенче к?нне д? шул ук х?л кабатланды. ? кичен С?рияне? Камил? ??м тагын бер ш???рд?н кунакка кайткан кыз бел?н к?лешеп торганлыгын к?рде. Алар бер с?б?псез к?л?л?р т?сле тоелды, ?з – ?зл?рен тотышлары да с?ер иде. К?рим?не к?рг?ч, Камил? кул болгады. Л?кин кыз ?ен? кайтып китте. Бер атнадан Камил? С?рия турында куркыныч х?б?р китерде.Имеш, ул наркоманга ?йл?нг?н. К?рим? бу с?зг? ышанырга да ышанмаска да белм?де. Шулай да С?риял?рг? китте. Килеп керс?, ни к?рсен, дусты ид?нд? ята. Кызны? й?р?ге тиб? иде. К?рим? Ашыгыч ярд?м машинасын чакырды. С?рияне хастахан?г? алып киттел?р. ? а?ына килг?нд? янында К?рим?не к?рг?ч, к?зл?ренн?н яшьл?ре т?г?р?п т?ште.
Гафу ит мине, К?рим?. Мин зур ялгышлык эшл?дем. Безне? дуслыгыбызга хыян?т иттем. Ш???р кызлары кебек крутой булырга тел?п, шул кир?км?г?н н?рс?не татып карадым. ?г?р син ярд?м итм?г?н булса?, мин юкка чыгар идем. Р?хм?т си?а, дускаем.
К?рим? С?рияне? кулларыннан тотты. Бу – гафу ит? билгесе иде. Дуслык ?зене? к?чен югалтамаган иде ?ле.
Байсар урта м?кт?бе,
8 нче класс укучысы
Х?митова Г?лс?я
Я?а елга тел?кл?р
??ркем ?чен и? зур б?йр?м,
Я?а елдыр, м?гаен.
Бар кешене? тел?кл?рен
Кабул ит син, Ходаем.
К??елебез тыныч булсын,
Т?нн?ребез с?лам?т.
Куанып яшик барыбыз
Килм?сен безг? аф?т.
И Ходаем, синн?н ген?
Зур б?хетл?р сорыймын.
Догаларым кабул булсын,
Авырлыклар ?тсен читл?п.
Я?а елга ??рберебез
Зур ?метл?р багълыйбыз.
Илг?, к?нг? тынычлык бир,
Кайгы бирм?, Ходаем!
.
Байсар урта м?кт?бе,
8 нче класс укучысы
Фаррахова Л?йс?н
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен ул ? туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар. Якташ шагыйребез Р. Ф?йзуллин да “Кайту” шигыренд? туган авылын ничек сагынуы турында яза: Р?х?тл?неп аунадым бер туган як кырларында! Кулларымны куеп тордым чишм?не? парларына. Р?х?тл?неп таптап й?рдем бала чак сукмакларын, иск? т?шереп, гомеремне? татлы т?шт?й чакларын… Мин д? чын к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?! Авылымны ике яктан ?ил?к-?имешк? бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган. Без ??р елны Т?б?к, Карамалы, Абалый тауларына ?ил?кк? й?рибез, ??ен-к?зен г?мб? ?ыябыз. Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы?. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк а?да! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел?. К?т?рел? д? ила?и нурларын, б?тен яктылыгын авылга сиб?. ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана, яшеллекк? к?мел?.
?лм?т муниципаль районы Р.Г.Галиев исеменд?ге С?л?й гомуми т?п белем бир? м?кт?бене? 8 нче сыйныф укучысы Нуретдинова Лилия Ф?рит кызыны? эше.
Туган авыл.
Авылым — син б?ек илк?емне?
?анга якын газиз почмагы.
?ылытып яш?р гомер буе безне
Туган ?ирне? газиз учагы.
( Р. Закиров.)
??р кешене? й?р?ген? якын, ?анына ?и?еллек бир? торган яраткан урыны була. Минем ?чен ул ? туган авылым. Туган ягын, авылын яратмаган кешел?рне мин к?з алдыма да китер? алмыйм. Яшьлекл?ренд? авылын ташлап чит ?ирл?рг? китк?н кешел?р д?, туган туфракларын сагынып, аны? табигатен? сокланып, ?ырлар, шигырьл?р язалар.
Безне? туган авылыбыз —?лм?т районыны? С?л?й авылы. Моннан ?ч й?з еллар элек Минз?л? елгасы буендагы Тел?нче авылыннан бу якларга д?рт кеше килеп утырган. Алар ?лм?х?мм?т, С?л?йман, Н?дерша? ??м Исм?гыйль исемле булганнар. Монда килг?ч, бу тир?д?ге ?ирл?рне ?зара б?лешк?нн?р. ?лм?х?мм?тк? х?зерге ?лм?т ?ирл?ре, Н?дерша?ка х?зерге Н?дер авылы ??м З?йне? сулъягындагы ?ирл?р, С?л?йманга х?зерге С?л?й ?ирл?ре, Исм?гыйльг? х?зерге Кама Исм?гыйле ?ирл?ре тиг?н. Бу авыллар башлап нигез салган шушы кешел?рне? исемн?ре бел?н аталып й?ртел? башлаганнар.
С?л?й авылына баштарак Урал ягыннан башкортлар килеп т?пл?неп калганнар. М?с?л?н, бу авылны? Т?хв?туллин Нигъм?тулла, Сабитов Ногман, Гыйзз?туллин Ш?йхелислам бабайларны? бабалары Урал ягыннан к?чеп килг?н башкортлар булганнар. Со?рак бу авылга Казан ягыннан татарлар да к?чеп килг?н. Кешел?р тир?-яктагы калын урманнарны кисеп т?пл?г?нн?р ??м с?реп ч?ч? ?ирл?рен? ?йл?ндер? барганнар. Элек халыкны? т?п к?себе игенчелек ??м терлекчелек булган.Мен? шулай авылым барлыкка килг?н д?.
Х?зерге вакытта авылым табигате бик матур. Ул бик ?йб?т урында да урнашкан.
Авылымны ике яктан ?ил?к-?имешк? бай матур таулар, калкулыклар кочаклап алган. М?с?л?н Очлы тау, К??? тавы. ??й к?не анда т?мле, кып-кызыл ?ил?кл?р пеш?. Таулар ?стенд?, я битенд? урманнар бар. Урман яшеллеге, саф ?авасы, ?ырчы кошлары бел?н ?зен? гашыйк ит?. Урманны б?тен кеше д? ярата торгандыр дип уйлыйм мин. Икенче якта алтын т?ск? керг?н басулар, кырлар тора. Авыл кырыеннан Урсала елгасы ага. Балалар анда су кер?, хатын-кызлар кер д? юып ала. Елга тир?сенд? болыннар урнашкан. Нинди ген? ч?ч?кл?р юк а?да! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар. Искиткеч г?з?ллек! Чишм?л?р д? бик к?п. Санап та бетереп булмый. Бернич?сене? исемн?рен атап язам: Фазыл тау, Марс, Улаклы чишм?л?р ?.б. Шулардан чыгып безне? авыл бик бай дип ?йтеп була.
Мин чын к??елемн?н туган ягымны яратам, аны? г?з?ллеген? сокланам. Минем авылымны с?йм?слек т? т?гел шул: ул, минемч?, б?тен д?ньяда бер ген?, бары тик бер ген?!
?лм?т муниципаль районы Р.Г.Галиев исеменд?ге С?л?й гомуми т?п белем бир? м?кт?бене? 7 нче сыйныф укучысы Ахметгалиева Лилиана Рамиль кызыны? эше.
Туган авылым
Мин ?лм?т районыны? Урсалабаш авылында яшим.Минем авылым бик матур. Аны? чишм?л?ренд?ге сулары бик т?мле. ??й к?не тауларда ?ил?кл?р к?п, ?ыеп бетерерлек тугел. Су буйлары бик иркен. ?ле безд? б?? д? бар. Ул бик тир?н. Шу?а карамастан ??й к?не барысы да шунда су керерг? баралар. Кыш к?не тауда шуарга яратабыз.
Ми?а авылым бик нык ошый. ??м мин бут?н бер ?ирд? д? яш?м?с идем. Авылым б?л?к?й булса да, начар тугел. Монда барысы да бер-берсен бел?л?р. Бик тату ??м дус яшибез. Авылыбыз да Сабантуй б?йр?мн?ре авыл башында утк?рел?. Б?йр?м ??р елны да кызыклы ??м ку?елле була. Сабантуйга чит илл?рд?н д? авылдашларыбыз кайталар. Б?йр?мд? т?рле уеннар уйнаталар, жырлыйлар, биил?р. Конкурслар да катнашса?, б?л?кл?р д? бир?л?р. Берг?л?п авылдашлар бел?н, кунаклар бел?н ку?ел ачабыз.
?лм?т муниципаль районы Р.Г.Галиев исеменд?ге С?л?й гомуми т?п белем бир? м?кт?бене? 7 нче сыйныф укучысы Гарифуллина Г?з?л Ил?ам кызыны? эше
Авылым.
Минем туган авылым- Урсалабаш. Ул тау ит?генд? урнашкан. Аны? таулары бик матур. Безне? авылга килг?н кунаклар тауга сокланмый китмил?р. Ж?ен ямь-яшел к?лм?ген кис?, кышын ап-ак кар астында жемелд?п ята. ?лл? кайдан мен? мин нинди диг?н сыман яшел, кызыл калай туб?л?ре, м?чете, балалар бакчасы бел?н авылым да с?лам бир?. Безне? авылда кибетл?р, медпункт, шулай ук китапхан?, клуб эшли. Клубта б?йр?м вакытларында концерт куялар. Авыл халкы бик яратып й?ри анда. Клуб бакчасында Б?ек Ватан сугышыннан Советлар Союзы Герое булып кайткан авылдашыбыз Ахмадуллин Мотыйк М?х?мм?т?ан улына бюст куелган. Бюстны? ике ягындагы гранит ташка сугышта ??лак булган авылдашларыбызны? исемн?ре уелып язылган. ??р елны Б?ек ?ин? к?ненд? ис?н калган ветераннар, бабайлар, тол калган ?бил?р, авылдашлар шул ??йк?л янына килеп, сугышта ??лак булган авылдашларын иск? алып ,ч?ч?к б?йл?м?л?ре куялар. Балалар бакчасыннан н?нил?р, м?кт?пт?н укучылар килеп шигырь укыйлар, жырлыйлар.
??р жомгада картлар , тезелешеп, м?четкэ бара. Мулла Фаиз абый азан ?йтеп, намаз вакытын х?б?р ит?. Гает б?йр?менд? м?чет эче шыгрым тулы була.
Авылымда искиткеч кешел?р яши.Аларны? хезм?т с?юч?нлеген? мин ?зем д? та? калам. Алар к?п мал тота. ??й буе ?ил?ген, г?мб?сен жыя. Безне? авыл чишм?л?ре, мул сулы елгалары бел?н д? мактана ала ?ле ул.
Туган авылымда ми?а ??р ?ир таныш. Аны? кайсы т?шенд? нинди таш ятканына, нинди ?л?н ?ск?нен? кад?р бел?м мин. ??м ?з т?се, ?з исе, ?з яме ?чен яратам.
Туган авылым-горурлыгым
Яш?р ?чен бетм?с к?ч алырга
Олысына ??м д? кечег? ,-
М?х?бб?тле , ямьле , м?рх?м?тле
Туган ягы кир?к кешег? .
Ф?нис Яруллин
??р кешене? к??елен? якын , газиз , кадерле , ?анына ?и?еллек бир? торган урыны була . Минем ?чен ул – туган авылым .
?йе , мин авылда тудым . Б?ек Тукае бел?н дан тоткан Арча районыны? К?че авылы минем туган т?б?гем . Г?з?л Татарстаныбызны? кечкен? ген? бер кис?ге ул . Мин ?земне? туган авылымны бик яратам , аны? г?з?ллеген? сокланып туя алмыйм .
К?че авылы и?к?лекк? урнашкан . Бик борынгы заманнарда бу урыннар су астында булган , дип с?йли картлар . Еллар узу бел?н , сулар ?кренл?п кибеп юкка чыккан ??м корыган ?ирл?рг? кешел?р килеп урнаша башлаганнар. Шу?а к?р? авылыбызны ике яктан биек таулар , калкулыклар кочып алган. Безне? ?ебез авылыбызны? аръяк дип й?ртел? торган калкуырак ?ирен? урнашкан .
Мин , капка т?бебезг? чыгу бел?н , ?земне яшел х?тф? ??елг?н ?ирг? баскан кебек хис ит?м . Б?бк? ?л?нн?ре , вак ромашкалар ,сары ч?ч?кл?р ?зл?ре ?к мине бер сихри д?ньяга алып кереп кит?л?р. ?зем яшел чир?мн?н атлыйм , к?зл?рем тир?-якны к?з?т? . К?з к?реме ?ирд? ген? бормаланып Казансу елгасы ага . Аны? ярлары тал-тир?кл?р бел?н капланган . Берсен-берсе уздырып сайраучы кошлар тавышы б?ек композиторларыбыз ?с?рл?рен? ти?л?шерлек . ??й к?нн?ренд? анда каз-?рд?к тавышлары да ишетел? , д?ньяларын онытып , чыр-чу килеп уйнаучы балалар авазы я?гырап тора.
Тау битл?ре ??ен ?ил?кл?ре бел?н с?ендерс? , тау астыннын агып чыккан чишм? сулары авылым халкына к?ч , яш?? д?рте бир? . Чишм?л?рг? бай туган авылым . Тугыз чишм? , Шамгал , Аръяк чишм?л?ре салмак кына агып утыралар . Аларны? к?меш сыман тамчылары кояш нурлары астында эн?е б?ртекл?ре кебек ?емелдил?р .
Эреле-ваклы к?лл?рг? язын кыр ?рд?кл?ре кайтып бала чыгаралар. Кечкен? ?рд?к б?бк?л?рене? суда чумып уйнауларына беркем д? битараф кала алмый .К?л буены? камышлары , анда ?ск?н елак таллар кошларны ?з куенына ала сыман .Озын аяклы чел?н д? ?з итте безне? авыл к?лен . Бернич? ел р?тт?н кайтып , кара к?зг? кад?р шунда яши ул .
Авылымда болыннар да бар. Талгын ?ил иск?нд?, болын ?стене? дулкынлануыннан к?зе? ала алмый торасы? . Нинди ген? ч?ч?кл?р юк анда ! ?йтерсе? табигатьт? булган бар т?сне шунда ?ыйганнар . Искиткеч матурлык ! ?н? шул болын ?стенн?н ?крен ген? ирт?нге кояш к?т?рел? . К?т?рел? д? ила?и нурларын , б?тен яктылыгын авылга сиб? . ?кияти манзара эченд?ге авылым к?нн?н-к?н матурлана .
Бай табигатьле авылымны? кешел?ре д? к?рк?м . Тырыш , матурлыкны ?з куллары бел?н тудыра алучы авылдашларымны? т?зек , ч?ч?кк? к?мелеп утыручы йортлары , каралты-куралары бу г?з?ллекне тагын да тулылындыра.
Шушы матурлыкны к?р? ,к?з?т? бел? ген? аз , без аны кил?ч?к буыннар ?чен сакларга да тиеш .”Табигатьне саклагыз!” диг?н с?зл?рне еш ?йт? безг? биология укытучыбыз Н?фис? апа Закирова . ?мма бу с?зне? чын м?гън?сен а?лап бетер?безме ик?н ?! ? бит бу с?зл?рг? кил?ч?гебез турында к?п м?гън? салынган . Туган як табигатене? чиста булуы безне? кил?ч?гебез , с?лам?тлегебез бел?н б?йле бит .
Без , м?кт?п укучылары , табигатьне саклау буенча к?п эшл?р башкарабыз. Чишм? буйларын , агачлыкларны , юл буйларын , м?кт?пне? тир? –юнен ч?п –чарлардан арындырып торабыз ,агачлар утыртабыз . М?кт?п ?йл?н?сенд? ?сеп кил?че аллеялар саны да инде дист?г? ?итеп кил? . Безд? табигатьне саклау буенча класстан тыш чаралар да еш булып тора . Бу эшт? авылдашыбыз -экология белгече- ?хм?т?анов Р?шит Зиннур улыны? ярд?ме зур . Ул безне? алда чыгышлар ясый , китаплар б?л?к ит? . Берг?л?шеп агачлар утыртабыз , викториналар ?тк?р?без. Кыскасы , кадерле кунагыбыз ул безне? .
Язмамны т?мамлап , шуны ?йт?сем кил? :атлаган ??рбер адымым ,эчк?н суым , ризыкланга икм?гем ?чен ,туган авылым , мин си?а бурычлымын. Си?а булган ярату , сине? бел?н горурлану хисл?рем изге , пакъ ??м саф, туган авылым !
Адил? ?хм?т?анова, К?че т?п гомуми белем м?кт?бене? 8 нче класс укучысы.
К?че т?п гомуми белем м?кт?бене? 8 нче класс укучысы
Сочинение «Яратам сине, туган як»
Яратам мин туган илемне,
Яратам мин туган телемне,
Яратам мин туган ?иремне,
Яратам мин туган ?емне,
гаил?мне, ?ниемне, ?тиемне, д?? ?ниемне, д?? ?тиемне ??м н?ни бертуган се?елемне. Мин, Л?йс?н Илгиз кызы Сейдгазова, Пенза ?лк?сене? Лопатино районы иске Вершаут авылында яшим. Мин ?ирг? татар кызы булып тууыма бик горурмын. Мин ?земне? туган телемне яратам, ч?нки ул ?нием, ?тием, ?би-бабаем теле. Без ?йд? татар теленд? ген? с?йл?ш?без.
Безне? Вершаут авылында м?кт?п, м?д?ният йорты бар. М?д?ният йорты каршында зур ??йк?л басып тора.Ул Б?ек Ватан сугышы кырында ятып калган авыл батырларына, безне? ирекне саклаучыларга багышлап салынган. Б?ек ?и?? к?ненд? шул ??йк?л янына балалар, укучылар, авыл халкы ?ыелып аларны иск? алалар.
Безне? яш?г?н ?иребез – авылыбыз бик матур. Авылыбызны б?тен ягыннан урманнар уралган. «Урманнарда кура ?ил?к т? ?ир ?ил?к, к?з ачып йомганчы ?ыярсы? бер чил?к». Ул ?ил?кл?р шулкад?р т?мле авызда эреп кит?. Туган ?иремд? ?ск?нг?ме ?лл? ми?а шулай тоела? Андый т?мле ?ил?кл?р безд? ген? ?с? кебек, алардан бер д? туймыйсы? сыман. ? к?з к?не бай урманнар безне т?рле-т?рле г?мб?л?р бел?н б?л?кли.
Авылны? бер почмагында зур к?л ??елеп ята. Ул балыкка бай. Яз, ??й к?нн?ренд? к?лг? бик к?п булып акчарлаклар килеп т?ш?. Нинди к??елле шул акчаларны? к?лг? чумып-чумып балык тотуларын карап торырга!
Яз ?ит? бел?н яшел чир?мд? б?л?к?й ген? каз,?рд?к б?бк?л?ре шул ?л?нне ашап, й?гереп й?рил?р, ? ??й к?нн?ре к?л ?сте ап-ак булып кит?, ?йтерсе?, к?л ?стен? ак кар яуган. Бу авыл халкыны? казлары, ?рд?кл?ре й?зеп й?рил?р. ? к?з ?итк?ч, ??р ?йд? каз ?м?л?ре оештырыла. Кызлар казларны чил?кк? т?яп, к?янт?л?рг? тагып, чишм?г? казлар юарга т?ш?л?р. ? кичл?рен кызлар, ?м? булган ?йг? ?ыелышып, т?рле уеннар уйный, ?ырлар ?ырлый, егетл?р гармун суза. ?ай, к??елле д? инде шул чаклар! Без, авыл балалары, сыйланып, т?мле ризыклар ашап р?х?тл?н?без.
Б?лки, ул ми?а гына шулай тоела!? Мин уземне? туган ?иремне бик яратам, ч?нки бик матур, бик с?йкемле минем туган авылым, аны? чылтыр-чылтыр аккан чишм?л?ре, ул чишм?л?рне? сап-салкын сулары. Алар шундый т?мле! Ул суларны эчк?ч, ?аны? р?х?тл?неп кит?, яшисе килеп тора! Ул судан ?ич т? туймысы?, шундый т?мле минем авылымны? чишм? сулары!
Май аенда безне? авыл ап-ак к?лм?к киг?н т?сле була. Т?рле ?имеш агачлары ч?ч?кк? т?рен?. К?р?се иде шул вакытта, нинди матур безне? яш?г?н ?иребез! Т?нн?р буена сандугачлар сайравын утырып ты?лыйсы кил?. Шул вакытта чикерк?не? кычкыруы да си?а башка т?рле булып тоела. Ул инде к??ел к?т?ренке булуга шулайдыр, минемч?.
??й к?не алмаларын, чиял?рен й?зеп кен? ?лгер. Авылда мал-туарга печ?н ?ыйган вакыт килеп ?ит?. Хуш исле печ?н исл?ре яулап ала, син ул исне сулап туймыйсын. ? кырларда ??й к?не ашлыклар к?кр?п ?с?. Алар т?рл? вакытта т?рле т?ск? кер?. Бер карыйсы?, ди?гез кебек яшькелт-з??г?р ул, ? икенчел?п караганда – кояш кебек, ?ылытып сары т?ск? керг?н. К?з ?итк?ч, кырга комбайннар чыга, иген т?ялг?н машиналар кырдан бертуктаусыз авылга я?а ?ыйган урожайны ташыйлар; аннары ул элеваторларга кит?. Безд? ?ск?н ашлыктан ипи-печенье, тортлар, ??м башка т?рле ризыклар пешер?л?р.
Безне? авылда к?п еллар элек руслар бел?н татарлар яш?г?н. Авылны? бер почмагы «рус очы» дип аталган. Рус балалары да татар балалары да бер м?кт?пк? й?рг?н. Руслар ??м татарлар берг?л?шеп бик тату яш?г?нн?р, эшт? д?, ялда да берг? булганнар. Х?зер инде авылыбыз – татар авылы.
Нинди р?х?т ?зе?не? туган-?ск?н ?ире?д? яш??! Ходай сугышларыннан сакласын, к?гебезне кара кайгылы болытлар капламасын инде.
?ади Такташны? “Мокомай”поэмасыннан юллар иск? т?ш?:
Бер ?ирд? юк андый ак каеннар,
Бер ?ирд? юк андый урманнар,
Бкр ?ирд? юк камыш сабаклары-
мондагыдай шаулый торганнар…
Муниципальное общеобразовательное бюджетное учреждение «Средняя общеобразовательная школа №2 с.Киргиз-Мияки муниципального района Миякинский район Республики Башкортостан
Конкурс «Пою мою республику»
Сочинение на тему:
«Мин б?хетле туган ?иремд?»
Выполнила: ученица 6б класса
Ахметшина Алсу
Руководитель: Рахматуллина З.Х.
Киргиз-Мияки – 2014
Мин б?хетле туган ?иремд?
…Шул туфракта туып-?с?
?зе бер б?хет инде.
(Мостай К?рим)
??ркемне? й?р?ген? якын, к??елен? тынычлык бир? торган урыннары буладыр. Минем ?чен ул – г?з?л Башкортстаныбызны? и? ямьле районнарыны? берсе – Мияк? районы.
Районыбыздан нинди ген? к?ренекле ш?хесл?р чыкмаган! «Мияк? ?ире – ?дипл?р иле» диг?нне ишетк?негез бардыр ?ле сезне?. Бу чыннан да шулай, минем туган районым – ?ч милл?тне? яраткан шагыйре Мифтахетдин Акмулланы? туган ?ире. Тагын да бик к?п язучылар, шагыйрьл?рне бирг?н безне? туган ягыбыз: Гариф Гом?р, Т?хв?т Ян?би, Сафуан Яхшыголов, Гали Рафиков, Азат Магазов, Марс ?хм?тшин, Х?ким?ан Зарипов ??м башкалар. Шулай ук с?нгать ?лк?сенд? дан алган якташларыбыз да байтак: РСФСР-ны? атказанган артисткасы Нурия Ирсаева, Башкортстанны? ??м Татарстанны? халык артисты Айдар Галимов, Башкортстанны? атказанган артисты Равил? М?с?лимова, Башкортстанны? халык артисты Венер Камалов. Шундый ??ркемг? диярлек таныш якташлары? бел?н ничек инде горурланмыйсы?? Горурланам, бик урынлы горурланам мин!
Туган ягымны? табигате д? искиткеч г?з?л. Районыбызда яшел урманнар бел?н биз?лг?н таулар да, алтын иген ?с? торган ки? басулар да бар. Монда к?меш сулы чылтырап аккан чишм?л?рг? кушылып, кошлар мо?лы ?ырларын суза. Х?тф? болыннарында, урман акланнарында ?ир ?ил?кл?ре кызарып пеш?. Дим буендагы тугайлыкларда ?ск?н баллы шомыртлар ?имешл?ре бел?н сыйлый. К?зен кып-кызыл баланнар, мил?шл?р, г?л?имешл?р ?лгер?. Туган ?иремне? ?авалары да шифалы, ?илл?ре д? йомшак. Монда кояш та ягымлы елмая, ныграк ?ылыта, ирк?ли, с?я. ?ырларда да бит болай дип ?ырлана:
2
Исем китми читт? ?ск?н
Кипариска, бананга,
?че булса да, гашыйк мин
Мил?ш бел?н баланга.
?лк?н яшьт?ге бер агай: «К?п еллар читт? яш?дем, туган ягыма, аны? табигате кочагына кайткач, чиста ?авасын исн?г?ч, салкын чишм? суларын эчк?ч, авыруымнан терелдем», — дип с?йл?г?н, имеш. Ышанам, туган якны? табигате авыру т?нг? андый шифа бирерг? д? с?л?тледер ул.
Районыбызны? ?з?ге Кыргыз-Мияк? авылы – минем туган авылым. Авылыбыз к?нн?н-к?н ?с?, матурлана. Урамнар чиста, таза. Я?адан-я?а йортлар, биналар т?зел?. ?ле я?а гына т?зелг?н Мияк? спорт комплексы бел?н мактанмый булдыралмыйм. Бу комплекс ш???рнекенн?н бер д? ким т?гел: зур бассейны, тренажер залы, фитнес залы, зур спорт залы бар, кышын хоккей тартмачыгы булдырылды. Яше д?, карты да шатланып шунда й?ри. Тир?-як авыллар да кил?. Авылыбызда ике зур м?кт?п, алар икесе д? заманча ?и?азландырылган, безг? – балаларга барлык унайлыклар да булдырылган. Тыныч тормышта, ягымлы, ихлас кешел?р яш?г?н, искиткеч г?з?л табигате булган туган ?иремд? яш?? б?хет т?гелмени инде? Минемч?, бу – и? зур б?хет. К??елем? ?ыр юллары кил?:
Туган ягым-Дим буйлары,
Туган ягым – Мияк?,
Мияк?не? ал та?нары
М??ге балкыр й?р?кт?!
Туган ?ирем, якташларым, мин яратам сезне! Туган ?иремд?, сезне? арагызда яш?г?нг? к?р?, мин чиксез б?хетле!
3
Д?ресне? максаты:
укучыларны туган як тарихы бел?н таныштыру, авылны? ?тк?не ??м б?генгесе бел?н танышу; туган т?б?гебезне ярату, аны? бел?н горурлана бел? хисе, туган ?ирг? тугрылык т?рбиял??; туган якны? табигате бел?н танышу, а?а с?ю хисе ??м сакчыл караш т?рбиял??, м?рх?м?тле ??м игътибарлы булырга ?йр?н?.
?и?азлау:
1. Татарстан картасы.
2. Балалар и?аты – р?семн?р, иншалар к?рг?зм?се.
3. Плакатлар: “Табигатьне саклауны мин изге эш дип саныйм. Бу –Туган илне? матурлыгын саклау ??м арттыру.” /Л.Леонов/;
“Илен белм?г?н – игелексез,
Халкын белм?г?н – холыксыз,
? н?селен белм?г?н – тарихсыз.”
“?з иле? – алтын бишек!”
“Алтын-к?меш яуган ?ирд?н туып ?ск?н ил яхшы.”
“Туган?ирне?тузаны да кадерле, ?реме д? хуш исле.”
4. Авыл табигатен сур?тл??че фотолардан т?зелг?н слайдлар.
2012 ел – Россия Президенты тарафыннан, “Тарих ??м м?д?ни мирас елы” дип игълан ителде. Тарих ул –?тк?не?не барлау, халкы?ны олылау, н?селе?не бел?. ?з халкыны? ?тк?нен белг?н, аны? бел?н горурланган ??м кил?ч?кт? а?а хезм?т ит?рг? ?зер булган белемле, зыялы, с?лам?т ш?хес булып ?с? – безне? т?п бурыч. Б?генге д?рест? без авылны? кыскача тарихы, аны? к?ренекле кешел?ре, гореф-гад?тл?ре, табигате бел?н танышырбыз.
Туган ?ен белм?г?н
Туган авылын белерме?
Туган авылын белм?г?н
Туган илен белерме?
Туган як! Аны? шифалы ?авасын сулаган, саф суларын эчк?н, иркен болыннарында т?г?р?п ?ск?н кеше беркайчан да туган ягын оныта алмый. Кешене туган ?ире ашата, ?стер?, г?з?л табигате бел?н ирк?ли. ?ир! Шушы кыска гына с?з эчен? халкыбызны? тарихы да, язмышы да салынган.
Безне? ?чен бит бу изге туфрак,
Тамырыбыз моннан таралган.
Милл?тебез монда яралган,
??рбер н?сел ?зен? ?ан алган.
Безне? Туган илебез Русия диеп атала, ? туган д??л?тебез – г?лч?ч?кле Татарстан. ? инде туган авылыбыз Олы Болгаер Татартстан д??л?тене? кечкен? бер ?лешен т?шкил ит?. Татарстан картасында ул бер нокта гына булып к?ренс? д?, туган авылыбыз безне? ?чен и? зур, и? кадерле ?ир булып тоела.
Туган ?ир… Туган авыл…
Й?р?кк? нинди якын ??м кадерле бу с?зл?р. Безне? ??рберебезне? газиз туган йорты, нигезебез урнашкан кадерле туган авылы бар. Туган авылыбызны? ??р сукмагы, ??р агачы,аны? барча кешел?ре к??елг? ифрат та якын. Т?пил?п китк?н , беренче тапкыр ?тт?- ?нн? дип ?йтерг? ?йр?нг?н вакыттан ук к??ел т?рен? туган телебез аша кереп утырган кадерле урыннар…
Аларда безне? ?тк?н тарихыбызны? бер ?леше, халыкны? мо?ы, кайгысы- шатлыгы, куанычы ??м сагышы. Аларны? кайберл?ре бик борынгы, икенчел?ре шактый со? барлыкка килг?н. ??рберсене? ?з ?сеш тарихы, ?з даир?се, ?з мохите, ?зене? данлы кешел?ре бар.
Еллар узган саен шактый сандагы авылларны? бетк?нлеге билгеле. 1966 елда Татарстанда 4855 авыл булган, ? 1987 елны? 1 гыйнварына авыллар саны 3266 гына калган. Безне? к?рше авыллларыбыз арасында да мондый язмышка дучар булган авыллар бар, м?с?л?н, Кама Тамагы районы Б?ки авылы, элек атаклы “Б?ки базары”, “Чабыр ?ыены” бел?н дан тоткан зур гына авылда, х?зер барысы 5 йорт калган.Шулай ук, безд?н ерак т?гел ген? урнашкан, Марьино, Танаево авыллары да шул ук х?лд?. ? мен? Борнаш авылына к?рше булган ??м?ки авылы б?тенл?й бетк?н, дим?к, яшь буын бу урыннарда авыл булганын ??м??риятебезне? карталарыннан карап кына бел?ч?к. Шу?а к?р? д? без авылыбызны? тарихын, ?ичшиксез, белерг? ??м кил?ч?к буын в?килл?рен? мирас итеп калдырырга тиешбез.
Кеше ?ирд? йорт – ?ир, нигез кора,
Тим?с диеп ?илл?р, салкыннар.
Зур илемне? рухи х?зин?се,
Чал тарихы булган халкы бар.
Х?терл??д?н курыкма син!
?тк?нн?рне онытма син!
Бел син ерак бабайларны?
Ничек итеп к?н итк?нен,
Ни икк?нен, ни ч?чк?нен,
Нинди уйлар, нинди мо?нар
Безг? калдырып китк?нен.
Авыл атамалары безне? борынгы тарихыбызны, данлы ?тк?небезне к?згед?ге кебек чагылдыралар. Бер атама да юкка гына бирелм?г?н. Аларны? нигезенд? атама кую ?чен бер?р с?б?п ята. Бер ишел?ре этнонимга, икенчел?ре тарихи вакыйгаларга, ?ченчел?ре гад?т- йола кануннарына ??м башка ?зенч?лекл?р буенча бирел?.
Авылларыбызны? атамалары – безне? чал тарихыбыз, ата- бабаларыбыздан калган мирасыбыз.
Болгаер атамасы Казан ханлыгы чоры чыганакларында Болгар Кривой- Болгаер дип к?рс?тел?. 1565-1567 еллардагы вакыйгаларны ?з эчен? туплаган З?я ?язене? терк?? кен?г?сенд? д? авыл исеме н?къ шулай бирелг?н.
Авыл аксакаллары с?йл?вен? караганда, Олы ??м Кече Болгаер авылларына Болгар ханлыгыннан ике агай- эне килеп урнашкан. Олысы Инеш яис? Ша?иян суы ярына, икенчесе Иске йорт дип атала торган урынга утырган. Л?кин су ?итм?? с?б?пле халык авылны? х?зерге урынына к?чк?н.
1920 ел. Олы Болгаерны? 1793 дис?тин? у?ай , 169 дис?тин? у?айсыз ?ирл?ре бар. Ч?ч? м?йданы – 1710, болын- 37, к?т?лек – 86 дис?тин?. Урман юк. Авылдагы 351 ху?алыкны? 11енд? ?имеш бакчалары бар.
1930 ел.Олы Болгаерны? 200 г? якын ху?алыгында барлыгы 102 ат бар. К?ренг?нч?, ярлыларны? аты юк, к?бесене? абзарында сыер да м?гер?ми. К?м?кл?ш? башланса да, юкны берл?штереп булмый.
1931 елда колхозлар оеша. Кече Болгаерда- “Йолдыз”, Олы Болгаерда “Я?а тормыш” барлыкка кил?.
1941 елда Б?ек Ватан сугышы башлана. Авылдан 147 кеше сугышка кит?. 77 якташыбыз туган ?ирг? ?йл?неп кайта алмый. Сугышта ??лак булганнар ист?леген? безне? авылда ??йк?л т?зелг?н. Ир – егетл?р фронтка китк?ч б?тен эш, авырлык хатын – кыз ?илк?сен? т?ш?. Насртдинова Ф?гыйл?, Гыйниятуллина Саим?, Закирова З?йн?п, Зинн?туллина Л?биб?, Байкина Зоха апалар трактор руле артына утыралар.
Сугыштан со?гы елларда авылны т?зекл?ндер? буенча бик к?п эшл?р башкарырга туры кил?.Ху?алык биналары, клуб, башлангыч м?кт?п, башлангыч м?кт?п, медпункт, кибет, гаражлар, складлар, ындыр табагы т?зел?. Авыл халкы тел?ге буенча т?зелг?н м?чет т ? безне? авылга ямь биреп тора.
Безне? Олы Болгаер авылы ?зене? ?стерг?н уллары ??м кызлары бел?н горурлана ала. Алар арасында игенчел?р, язучылар, укытучылар, табиблар ??м башка бик к?п ??н?р иял?ре бар. Алар ?з б?хетл?рен туган якта – шушы т?б?кт? тапканнар. Авылыбыздан ерак яш?г?нн?р д? – безне? горурлык. Тормыш юлы никад?р ген? авыр булмасын, ??р кеше ?з юлын, ?з урынын ??м б?хетен таба.
Безне? авылда туып ?ск?н, х?зерге вакытта Т?б?н Камада яш??че Г?лчир? Иб?туллина да шигырьл?р и?ат ит?. Аны? туган якка багышлап язылган шигырьл?ре бик к?п. Х?зер без аны? “Кайтам си?а, кайтам Болгаерым” исемле шигырен ты?лап китик.
Бар ?и?анга аклык, пакълек и?г?н,
Кырлар йоклый ябынып юрганым.
Ятсыныпмы карый яшь юк?л?р,
Юк шул, авылым, к?пт?н булганым.
Онытмаган, таный шаян ?илл?р,
Балачакта куышып ?ск?нг?.
Сагынам сине, авылым – Болгаерым,
Назлары?мы ?анга к?чк?нг?.
Кайтыр юлга юлдаш итеп алдым
??я?лесен карлы буранны?.
Таныр мик?н, ча?гы шуып ?ск?н
Шаян кызын авылым, урамым?
Юл буенда ?ск?н ?ремн?р д?,
Кар астыннан сузып башларын
?йт?л?р к?к: “Сагынмыйсы?мыни?
Балам ниг? авылы? ташлады??”
Кайтам си?а авылым, Болгаерым
Сагынып кайтам, инешем, талларым.
Назлар ?чен авылдашларымны,
К?рер ?чен алсу та?нарны.
Б?генге к?нд? без ?зебезне? м?кт?пт? белем алып, туган авыл халкы ?чен хезм?т итк?н абыйлар-апалар бел?н горурлана алабыз. Авыр, ?мма соклангыч тормыш юлы ?тк?н, матур кызлар, батыр уллар ?стерг?н ?би-бабаларыбыз, туган оябыз, туып – ?ск?н ?иребез ??мм?безг? д? кадерле. Сулар ?авабыз, эчк?н суыбыз таза булсын.
Табигатьк? сакчыл караш булса,
?ирне атып чыгар чишм?л?р,
Эч?р су ??м сулар ?ава чиста булыр
Шифа булыр ?л?н, ч?чк?л?р.
Чынан да, ?аваны?, эч?р суларны? пычрануы аяныч х?л. Табигатьне яраткан, кил?ч?к буыннар алдында ?аваплылык тойган ??р кеше туган ?иребез к?ркен саклар ?чен барлык к?чен салырга тиеш.
?ава – кеше тормышында и? кир?кле ?йбер. Завод – фабрикалар, автомашиналар агулы газлар бел?н безне? сулар ?авабызны пычрата. Яшеллек к?п булган ?ирд? ?ава саф, тын алуы ?и?ел була. Шуны? ?чен д? агачлар утыртыйк, урамдагы, су буйларындагы агачларны саклыйк. Себерке ?зерл??, ?имеш ?ыю ?чен каеннарны, ?имеш агачларын ботарлауны туктартырга кир?к.
Ч?нки агач утырту – ул савап кына т?гел, ? буыннар тарихын ныгыту да. Табигать кочагында ял итеп, ?ил?к – ?имеш ?ыйганнан со? ?зл?ре артыннан ч?п – чар ?еме калдырып кит?чел?р бар, ? кайберл?ре ис? учакларын да с?ндерерг? оныта. Табигать ресурслары министрлыгы х?б?р ит?енч?, урман янгыннарыны? 75 % кешел?рне? саксызлыгы аркасында чыккан. Без, укучылар, ??р ел авылны, урамнарны яшелл?ндер? эшенд? катнашабыз, агач ?сентел?ре утыртабыз ??м аларны т?рбиял?п ?стер?без.
Су – ?ирд?ге тереклек ?чен и? кир?к матд?. Безне? авыл тир?сенд? бик матур к?лл?р бар: С?йкалан к?ле, Х?мз? к?ле, К?рл? к?л.Шулай ук, т?мле, салкын сулы кизл??л?ребез д? бар: Беренче, икенче кыр кизл?ве. Н?др?ле кизл?ве, Биктимер, Урам, Салкын, Яр башы кизл??л?ре . Эч?рг? яраклы таза су ?ирд? бик аз. Елга, к?л буйларын таза тоту, эч?р суны саклап тотыну – ??р кешене? изге бурычы.
Их, яшисе иде озак, м??ге…
Табигатьт?н башка ?ле без,
Кемдер, зарыгып бер йотым су сорый –
Чишм?л?рне? кадерен белегез!
Халкыбыз элек – элект?н чишм? – к?лл?рне чистартып, саклап, кадерл?п торган. Безг? д?, укучылар, “Чишм?” операциясе игълан итеп, онытылган, авылдан читт? калган чишм?л?рне юллап табып, аларны чистартырга кир?к.
Сусыз калсак ?г?р, корыячак
Табигатьне? ирк? г?ле без,
?илл?р иссен, назлы г?лл?р ?ссен, –
Чишм?л?рне? кадерен белегез!
Изге чишм?л?рг? т?керс?к без,
Саегыр ?ан, корыр телебез,
Безд?н со? да челтер?п – челтер?п аксын,-
Чишм?л?рне? кадерен белегез!
Шулай ук халкыбызны? изге урыннанрыннан саналган зиратларны да игътибардан читт? калдырмыйк. Безне? борынгы бабаларыбыз зиратка атнага ике – ?ч тапкыр барып кайта торган булганнар. Аякларына башмаклар киеп кен?, тавыш – тынсыз гына зират капкасын ачып керг?нн?р д?, кабер ??елл?рен? с?лам бирг?нн?р. Безне? авылда да, ??р елны ата – бабаларыбзны? гореф-гад?тл?ренн?н килеп чыккан ист?лекле “х?тер к?не” ?м?се оештырыла. Ул к?нне ??ркем ихлас к??елд?н эшл?рг? тырыша. Зиратны ч?п-чардан, корыган ботаклардан чистартып, ауган борынгы кабер ташларын торгызып утыртып куялар. Укучылар, без д? ата-бабаларыбызны? “Ис?нн?рне? кадерен бел, ?лг?нн?рне? каберен бел” васыятен ист?н чыгармыйк. ?зебезне? н?сел – ыруг к?мелг?н кабер ?сл?рен т?ртипт? тотыйк.
Укучылар, б?генге д?реск? ?зерлек вакытында сез туган авылга багышлап иншалар яздыгыз, р?семн?р т?шердегез. Без ?зебезне? туган як матурлыгын саклар ?чен, ата – бабаларыбызны? нигезен корытмас ?чен, туган ?ирне? именлеге ?чен н?рс?л?р эшл?рг? тиеш со??
Безг? барлык к?чебез бел?н табигатьне сакларга кир?к т?гелмени?! ? ниг? со? елгаларыбыз пычрана, сулары кими, кырларда ч?ч?кл?р, сайрар кошлар кими. Бу ?авапсызлыктан кил?. ??ркем эшл?г?н эше ?чен ?аваплылык тоеп, булган г?з?ллекк? сокланып яш?рг? тиеш. ?зебез ?чен, кил?ч?к буыннар ?чен саклыйк Туган ?ирне! Д?ньяны? бар ?иренд? д? безд?ге кебек т?мле корт балы, салкын кымызлар, шифалы сулар юк. Б?ген?н ?к ?и? сызганып эшк? тотынырга кир?к. ?г?р без яшь агачлар утыртсак, г?лл?р ?стерс?к, чишм?л?рне, елгаларны тазартсак – шунда гына ата-бабаларыбызны? нигезе сакланыр.
Яш?сен урман-кырларым,
К?кт? тургай сайрасын.
Г?л-ч?ч?кл?рг? к?мелсен,
Гел яш?сен Ватаным!
?й син, Кешем, ми?ербанлы булчы,
?ир, су, ?ава – табигатем?.
Чапма тамырын, буыннар тарихын,
Б?ртеген д? р?н?етм?, тим?!
?й, кешел?р, со?га калмыйк,
Эшк? тотыныйк, ?йд?гез!
Кадерлик без ?ир – ананы,
Бетсен ч?бе, тузаны.
Барыбызга бер ана ул,
Г?лг? к?мик без аны.
Кеше кит? – ?ыры кала. Буд?ньяда без яшибез ик?н, ?зебезд?нсо? калган буыннаргааналарныолылау, туган ?иребезне, туган телебезне, динебезне х?рм?т ит?, табигатьне саклау кебек к?рк?м сыйфатларны, гореф- гад?тл?рне яшь буынга тапшырырга, мирас итеп калдырырга тиешбез.
Ч?ч?кл?рд?н матур иле? булу,
Анда яш?? нинди к??елле!
Ерак ?тк?нд?ге й?з елга да
Бирм?с идем бер к?немне.
Б?хетле булып тудык без
Бу якты илд?.
Ху?алар булып калырбыз
М??ге бу ?ирд?!
Кеше кит? – ?ыры кала. Бу д?ньяда без яшибез ик?н, ?зебезд?н со? калган буыннарга аналарны олылау, туган ?иребезне, туган телебезне, динебезне х?рм?т ит?, табигатьне саклау кебек к?рк?м сыйфатларны, гореф гад?тл?рне яшь буынга тапшырырга, мирас итеп калдырырга тиешбез.
Туган авылым! К??елл?рг? га??еп якын, изге ул! ?зене? туып-?ск?н ?ирен уйламаган, сагынмаган кеше бармы ик?н?
Безне? туган авылыбыз — Тукай районыны? Калмыя авылы. Ул, ?бил?р-бабайлар с?йл?ве буенча, 16 нчы гасырда оешкан. Монда ул чорда 8 татар, 2 мари, 2 удмурт гаил?се яш?г?н. Динн?ре т?рле булганлыктан, авылда ?зара талашлар, сугышлар килеп чыккан. Удмуртлар ??м марилар Кама елгасыны? аргы ягына кит?рг? м??б?р булганнар.
Татарлар бу ?ирд? утырып калганнар, аларга тагын бернич? татар гаил?се килеп кушылган. Авылны? исеме д? «калу» с?зенн?н «Калмыя» дип й?ртел? башлаган. 1918 нче елда Калмыя авылында да совет власте урнаша. Беренче м?кт?п барлыкка кил?. Анда м?др?с? бетерг?н М?х?мм?тдин исемле кеше укыта. Ул укучыларга дин сабагы, Г. Тукай шигырьл?рен ты?лата, чиг? чиг?рг? ?йр?т?.
К?рг?небезч?, бу теманы ачу ?чен укучы туган авылыны? тарихын, ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге ??м аны? х?рм?тле кешел?ре, туган авылына м?х?бб?те турында язуны урынлы саный.
Дим?к, теманы д?рес сайлау эшне д?рес оештыруда, ?зе?не эшк? ??леп ит?д?, шу?а омтылыш тудыруда ?итди роль уйный. Шу?а к?р? и?ади эшл??че ?д?бият укытучылары язучыны ??м аны? ?с?рен ?йр?н? башлаган кереш д?рест? ?к укучыларга сочинение темаларын т?къдим ит?л?р. Укучы сочинениене у?ышлы язсын ?чен ?д?би ?с?рне игътибар бел?н укырга, кир?кле урыннарын билгели барырга ??м ?ст?м? материал туплый торырга тиеш.
Сочинение темасын д?рес сайлаганнан со?, аны? идеясен табу бик м??им. Сочинениене? темасы бел?н идеясе бик тыгыз м?н?с?б?тт? бирел?. Шулай да аны ачыклап кит?рг? кир?к. Сочинениене? идеясе ??рвакытта да планны? т?п ?лешен? — 2 нче пунктына туры кил?.
М?с?л?н, «Ф. ?мирхан и?атында хатын-кыз азатлыгы м?сь?л?сене? бирелеше».
Темадан к?ренг?нч?, Ф. ?мирханны? хатын-кыз язмышына карашын ??м бу теманы? аны? ?с?рл?ренд? яктыртылуын ачыкларга кир?к. ?дипне? «Х?ят» повестенда хатын-кызны? рухи байлыгы, ?з-?зен тотышы, татар ?д?биятында а?а кад?р и?ат ителг?н хатын-кыз образларыннан аерылып тора.
Дим?к, сочинениене? идеясе т?къдим ителг?н темадан килеп чыга ??м сайлап алынган материалга нигезл?неп д?лилл?н?.
Сочинениене? темасына карап, алган фикерне д?лилл?? ?чен бернич? ?д?би ?с?рг? нигезл?нерг? кир?к булган очраклар да бар. Сочинение язганда, укучыларны? х?зерлеген? карап, аны сыйныфта эшл?рг? м?мкин, яки сочинение язу к?некм?л?ре булмаган укучылар ?чен консультация вакытында файдаланырга була. М?с?л?н, к?рс?телг?н биремн?рне? икесен китерик.
Бирем 1.
М. ??лилне? и?аты буенча «Буыннардан буыннарга килер сине? ?ыр» темасына сочинение язу ?чен шагыйрьне? «?йд?, ?ырым!», «Кичер, илем!», «Дуска», «Ышанма», «?ырларым» шигырьл?рен игътибар бел?н укып, мисаллардан фикер туплагыз.
Бирем 2.
«Г. Камал — комедия остасы» диг?н темага сочинение язу ?чен, авторны? «Беренче театр», «Безне? ш???рне? серл?ре», «Б?л?к ?чен» комедиял?рен укыгыз, ??р комедиясе буенча фикерл?регезне караламага язып барыгыз.
План т?з?
Сочинениене план нигезенд? язу кир?кме? ?г?р эчт?леге ачылган, грамоталы язылган булса, план булмаса да ярый диг?н с?зл?рне ишетерг? туры кил?. Барлык укучылар да грамоталы, т?зек итеп яза аламы со??
Бик таныш, к??елд?н кичерелг?н вакыйга, м?сь?л? турында с?йл?с?к, алдан план т?зибез. Фикер агышында т?зеклек, логик б?йл?неш ??м йомгаклап куюны да иск? алабыз. Дим?к, план с?йл?г?нд? ??м язма телебезд? д? т?г?ллек, логик б?йл?неш ??м т?зек бер система бел?н эшл?? ?чен кир?к.
План ярд?менд? с?йл?рг? ??м язарга ?йр?т? к?некм?л?рен м?кт?пт? и? беренче чиратта ана теле ??м ?д?бияты укытучысы формалаштыра. Ул — ана теле укытучысыны? изге бурычы. Укучы яратып укыган китабы, кичерг?н вакыйгасы турында с?йл?г?нд? яки сыйныф ?ыелышларында чыгыш ясаганда шушы к?некм?л?рд?н файдалана.
План ?зене? кыска, ?мма м?гън?ле булуы бел?н аерылып тора. Сочинение язганда планны сорау яки хик?я ??мл?л?р, шулай ук цитаталар бел?н д? т?зерг? м?мкин.
Сочинениел?рне планлаштыру буенча ?д?бият д?фт?ренд? «Сочинениел?рне ничек язарга?» диг?н баш астында махсус ки??шл?р бирел?. Сочинение язуда планлаштыруны? ???мияте аеруча зур булуга басым ясала. Планлаштыру — сочинениене яртылаш к?з алдына китер? диг?н с?з.
План бел?н язарга ?йр?т? ??рбер язма ?стенд? эшл??д? бик м??им момент ис?пл?н?. План ??р язманы? т?п юн?лешен алдан билгел?п бара. Планлаштыруга бигр?к т? ?йр?т? характерындагы сочинениел?р бел?н эшл?? барышында басым ясала. Планны? ??р ?лешен? конкрет язарга ?йр?т? (х?тта планны? ?лешл?рен сочинениене? эчт?легенд? язу) кебек моментларны да файдаланырга кир?к. Сочинениел?рне планлаштыру ?стенд? эшл?г?нд? аны? т?п юн?лешл?ре буенча да кис?т? ясарга кир?к.
I. Кереш. Исеменн?н ?к билгеле булганча, бу ?лешт? язылачак темага кереш ясала. Гад?тт? ул ?с?рне? язылу тарихына, темасына ??м проблемасына б?йле материалларга нигезл?н?.
II. Т?п ?леш. Бу б?лек сочинениене? темасын ачардай т?п материалларга ??м фактларга нигезл?н?. Материаллар да, ?зл?рене? актуальлекл?рен? карап, бернич? пунктка б?ленеп бирел?л?р.
III. Йомгаклау. Бу со?гы ?лешт? язылган теманы? ???мияте, шул темага сочинение авторыны? м?н?с?б?те турында ?ыйнап фикер ?йтел?. ?мма ??р сочинениед? бу этапларны? атамаларын язып тору кир?кми, ч?нки бу эш ?йр?т? характерындагы сочинение ?чен ген? кир?к.
VIII сыйныфта «?с?р ни ?чен «Кара й?зл?р» дип атала?» (М. Гафури), «Намус» романында хезм?т кешел?рен сур?тл??», «Гариф образы» (Ш. Камал буенча) ??м башка темаларга сочинениел?р яздырыла. Шуларны? бернич?сен? язылган план бел?н танышыйк.
Гариф образы
(Ш. Камалны? «Акчарлаклар» повесте буенча)
План.
I. Ш.Камалны? «Акчарлаклар» повесте.
II. 1. Гариф образы:
а) аны? портреты;
б) кил?ч?кк? ?метл?ре;
в) ипт?шл?рен? булган м?гам?л?се.
2. Гариф бел?н Газиз? арасындагы дуслык.
3. ?зелг?н ?мет.
III. Гариф ??м аны? ипт?шл?ре, аларны? хыяллары.
VIII сыйныфта «Муса ??лил — шагыйрь, патриот ??м к?р?шче» диг?н темага сочинение яздыру т?къдим ител?. ?д?би-и?ади сочинение язарга я?а гына ?йр?н? башлаган укучылар ?чен, ?лб?тт?, бу кыен тема. Шу?а к?р? укытучы ярд?менд? план т?зел?. Аннары пландагы ??р пункт буенча язылачак материалларны? кыскача эчт?леге с?йл?тел?.
VIII сыйныфта сочинение язарга ?йр?т?д? кабатлау-йомгаклау д?ресл?рене? роле аеруча зур. Мондый д?ресл?рд? укучыларны? алган белемн?ре системага салына, ?зл?штер? м?сь?л?л?ре тикшерел?.
Сочинениег? х?зерлек (аны планлаштыру, эпиграф сайлау, материал туплау) т??риб?ле укытучыларны? эш практикасында тиешенч? алып барыла.
Аерым темаларны планлаштыру ?рн?кл?рен китерик.
⇐ Предыдущая45678910111213Следующая ⇒
Date: 2015-09-18; view: 1014; Нарушение авторских прав
Татарстан Республикасы Яр Чаллы ш?h?ре Башкарма комитеты м?гариф идар?се муниципаль бюджет гомуми белем бир? учреждениесе “60 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”
Башкаручы:
I категорияле татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
Попова Г?лниса Гаян кызы
Сочинение “Туган ягым”
Минем туган ягым –Татарстан Республикасы. Мин Татарстанны? и? матур ?иренд? – Яр Чаллы ш???ренд? яшим. Яраткан ш???рем Чулман елгасы буенда урнашкан. Туган ягым табигате к??елем? ятышлы. Табигатьне? ??йге вакытын бер с?з бел?н ген? ?йтеп бетереп булмый. Б?тен ?ирд? к?б?л?кл?р оча, кошлар сайрый, кызарып ?ил?к-?имешл?р пеш?, ч?ч?кл?р ата. Аларны? ниндил?ре ген? юк:кызыллары, з??г?рл?ре, ап-аклары, сарылары…Кошларны? сайравы, ?йтерсе?, мо?лы к?й кебек. ? к?б?л?кл?рне? канатларындагы р?семн?рне к?рс??, шаккатырсы?. ?ил?к-?имешл?рне? т?ме ген? ни тора… ?йтеп бетергесез т?мле ??м татлы.
Шундый бай ??йд?н со? мул к?з ?ит?. Агачлар алтынга киен?, ?ир ?сте сап-сары х?тф? бел?н каплана. Мен? шул вакытта кешел?р ?зл?ре ?стерг?н у?ышларын ?ыя башлыйлар. К?зге урманга керс??, аны? матурлыгына кызыгырсы?. Шуны? х?тле т?с байлыгын беркая да к?р? алмассы?.
Алтын к?зд?н со? ап-ак кыш ?ит?. Ул ?зене? кил?ен карлы бураннар бел?н белгерт?, ?ир ?стен ап-ак ашъяулык бел?н каплый.Шул вакытка инде агачларда ?зл?рене? к?зге к?лм?кл?рен салган булалар. Кыш аларны ак б?ск? киендер?. Кызганычка каршы, кышын кояш ?ылытмый, ?ил?кл?р д? пешми, кошлар да сайрамый. Алай да, кышны? яхшы яклары да бар. Кыш к?ненд? туйганчы чанада, ча?гыда, тимераякта шуып була. ?г?р д? инде ча?гыда урманга китс??, син д?ньяда и? б?хетле кеше булырсы?. Тынлык… Карда шуа торган ча?гы тавышы гына ишетел?. Шул минутларда шундый р?х?т булып кит?. Шулай к??ел ачканда кышны? узып кит?ен сизми д? каласы?.
Яз ?итк?ч, карлар эри, челтер?п- челтер?п г?рл?векл?р ага башлый. Табигать кышкы йокыдан уяна. К?зд?н ?ылы якларга китк?н сандугачлар, тургайлар, сыерчыклар, карлыгачлар кайталар. ? и? беренчел?ре булып, кара каргалар килеп ?ит?л?р. Кара каргалар кайтса- яз ?иттк?н диг?н с?з. Яз к?ненд? агачлар я?адан яшел к?лм?кл?рен киял?р, матураеп кит?л?р.
Нинди ген? туган илем табигате к?рк?м булмасын, кешел?р аны ??лл?мич? зур зыян китер?л?р. Табигатьне бер д? сакламыйлар. ? бит табигать булмаса, без д? булмас идек бит. ?йд?гез, дуслар, аны саклыйк, бер д? аны кыерсытмыйк. Табигать шундый матур булып калсын, ??рвакыт безне? к??елебезне шатландырып торсын. Мин ?ир шарыны? и? и? ямьле урынында яшим, шу?а к?р? туган ?иремне бик яратам.
метки: Татарск, Татарский, Родной, Деревня, Авылым, Къдим, Татарин, Башлаган
| Авылым, — син бөек илкәемнең Җанга якын газиз почмагы. Җылытып яшәр гомер буе безне Туган җирнең газиз учагы. |
| Р. Закиров. |
Туган авылым! Күңелләргә гаҗәеп якын, изге ул! Үзенең туып-үскән җирен уйламаган, сагынмаган кеше бармы икән?
Безнең туган авылыбыз — Тукай районының Калмыя авылы. Ул, әбиләр-бабайлар сөйләве буенча, 16 нчы гасырда оешкан. Монда ул чорда 8 татар, 2 мари, 2 удмурт гаиләсе яшәгән. Диннәре төрле булганлыктан, авылда үзара талашлар, сугышлар килеп чыккан. Удмуртлар һәм марилар Кама елгасының аргы ягына китәргә мәҗбүр булганнар.
Татарлар бу җирдә утырып калганнар, аларга тагын берничә татар гаиләсе килеп кушылган. Авылның исеме дә «калу» сүзеннән «Калмыя» дип йөртелә башлаган. 1918 нче елда Калмыя авылында да совет власте урнаша. Беренче мәктәп барлыкка килә. Анда мәдрәсә бетергән Мөхәммәтдин исемле кеше укыта. Ул укучыларга дин сабагы, Г. Тукай шигырьләрен тыңлата, чигү чигәргә өйрәтә.
Күргәнебезчә, бу теманы ачу өчен укучы туган авылының тарихын, үткәне, бүгенгесе, киләчәге һәм аның хөрмәтле кешеләре, туган авылына мәхәббәте турында язуны урынлы саный.
Димәк, теманы дөрес сайлау эшне дөрес оештыруда, үзеңне эшкә җәлеп итүдә, шуңа омтылыш тудыруда җитди роль уйный. Шуңа күрә иҗади эшләүче әдәбият укытучылары язучыны һәм аның әсәрен өйрәнә башлаган кереш дәрестә үк укучыларга сочинение темаларын тәкъдим итәләр. Укучы сочинениене уңышлы язсын өчен әдәби әсәрне игътибар белән укырга, кирәкле урыннарын билгели барырга һәм өстәмә материал туплый торырга тиеш.
Сочинение темасын дөрес сайлаганнан соң, аның идеясен табу бик мөһим. Сочинениенең темасы белән идеясе бик тыгыз мөнәсәбәттә бирелә. Шулай да аны ачыклап китәргә кирәк. Сочинениенең идеясе һәрвакытта да планның төп өлешенә — 2 нче пунктына туры килә.
Мәсәлән, «Ф. Әмирхан иҗатында хатын-кыз азатлыгы мәсьәләсенең бирелеше».
Темадан күренгәнчә, Ф. Әмирханның хатын-кыз язмышына карашын һәм бу теманың аның әсәрләрендә яктыртылуын ачыкларга кирәк. Әдипнең «Хәят» повестенда хатын-кызның рухи байлыгы, үз-үзен тотышы, татар әдәбиятында аңа кадәр иҗат ителгән хатын-кыз образларыннан аерылып тора.
Димәк, сочинениенең идеясе тәкъдим ителгән темадан килеп чыга һәм сайлап алынган материалга нигезләнеп дәлилләнә.
Сочинениенең темасына карап, алган фикерне дәлилләү өчен берничә әдәби әсәргә нигезләнергә кирәк булган очраклар да бар. Сочинение язганда, укучыларның хәзерлегенә карап, аны сыйныфта эшләргә мөмкин, яки сочинение язу күнекмәләре булмаган укучылар өчен консультация вакытында файдаланырга була. Мәсәлән, күрсәтелгән биремнәрнең икесен китерик.
Бирем 1.
М. Җәлилнең иҗаты буенча «Буыннардан буыннарга килер синең җыр» темасына сочинение язу өчен шагыйрьнең «Әйдә, җырым!», «Кичер, илем!», «Дуска», «Ышанма», «Җырларым» шигырьләрен игътибар белән укып, мисаллардан фикер туплагыз.
Бирем 2.
«Г. Камал — комедия остасы» дигән темага сочинение язу өчен, авторның «Беренче театр», «Безнең шәһәрнең серләре», «Бүләк өчен» комедияләрен укыгыз, һәр комедиясе буенча фикерләрегезне караламага язып барыгыз.
План төзү
Сочинениене план нигезендә язу кирәкме? Әгәр эчтәлеге ачылган, грамоталы язылган булса, план булмаса да ярый дигән сүзләрне ишетергә туры килә. Барлык укучылар да грамоталы, төзек итеп яза аламы соң?
Бик таныш, күңелдән кичерелгән вакыйга, мәсьәлә турында сөйләсәк, алдан план төзибез. Фикер агышында төзеклек, логик бәйләнеш һәм йомгаклап куюны да искә алабыз. Димәк, план сөйләгәндә һәм язма телебездә дә төгәллек, логик бәйләнеш һәм төзек бер система белән эшләү өчен кирәк.
План ярдәмендә сөйләргә һәм язарга өйрәтү күнекмәләрен мәктәптә иң беренче чиратта ана теле һәм әдәбияты укытучысы формалаштыра. Ул — ана теле укытучысының изге бурычы. Укучы яратып укыган китабы, кичергән вакыйгасы турында сөйләгәндә яки сыйныф җыелышларында чыгыш ясаганда шушы күнекмәләрдән файдалана.
План үзенең кыска, әмма мәгънәле булуы белән аерылып тора. Сочинение язганда планны сорау яки хикәя җөмләләр, шулай ук цитаталар белән дә төзергә мөмкин.
Сочинениеләрне планлаштыру буенча әдәбият дәфтәрендә «Сочинениеләрне ничек язарга?» дигән баш астында махсус киңәшләр бирелә. Сочинение язуда планлаштыруның әһәмияте аеруча зур булуга басым ясала. Планлаштыру — сочинениене яртылаш күз алдына китерү дигән сүз.
План белән язарга өйрәтү һәрбер язма өстендә эшләүдә бик мөһим момент исәпләнә. План һәр язманың төп юнәлешен алдан билгеләп бара. Планлаштыруга бигрәк тә өйрәтү характерындагы сочинениеләр белән эшләү барышында басым ясала. Планның һәр өлешенә конкрет язарга өйрәтү (хәтта планның өлешләрен сочинениенең эчтәлегендә язу) кебек моментларны да файдаланырга кирәк. Сочинениеләрне планлаштыру өстендә эшләгәндә аның төп юнәлешләре буенча да кисәтү ясарга кирәк.
I. Кереш. Исеменнән үк билгеле булганча, бу өлештә язылачак темага кереш ясала. Гадәттә ул әсәрнең язылу тарихына, темасына һәм проблемасына бәйле материалларга нигезләнә.
II. Төп өлеш. Бу бүлек сочинениенең темасын ачардай төп материалларга һәм фактларга нигезләнә. Материаллар да, үзләренең актуальлекләренә карап, берничә пунктка бүленеп биреләләр.
III. Йомгаклау. Бу соңгы өлештә язылган теманың әһәмияте, шул темага сочинение авторының мөнәсәбәте турында җыйнап фикер әйтелә. Әмма һәр сочинениедә бу этапларның атамаларын язып тору кирәкми, чөнки бу эш өйрәтү характерындагы сочинение өчен генә кирәк.
VIII сыйныфта «Әсәр ни өчен «Кара йөзләр» дип атала?» (М. Гафури), «Намус» романында хезмәт кешеләрен сурәтләү», «Гариф образы» (Ш. Камал буенча) һәм башка темаларга сочинениеләр яздырыла. Шуларның берничәсенә язылган план белән танышыйк.
Гариф образы
(Ш. Камалның «Акчарлаклар» повесте буенча)
План.
I. Ш.Камалның «Акчарлаклар» повесте.
II. 1. Гариф образы:
- а) аның портреты;
- б) киләчәккә өметләре;
- в) иптәшләренә булган мөгамәләсе.
2. Гариф белән Газизә арасындагы дуслык.
3. Өзелгән өмет.
III. Гариф һәм аның иптәшләре, аларның хыяллары.
VIII сыйныфта «Муса Җәлил — шагыйрь, патриот һәм көрәшче» дигән темага сочинение яздыру тәкъдим ителә. Әдәби-иҗади сочинение язарга яңа гына өйрәнә башлаган укучылар өчен, әлбәттә, бу кыен тема. Шуңа күрә укытучы ярдәмендә план төзелә. Аннары пландагы һәр пункт буенча язылачак материалларның кыскача эчтәлеге сөйләтелә.
VIII сыйныфта сочинение язарга өйрәтүдә кабатлау-йомгаклау дәресләренең роле аеруча зур. Мондый дәресләрдә укучыларның алган белемнәре системага салына, үзләштерү мәсьәләләре тикшерелә.
Сочинениегә хәзерлек (аны планлаштыру, эпиграф сайлау, материал туплау) тәҗрибәле укытучыларның эш практикасында тиешенчә алып барыла.
Аерым темаларны планлаштыру үрнәкләрен китерик.